नवकाव्य वगैरे समजत नाही; पण मला असं वाटतं, की माझं 'शेतकरी संघटना- विचार आणि कार्यपद्धती' हे जे अर्थशास्त्रावरचं पुस्तक आहे त्याचीच जर आपण एका ओळीत दोन शब्द, दुसऱ्या ओळीत पाच शब्द, तिसऱ्या ओळीत तीन शब्द अशी फेरमांडणी केली तर तेही मुक्तकाव्यच म्हणून चालून जाईल! मला असं वाटतं, की आपण जे लिहिलं ते एकदा, दोनदा, तीनदा, चारदा, पाचदा, पुन्हापुन्हा लिहावं. टॉलस्टॉयनं 'वॉर आणि पीस' ऐंशी वेळा लिहिलं. मला जर कुणी म्हटलं, 'या आठ ओळी लिहायला मला पंधरा दिवस लागले.' तर मला फार आनंद वाटतो. कुणीतरी स्वत:च्या शिल्पावर मेहनत करतंय हे पाहून मला बरं वाटतं. नाही तर जे पहिलं लिहिलं जातं तेच सरळ छापखान्यात जातं अशी सर्वसाधारण रीत. अजून प्रतिभेचं महत्त्व संपलेलं नाही; पण प्रतिभेइतकंच महत्त्व परिश्रमालाही आहे आणि हे परिश्रम साहित्यामध्ये मोलाचे आहेत असं मला वाटतं. तेव्हा तुम्ही या कवितांचं पुनर्लेखन करा.' असं सांगून मी त्या पुस्तकाला प्रस्तावना लिहिण्यास नकार दिला. माझा नकार गेल्यावर त्यांनी दुसऱ्या कुणाकडून तरी प्रस्तावना घेतली आणि तसंच पुस्तक प्रकाशित केलं. आता या पुस्तकाला पारितोषिक मिळालं आहे एवढंच नव्हे तर ते कविश्रेष्ठ एका कविसंमेलनामध्ये अध्यक्षही होणार आहेत असं कळतं. त्यांचं भलं असो. मला काव्यातलं फारसं काही समजतंय असं नाही; पण सर्वसामान्य माणसांच्या दृष्टीने या कवितांबद्दल त्यांना आपलेपणा वाटावा असं काही असावं की नाही?
दुसरं उदाहरण माझ्या मित्राचं. शेषराव मोहित्यांच्या 'असं जगणं तोलाचं' मध्ये काय आशय आहे? हा शेषराव आमचा कार्यकर्ता असताना त्याची एक कविता 'आमचा पंदरा आगस्ट कवा हाय?' माझ्या पाहण्यात आली. अगदी जिवंत काव्याचं उदाहरण आहे. त्याचबरोबर त्यानं एक कथा लिहिली- 'पाणभांडवल' म्हणून. एक शेतकरी मोठ्या कष्टानं विहीर खणायला घेतो. पाणी येईल, ऊस होईल म्हणून स्वप्न पाहतो. अपार कष्ट करतो, पाणी येतं, ऊस होतो याचं चित्र त्यांन तपशीलवारपणे रेखाटलं आहे. आणि गुऱ्हाळ लावून गूळ विकायला गेल्यानंतर काय स्थिती होते त्याचंही वर्णन विदारकतेनं केलं आहे. त्याचं ते लहानसं साहित्य माझ्या दृष्टीनं 'ओल्ड मॅन अँड द सी'च्या दर्जाचं होतं; बारकाईनं तपशील लिहिणारं.
एकेक दिवस, बी पेरल्यानंतर हाती पीक येईपर्यंत किंवा न येईपर्यंत सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत शेतकऱ्याच्या मनाला ज्या सहस्र इंगळ्या डसतात त्याचं चित्र साहित्यात मला कुठंही दिसत नाही. साहित्यात नाही आणि सिनेमातही नाही. सिनेमात तर काय?
अंगारमळा । १४५
