"मी बाहेरचा माणूस. कायद्याने ठरवलेल्यापेक्षा कमी वेतन कसा देऊ?" त्यांना काही पटले असे दिसले नाही; पण पुढे बोलता तरी आले नाही. आज किमान मजुरी बारा रुपये रोज आहे (सप्टेंबर १९८८). प्रत्यक्षात पुरुषांना त्याच्यावर व स्त्रियांना बहुतेक कामांना सातच्या वर रोज आहे. शेजारी महाराष्ट्र उद्योग महामंडळाची उद्योगनगरी उभी राहते आहे. तेथे बांधकामावर मजुरीसाठी वीस वीस रुपये मिळतात. १९७७ मधली गावकऱ्यांची अडचण मला आज समजते आहे. "तीन रुपये तुम्ही देऊ शकता, आनंद आहे. आम्ही द्यावे कोठून?" कारखानेवाले वीस रुपये देऊ शकतात, भले हो त्यांची. मी द्यावे कसे व कोठून? १९७८ पासून मी संकरित ज्वारी किलोला सव्वा रुपयाच्या आसपास विकतो आहे. कांद्याला दरवर्षी साठ रुपये क्विंटल भाव पक्का. पैसे आणावे कोठून?
शेतावर मुक्कामाला अजून आडोसा नव्हता. शेतावर वीज नाही. हे लांब लांब साप निघत. साप निघाला नाही असा दिवसच नाही. नाथा भेगडे फटाफट साप मारायचा. आता माझ्या शेताचा कारभारी तोच आहे; पण साप मारणे त्याने एकाएकी सोडून दिले. सकाळी उठून मी चाळीस किलोमीटर 'चेतक'वरून येई. वेगवेगळ्या ठिकाणी कामे चालत. पाळीपाळीने रांगेत जाऊन दगड पाट्या उचलू लागे. कामावर येणारी अडीचशे तीनशे बायामाणसं पाच-पाच, दहा-दहा किलोमीटर चालत अनवाणी पायांनी येत. भर उन्हाळ्याचे दिवस. प्यायच्या पाण्याची गैरसोयच. परातीत पाणी घेऊन तोंडाला पदर लावून पाणी गाळून प्यायचे. निसर्गाने बुडविलेल्या, चोरांनी लुटलेल्या, सावकारांनी नाडलेल्या, सुलतानांनी पिडलेल्या, धर्मजातींनी गांजलेल्या या मंडळींच्या जवळ जाण्याचा मी प्रयत्न करीत होतो; पण कुणी खुलेपणाने बोलत नव्हते. त्यांच्यात माझ्यात अंतर किती? ते उलंघावे कसे? पुढे पुढे मला युक्ती कळली, निबंधवार उत्तरे द्यावी लागतील असे प्रश्न विचारायचेच नाहीत. वस्तुनिष्ठ प्रश्न विचारायचे. उत्तरे आपण सुचवायची. उत्तर कोणत्या तोंडातून दिले जाते, त्यापेक्षा उत्तर देताना चेहऱ्यावरची मुद्रा बारकाईने न्याहाळायची.
मध्ये जेवायची सुटी दोन तास असायची. म्हणजे गावातल्या लोकांना गावात जाऊन भाकरतुकडा खाऊन यायला वेळ मिळे. तरी बरेच लोक शेतावरच सावलीला थांबत. एक दिवस मी सुचविले, "दुपारी सर्वांनी भजन म्हटले तर?" दुसऱ्या दिवशी मृदुंग, झांजा हजर झाल्या. शेतावरच्या कामाला सुरुवात झाल्यापासून मनातली उदासीनता वाढत चालली होती. कुठे जिनेव्हा न्यूयॉर्कमधील अलिशान सभागृहांतील बैठकीमधील चर्चा आणि कुठे या वैराण कातळांवरच्या जीवघेण्या उकाड्यात दगडांचे ढीग टाकणं. कोठे
अंगारमळा । ११
