कसोटीला तोंड द्यावे लागले, त्या पेक्षा कितीतरी पटीने जास्त प्रखर कसोटीला शहरात आलेल्या शेतकऱ्यांच्या पोरांना सामना करावा लागतो. अगदी चाळीस एकराच्या सवर्ण जातीच्या खातेदार घरातल्या मुलांची ही परिस्थिती. आदिवासी, दलित, बौद्ध, मुसलमान, शेतमजूर घरातल्या मुलांना तर, काय कसोटीचा सामना करावा लागत असेल याची कल्पनाच असह्य होते. त्यांच्या जन्माला गेल्याखेरीज खऱ्या अर्थाने त्यांच्या यातना कळणे कठीणच.
महाविद्यालयातील, वर्गातील, वसतिगृहातील विद्यार्थी मित्रांचे वैभव हे मन पोळणारे. याउलट शहरात बाजारपेठेत फिरताना होणाऱ्या वैभवाच्या दर्शनाने काहीच क्लेश वाटत नाहीत. दुकानांतील वस्तूंची विविधता, आकर्षक मांडणी, ग्राहकांची गर्दी, सुबक, डौलदार घरात राहणारी गोंडस कुटुंबे, आखीव बागबगीचे, त्यात आनंदाने विहरणारे तरुण-तरुणी, अनेक मजल्यांच्या प्रचंड इमारती, मोटारीची अखंड वाहतुक पाहिल्यानंतर खेड्यातून आलेल्या विद्यार्थ्याला आश्चर्य वाटते. हे सर्व आपल्या डोळ्यांनी पाहायला मिळाले, याचा आनंद वाटतो आणि आता गावातील ते भयानक आयुष्य मागे टाकून या नवीन विश्वात सुखी होऊन जाऊ या कल्पनेने त्याचा उत्साह उसळू लागतो.
पण या नवीन जगात स्थान मिळवणे सोपे नाही. अपरिमित कष्ट करूनही ते जमेल किंवा नाही शंकाच आहे. शहरातली पोरे आणि पुढाऱ्यांची पोरे नुसतीच श्रीमंत नाहीत. इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेतून आली आहेत. एकमेकांतसुद्धा फाडफाड इंग्रजी बोलतात. आपल्याला इंग्रजी बोलणे तर सोडूनच द्या. बोललेले समजणेसुद्धा कठीण. त्या पोरांना इंग्रजी सिनेमातल्या नायिकासुद्धा काय बोलतात ते समजते, आपल्याला प्राध्यापक काय बोलतात हे सुद्धा कळणे मुष्किल. अभ्यास करायचा कसा? आणि पास व्हायचे तरी कसे?
अभ्यासाचं हे रडगाणं तसं नवं नाही. सगळे विषय मराठीत होते तेव्हा सुद्धा पुस्तक आपल्याशी बोलत नव्हती. गणिताच्या पुस्तकांची भाषा अ,ब,क च्या कामांची, आगगाडीच्या-विमानांच्या वेगाची, गट्टुमल मारवाड्याच्या फायद्यातोट्यांची; त्यात पीक पिकवण्याकरिता लागणाऱ्या श्रमाची आणि खर्चाची बेरीज नव्हती. कर्जाच्या हिशेबात, बँकेच्या अधिकाऱ्याला काही द्यावे लागत नव्हते. भूगोलात पृथ्वीपाठीवरच्या लांबलांबच्या प्रदेशांतल्या हवामानाची, पिकांची यादी होती; पण आपल्या भागात होणाऱ्या उत्पन्नाचा आर्थिक भूगोल नव्हता. बळीराजानंतर शेतकऱ्यांचा राजा झाला फक्त शिवा; पण आमचा इतिहास किती थोर राजांची, सम्राटांची आणि धर्मवीरांची जंत्रीच्या जंत्री देत होता. आमच्या भूमितीच्या धड्यांना शेताच्या आकारांचे, झाडांच्या उंचीचे, विहिरींच्या
