पोट आवळून घेऊन पोरांना वसतिगृहात ठेवतात; पण त्यांच्या मुलांची वसतीगृहात कुचंबणा काही कमी होत नाही. पुढाऱ्यांच्या आणि शहरातल्या मुलांच्या सामानाचा झगमगाट पाहून डोळे दिपूनच जातात. थंडी वाजू नये म्हणून आईने बळेच दोन गोधड्या दिलेल्या असतात. घरी एक कमी पडत असूनसुद्धा. इतर पोरांच्या रंगीबेरंगी फुलांच्या नक्षी असलेल्या गाद्या, उशा, पलंगपोस, चादरी पाहिल्या म्हणजे आईची प्रेमाची गोधडीसुद्धा लपवून ठेवावीशी वाटते. श्रीमंत पोरांचे सगळेच वेगळे. नव्या कोऱ्या कपड्याच्या चळती, नवी पुस्तके, छत्र्या रेनकोट, काय न काय. पाहून हेवा तर वाटतोच; पण अगदी प्रामाणिकपणे सांगायचे तर आपल्या शिक्षणाच्या सोयीकरता यंदा स्वत:साठी नवे कपडे करणारच नाहीत याचासुद्धा विसर पडतो. या भाग्यशाली झुळझुळीत कपड्यात फिरणाऱ्या, दररोज नवीन घडीच्या रुमालावर सुगंध शिंपणाऱ्या विद्यार्थ्यांबरोबर रहावे, त्यांच्यासारखे वागावे-दिसावे, मित्र-मैत्रिणींच्या नजरेतील कौतुकांचा नजराणा गोळा करीत फिरावे असे वाटणे अगदी नैसर्गिक आहे. विडी-सिगारेट पिणे, प्रसंगी अपेयपान करणे, सिनेमा, नाटक, तमाशा हे सगळे वाईट असे हजारदा मनावर ठसवलेले असले, तरी नव्या मित्रांना या भानगडी करताना पाहून राग तर येत नाहीच; पण आजपर्यंत पूजिलेली सर्व मूल्ये आणि कल्पना भुरूभुरू उडून जातात आणि एकदा का होईना त्यांच्यासारखे करावे, मग त्यासाठी लागेल त्या मार्गाने पैसे उभे करावे, आवश्यक तर खऱ्या-खोट्या सबबी सांगून घरून आणखी पैसे मागवून घ्यावे असे वाटणे साहजिकच आहे.
मोहनदास करमचंद गांधी विद्येसाठी इंग्लंडला गेले, तेव्हा त्या भावी महात्म्यालासुद्धा हे सर्व मोह झाले होते. जुनागडच्या दिवाणाच्या मुलाचा पाश्चिमात्य जीवनाशी परिचय नसेल, पण मायदेशी तो काही दारिद्रयात नव्हता. इंग्लंडमधील नवे जग जुनागढपेक्षा आकर्षक खरे; पण फरक अंशाचा. आज खेड्यातून शहरात शिकायला येणाऱ्या मुलांच्या आयुष्यात होणारा फरक अंशापळांचा नाही, गुणवत्तेचा असतो. बंगलेवाल्या पोराने कौतुकाने उचलून घरात नेलेल्या रस्त्यावरच्या कुलंगी कुत्र्याच्या पिलांची व्हावी अशी आपली गत शहरात आल्यावर होते. कुत्र्याच्या पिलाचे कोडकौतुक त्याचा छोटा मालक करतो, दूधपोळी खाऊ घालतो. गरम बिछाना करतो. आपली तशी सोय होत नाही. आपण इतरांचे चोचले नुसते बघायचे. कारण आपल्याला कोणी उचलून नेलेले असते. आपली स्थिती बंगल्यात घुसलेल्या कुत्र्याच्या पिलासारखी. मोहनदास करमचंद गांधींच्या काळी भारत-इंग्लंड यामध्ये जेवढा फरक होता त्याच्या कितीतरी पट जास्त तफावत आज आपल्या देशातल्या देशात-खेड्यात-शहरात आहे. तरुण मोहदनदासला ज्या
अंगारमळा । १०७
