एकनाथी भागवत/अध्याय पंचविसावा

एकनाथी भागवत/अध्याय पंचविसावा (१५७३)
साहित्यिक एकनाथ

<poem>

एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो देव निर्गुण । म्हणों पाहें तंव न देखें गुण । गुणेंवीण निर्गुणपण । सर्वथा जाण घडेना ॥१॥ सर्वथा न घडे निर्गुणपण । तरी घडों नेदिशी सगुणपण । नातळशी गुणागुण । अगुणाचा पूर्ण गुरुराया ॥२॥ अगुणाच्या विपरीत तूं गुणी । करिसी त्रिगुणगुणां झाडणी । पंचभूतांपासूनी । सोडविता जनीं जनार्दनू ॥३॥ ज्याचेनि जनांसी अर्दन । ज्याचेनि लिंगदेहा मर्दन । जो जीवासी जीवें मारी पूर्ण । तो कृपाळु जनार्दन घडे केवीं ॥४॥ जनार्दनाचें कृपाळूपण । सर्वथा नेणती जन । नेणावया हेंचि कारण । जे देहाभिमान न सांडिती ॥५॥ जननीजठरीं जन्म जाण । त्या जन्मास्तव म्हणती जन । त्या जनजन्मा करी मर्दन । यालागीं जनार्दन नाम त्यासी ॥६॥ मरण मारुनि वाढवी जिणें । जीव मारुनि जीववणें । देहीं नांदवी विदेहपणें । ऐशी जनार्दनें कृपा कीजे ॥७॥ निजभावार्थें परिपूर्ण । एकाकी देखूनियां दीन । कृपा करी जनार्दन । कृपाळु पूर्ण दीनांचा ॥८॥ जे जे भावना भावी जन । ते ते पुरवी जनार्दन । जो मागे परम समाधान । त्याचा देहाभिमान निर्दळी ॥९॥ हो कां जनार्दनासमोर । कैं आला होता अहंकार । मा तेणें घेऊनियां शस्त्र । करी शतचूर निजांगें ॥१०॥ जेवीं सूर्याचेनि उजियेडें । अंधारेंसीं रात्री उडे । तेवीं जनार्दननामापुढें । अहंकार बापुडें उरे केवीं ॥११॥ ऐकतां गुरुनामाचा गजरु । समूळ विरे अहंकारु । येथ दुःखदायक संसारु । कैसेनि धीरु धरील ॥१२॥ ज्याचें नाम स्मरतां आवडीं । संसारबांदवडी फोडी । जीवाचे जीवबंध सोडी । नामाची गोडी लाजवी मोक्षा ॥१३॥ निजमोक्षाहीवरतें । ज्याचें नाम करी सरतें । त्याच्या कृपाळूपणातें । केवीं म्यां येथें सांगावें ॥१४॥ नामप्रतापा न करवे सीमा । त्या सद्गुरुचा निजमहिमा । कैशापरी आकळे आम्हां । काय निरुपमा उपमावें ॥१५॥ अगाध कीर्ति गुरुची गहन । गुण गुणितां अनंतगुण । काय घ्यावें त्याचें आपण । नित्य निर्गुण निजांगें ॥१६॥ धांव घेऊनि त्यापें जावों । तंव त्या नाहीं गांवठावो । त्याचे प्राप्तीसी न चले उपावो । एक सद्भावोवांचूनी ॥१७॥ सद्भावें स्मरतां नामासी । गुरु प्रकटे स्मरणापाशीं । जेवीं सागरु सैंधवासी । ये भेटीसी निजांगें ॥१८॥ सागरा देतां आलिंगन । जेवीं सैंधव होय जीवन । तेवीं वंदितां सद्गुरुचरण । मीतूंपण हारपे ॥१९॥ सद्गरुकृपा झालिया पूर्ण । जनचि होय जनार्दन । तेव्हां जन वन विजन । भिन्नाभिन्न भासेना ॥२०॥ जन तेंचि जनार्दन । जनार्दनचि सकळ जन । हेंचि उपनिषत्सार पूर्ण । हे निजखूण जनार्दनीं ॥२१॥ येणेंचि अभिन्नार्थें येथ । सांख्य बोलिला भगवंत । उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । वस्तु सदोदित संपूर्ण ॥२२॥ सांख्य ऐकोनियां उद्धवो । विचारी आपुला अभिप्रावो । संसार वाढवी जो अहंभावो । तो अवश्य पहा हो सांडावा ॥२३॥ अहंकार जडला चित्ता । तो सांडितां न वचे सर्वथा । हें पुसों जरी श्रीकृष्णनाथा । तेणें सांख्य या अर्था निरुपिलें ॥२४॥ सकळ प्राप्तीचा अभिप्रावो । सांख्य अनुवादला देवो । अवश्य सांडावा अहंभावो । हेंचि पहा हो दृढ केलें ॥२५॥ माझेनि पराक्रमें तत्त्वतां । माझें मीपण न वचे सर्वथा । लाजिरवाणें कृष्णनाथा । किती आतां पुसावें ॥२६॥ ऐशी उद्धवाची चिंता । कळूं सरली श्रीकृष्णनाथा । बाप कृपाळु निजभक्तां । जेणें निवारे अहंता तें निजवर्म सांगे ॥२७॥ आजि उद्धवाचें भाग्य पूर्ण । जगीं उद्धवचि धन्य धन्य । ज्यासी संतुष्टला श्रीकृष्ण । न करितां प्रश्न निजगुह्य सांगे ॥२८॥ बाळक काय भूक सांगे । मग माता स्तन देऊं लागे । ते कळवळ्याचे पांगें । धांवोनि निजांगें स्तनपाना लावी ॥२९॥ त्याहूनि अतिआगळा । कृष्णीं उद्धवकळवळा । तो स्वभक्तांची भजनकळा । जाणोनि जिव्हाळा पोखित ॥३०॥ बाळक नेणे आपुली चिंता । परी माता प्रवर्ते त्याच्या हिता । तेवीं उद्धवाचे निजस्वार्था । श्रीकृष्णनाथा कळवळा ॥३१॥ त्या उद्धवाचें जें जें न्यून । तें तें करावया परिपूर्ण । प्रवर्तलासे श्रीकृष्ण । तो निजनिर्गुण उपदेशी ॥३२॥ पंचविसावे अध्यायीं जाण । सांगोनि गुणजयोलक्षण । लक्षवील निजनिर्गुण । हेंचि निरुपण निजनिष्ठा ॥३३॥ प्रकृतिपुरुषविवेक । झालियाही बुद्धिपूर्वक । जंव गुणजयो नाहीं निष्टंक । तंव वाढे सुखदुःख अहंभावो ॥३४॥ तिहीं गुणांस्तव देह झाला । देही गुणजयो न वचे केला । मूलउच्छेदू आपुला । न करवे वहिला कोणासी ॥३५॥ दांडा जन्मला वृक्षजातीसीं । तो मिळोनियां कुर्हावडीसीं । समूळ छेदवी वृक्षासी । तेवीं विवेकासीं सत्वगुण ॥३६॥ विवेका मीनल्या सत्वगुण । समूळ उच्छेदी तिनी गुण । सहजें प्रकटे निजनिर्गुण । तेव्हां गुणच्छेदन तें मिथ्या ॥३७॥ समूळ मिथ्या तिनी गुण । नित्य सत्य निजनिर्गुण । येचि अर्थीचें निरुपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगत ॥३८॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

श्रीभगवानुवाच - गुणानामसमिश्राणां पुमान्येन यथा भवेत् । तन्मे पुरुषवर्येदमुपधारय शंसतः ॥१॥

ज्याचेनि चरणें पवित्र क्षिती । नामें उद्धरे त्रिजगती । ज्याची ऐकतां गुणकीर्ती । क्षयो पावती महापापें ॥३९॥ ज्याचें मृदु मधुर अविट नाम । उच्चारितां निववी परम । तो उद्धवासी पुरुषोत्तम । आवडीं परम बोलत ॥४०॥ सत्व रज तम तिनी गुण । न मिसळतां भिन्नभिन्न । पुरुषापासीं एकैक गुण । उपजवी चिन्ह तें ऐका ॥४१॥ निःसंदेह सावधान । निर्विकल्प करुनि मन । ऐकतां माझें वचन । पुरुषोत्तम पूर्ण होइजे स्वयें ॥४२॥ माझे स्वरुपीं सद्भावता । ते पुरुषाची उत्तमावस्था । माझे वचनीं विश्वासतां । पुरुषोत्तमता घर रिघे ॥४३॥ ऐशी उत्तमा अतिउत्तम । निर्गुण पदवी निरुपम । तुज मी अर्पितसें पुरुषोत्तम । माझें वचन परम विश्वासल्या ॥४४॥ भक्तिभावार्थें परम श्रेष्ठा । वचनविश्वासीं अतिवरिष्ठ । यालागीं उद्धवासी पुरुषश्रेष्ठ । स्वमुखें वैकुंठ संबोधी ॥४५॥ संसारीं योनि अनेग । त्यामाजीं मनुष्यत्व अतिचांग । तेंही अविकळ अव्यंग । संपूर्ण सांग निर्दुष्ट ॥४६॥ सकळ देहांमाजीं जाण । असे पुरुषदेहप्राधान्य । त्याहीमाजीं विवेकसंपन्न । वेदशास्त्रज्ञ मुमुक्षू ॥४७॥ वेदशास्त्रविवेकसंपन्न । त्याहीमाजीं ज्या माझें भजन । भजत्यांमाजीं अनन्य शरण । सर्वस्वें जाण मजलागीं ॥४८॥ सर्वस्वें जे अनन्य शरण । तेथ माझी कृपा परिपूर्ण । माझे कृपें माझें ज्ञान । पावोनि संपन्न मद्भजनीं ॥४९॥ येंहीं गुणीं विचारितां लोक । आथिला दिसे उद्धव एक । त्यालागीं यदुनायक । पुरुषवर्याभिषेक वचनें करी ॥५०॥ ऐसें संबोधूनि उद्धवासी । त्रिगुणगुणस्वभावांसी । सांगतां प्रथम सत्वासी । हृषीकेशी उपपादी ॥५१॥ उदंड सत्वाचीं लक्षणें । त्यांत पंधरा बोलिलीं श्रीकृष्णें । तेंचि ऐका कोणकोणें । निजनिरुपणें हरि सांगे ॥५२॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

शमो दमस्तितिक्षेक्षा तपः सत्यं दया स्मृतिः । तुष्टिस्त्यागोऽस्पृहा श्रद्धा र्ही र्दयादिः स्वनिर्वृतिः ॥२॥

आपुली जे चित्तवृत्ती । सांडूनि बाह्यस्फूर्ती । अखंड राखणें आत्मस्थिती । शम निश्चितीं त्या नांव ॥५३॥ बाह्य इंद्रियांची चरफड । शमेंसीं करावा गलजोड । निग्रहणें विषयचाड । दमाचें कोड या नांव ॥५४॥ जेणें हरिखें साहणें सुख । त्याचि वृत्तीं साहणें दुःख । तितिक्षा या नांव देख । शुद्धसत्त्वात्मक उद्धवा ॥५५॥ मी कोण कैंचा किमात्मक । निष्कर्म कीं कर्मबद्धक । करणें निजात्मविवेक । ईक्षापरिपाक या नांव ॥५६॥ जागृतिस्वप्नसुषुप्तीआंत । भगवत्प्राप्तीलागीं चित्त । झुरणीमाजीं पडे नित्य । तप निश्चित या नांव ॥५७॥ आवडीं जेवीं नेघवे विख । तेवी प्राणांतें न बोले लटिक । साचचि बोलणें निष्टंक । हें सत्य देख सात्विका ॥५८॥ भूतांवरी कठिणपण । जो स्वप्नीं न देखे आपण । भूतदया ते संपूर्ण । उद्धवा जाण निश्चित ॥५९॥ माझा मुख्य निजस्वार्थ कोण । मी काय करितों कर्माचरण । ऐसें जें पूर्वानुस्मरण । स्मृति जाण या नांव ॥६०॥ न करितां अतिआटाटी । यथालाभें सुखी पोटीं । या नांव गा निजसंतुष्टी । जाण जगजेठी उद्धवा ॥६१॥ जे मिळाले जीविकाभाग । त्यांतही सत्पात्रीं दानयोग । विषयममता सांडणें सांग । त्या नांव त्याग उद्धवा ॥६२॥ अर्थस्वार्थीं इच्छा चढे । अर्थ जोडतां अधिक वाढे । ते इच्छा सांडणें निजनिवाडें । निस्पृहता घडे ते ठायीं ॥६३॥ जेथ निस्पृहता समूळ सांग । त्याचि नांव दृढ वैराग्य । हें परमार्थाचें निजभाग्य । येणें श्रीरंग सांपडे ॥६४॥ जो गुरुवाक्यविश्वासी । सबाह्य विकला सर्वस्वेंसीं । तोचि भावार्थ द्विजदेवांसी । श्रद्धा त्यापाशीं समूळ नांदे ॥६५॥ नरदेहीं लाभे परब्रह्म । तदर्थ न करुनि सत्कर्म । विषयार्थ करी धर्माधर्म । ते लज्जा परम अतिनिंद्य ॥६६॥ जेणें दुःखी होईजे आपणें । तें पुढिलासी नाहीं करणें । दुःख नेदूनि सुख देणें । हे दया म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥६७॥ पुढिलासी नेदूनि दुःख । स्वयें भूतमात्रीं देणें सुख । हेचि दया पारमार्थिक । दुसरेनि देख यालागीं सांगे ॥६८॥ खातां नाबदेपुढें पेंड जैसी । तैसें गौण देखोनि विषयांसी । जो विनटला ब्रह्मसुखासी । स्वनिवृत्ति त्यासी बोलिजे ॥६९॥ रंक बैसल्या पालखीसी । उपेक्षी पूर्वील सुडक्यासी । तेवीं उपेक्षूनि विषयांसी । जो ब्रह्मसुखासी पकडला ॥७०॥ कणाची वाढी भुसापाशीं । कण निडारे भुसेंसीं । तो कण यावया हातासी । सांडिती भुसासी पाखडूनी ॥७१॥ तेवीं ब्रह्मसुखाचिये पाडें । नरदेहाचा पांगडा पडे । तें ब्रह्मसुख जैं हाता चढे । तैं देहींचें नावडे विषयभूस ॥७२॥ तेवीं सांडूनि विषयप्रीती । ज्यासी ब्रह्मसुखीं सुखप्राप्ती । याचि नांव स्वनिवृत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७३॥ या पंधरा लक्षणांची स्थिती । वर्ते तो शुद्ध सत्वमूर्ती । शोधितसत्वाची सत्ववृत्ती । ’आदि’ शब्दें श्रीपती सांगत ॥७४॥ सर्व भूतीं अकृत्रिमता । देखे भगवद्भावें तत्त्वतां । या नांव शोधितसत्त्वता । गुणावस्थाछेदक ॥७५॥ ऐशियापरी सत्वगुण । सात्विकापासीं वर्ते पूर्ण । आतां रजाचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥७६॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

काम ईहा मदस्तृष्णा सतम्भ आशीर्भिदा सुखम् । महोत्साहो यशः प्रीतिर्हास्यं वीर्यं बलोद्यमः ॥३॥

काम म्हणिजे विषयसोसू । जेवीं इंधनीं वाढे हुताशू । तेवीं पुरवितां कामाभिलाषू । कामअसोसू पैं वाढे ॥७७॥ या नांव काम जाण । कामक्रिया ते ईहा पूर्ण । झाले विद्येचा दर्प गहन । मदाचें लक्षण या नांव ॥७८॥ झालिया अर्थप्राप्ती । वासनेसी नव्हे तृप्ती । चढतीवाढती आसक्ती । तृष्णा निश्चितीं या नांव ॥७९॥ अतिगर्वें जे स्तब्धता । कोणा दृष्टीं नाणी सर्वथा । या नांव स्तंभावस्था । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥८०॥ अर्थप्राप्तीकारणें । इष्टदेवता प्रार्थणें । प्रापंचिक सुख मागणें । आशा म्हणणें या नांव ॥८१॥ भिदा म्हणिजे भेद जाण । स्फुरद्रूप प्रपंचभान । माझें तुझें प्रपंचवचन । भिदालक्षण या नांव ॥८२॥ राजसुखाचा नवलभाग । विषयसुखभोग जो साङग । तेंचि सुख मानिती चांग । सुखप्रयोग या नांव ॥८३॥ रणीं उत्साह शूरासी । कां पुत्रोत्साह नरासी । विवाहोत्साह सुहृदांसी । महोत्साह त्यासी बोलिजे ॥८४॥ शास्त्रविवादीं जयो घेणें । कां युद्धीं शूर पराभवणें । तेणें ख्याति वाढविणें । यश मिरवणें या नांव ॥८५॥ बंदिजनांहातीं कीर्ती । स्वयें वाखाणवी दिगंतीं । या नांव यशःप्रीती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥८६॥ ऐकोनि वचनोक्ति छंदोबद्ध । उपहासीं अतिविनोद । तेथ राजसा हास्य विशद । जाण प्रसिद्ध उद्धवा ॥८७॥ वीर्य म्हणिजे केवळ । बलाढयता अतिप्रबळ । दाखवणें शारीरबळ । या नांव शीळ वीर्याचें ॥८८॥ राजबळें उद्यमव्यवहार । आंगदट जो व्यापार । न्याय सांडूनि स्वार्थ फार । बलोद्यमप्रकार या नांव ॥८९॥ हीं पंधराही लक्षणें । ज्यापें नांदती संपूर्णें । तो राजस वोळखणें । जीवेंप्राणें निश्चित ॥९०॥ केवळ अविवेकसंपत्ती । तामसाची तमोवृत्ती । सोळा लक्षणें त्याची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥९१॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

क्रोधो लोभोऽनृतं हिंसा याञ्चा दम्भः क्लमः कलिः । शोकमोहौ विषादार्ती निद्राशाभीरनुद्यमः ॥४॥

क्रोध कामाची पूर्वावस्था । लोभ म्हणिजे अतिकृपणता । अनृत म्हणिजे असत्यता । हिंसा ते तत्त्वतां परपीडा ॥९२॥ याञ्चा म्हणिजे लोलंगता । दंभ म्हणिजे अतिमान्यता । क्लमनामें अतिआयासता । व्यर्थ कलहता कलि जाण ॥९३॥ शोक म्हणिजे हाहाकारु । मोह म्हणिजे भ्रमाचा पूरु । विषाद म्हणिजे दुःखसंचारु । अभ्यंतरु जेणें पोळे ॥९४॥ आर्ति म्हणिजे अतिसंताप । निंदा म्हणिजे असदारोप । आशा म्हणिजे अतिलोलुप्य । महाभयकंप भीशब्दीं ॥९५॥ ऐक निद्रेचें निजवर्म । जें आळसाचें निजधाम । जाडयता सोलींव परम । ते निद्रा निःसीम तामसी ॥९६॥ सांडूनियां सर्व कर्म । स्तब्धता राहे परम । या नांव अनुद्यम । सुखावलें तम ते ठायीं वसे ॥९७॥ या तमोगुणाच्या सोळा कळा । ज्याचे अंगीं बाणती सकळा । तो तमोरात्रींची चंद्रकळा । अविवेक आंधळा तामसू ॥९८॥ सत्वरजतमोगुण । यांचे ओळखीलागीं जाण । केलें भिन्नभिन्न निरुपण । अतां मिश्रलक्षण तें ऐक ॥९९॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

सत्त्वस्य रजसश्चैतास्तमसश्चानुपूर्वशः । वृत्तयो वर्णितप्रायाः सन्निपातमथो शृणु ॥५॥

सांगीतली त्रिगुणस्थिती । त्या एकएकाच्या अनंत वृत्ती । त्याही अनंतप्राय होती । जीवासी गुणगुंती येथेंचि पडे ॥१००॥ मस्तकीं केश चिकटले होती । ते ज्याचे त्या नुगवती । तेवीं त्रिगुणांची गुणगुंती । जीवाहातीं उगवेना ॥१॥ मिळोनि सख्या मायाबहिणी । हातीं घेऊनि तेल फणी । उगविती चिकटल्या केशश्रेणी । तेवीं त्रिगुणांची वेणी जीवासी ॥२॥ त्रिगुणांची विभागवृत्ती । जीवसामर्थ्यें जरी होती । तरी शुद्धसत्वीं करुनि वस्ती । गुणातीतीं प्रवेशता ॥३॥ ऐसा निजागुणांचा उगवो । जीवाचेनि नोहे निर्वाहो । यालागीं गुरुचरणीं सद्भावो । सभाग्य पहा वो राखिती ॥४॥ जे सभाग्य भाग्यवंत जनीं । ज्यांसी सद्गुरु सखी जननी । विवेक-वैराग्य घेऊनि फणी । जो त्रिगुणांची वेणी उगवितू ॥५॥ ज्यांची उगविली गुणगुंती । पुढती गुंती पडे मागुती । यालागीं ते महामती । मुंडूनि सांडिती संन्यासी ॥६॥ एकाची नवलगती । उद्धट वैराग्याची स्थिती । गुंती उगवाया न रिघती । मुळींचि मुंडिती समूळ ॥७॥ विवेकफणीचेनि मेळें । ओढितां वैराग्य बळें । जो अशक्त भावबळें । तो मध्येंचि पळे उठूनी ॥८॥ अशक्तें पळतां देखोनि दूरी । एकें पळालीं मोहअंधारीं । एकें गुंती राखोनि शिरीं । गुंतीमाझारी रिघालीं ॥९॥ एकें अत्यत करंटीं । नव्हेचि गुरुमाउलीसी भेटी । ऐशीं संसारीं पोरें पोरटीं । गुणदुःखकोटी भोगिती ॥११०॥ द्विपरार्धायु विधाता । त्याचेनि नोहे गुणभागता । मग इतरांची कोण कथा । गुण तत्त्वतां निवडावया ॥११॥ ऐशिया ज्या त्रिगुणवृत्ती । मजही निःशेष न निवडती । यालागीं ध्वनितप्राय पदोक्ती । देव श्र्लोकार्थीं बोलिला ॥१२॥ मागिल्या तीं श्र्लोकार्थीं । सांगीतल्या त्रिगुणस्थिती । त्रिगुणांची मिश्रित गती । सन्निपातवृत्ती ते ऐका ॥१३॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

सन्निपातस्त्वहमिति ममेत्युद्धव या मतिः । व्यवहारः संनिपातो मनोमात्रेन्द्रियासुभिः ॥६॥

गुणसन्निपातप्रकारु । एकचि जो कां अहंकारु । तो गुणसंगें त्रिप्रकारु । ऐक विचारु तयाचा ॥१४॥ वर्णाश्रमविहित विलास । वेदाज्ञा पाळणें अवश्य । मी आत्मा जाण चिदंश । हा अहंविलास सात्विक ॥१५॥ मी स्वधर्मकर्मकर्ता । मी स्वर्गादि सुखभोक्ता । मज पावती नानावस्था । या नांव अहंता राजस ॥१६॥ मी देहधारि सुभट नर । मीचि कर्ता शत्रुसंहार । मी सर्वार्थी अतिदुर्धर । हा अहंकार तामस ॥१७॥ गुणानुसारें ममता जाण । त्रिविधरुपें स्फुरण । तेचि अर्थींचें निरुपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥१८॥ माझे हृदयींचा भगवंत । तोचि सर्व भूतीं हृदयस्थ । भूतें माझींच समस्त । हे ममता शोधित सत्वाची ॥१९॥ भक्त संत साधु सज्जन । तेचि माझे सुहृज्जन । ऐशी जे ममता पूर्ण । उद्धवा जाण सत्त्वस्थ ॥१२०॥ जीवाहून परती । सद्गुरुचरणीं अतिप्रीती । ऐशी ममतेची जे जाती । ते जाण निश्चितीं सात्विक ॥२१॥ ज्या देवाची उपासकता । शैवी वैष्णवी दीक्षितता । देवीं धर्मी पूर्ण ममता । ते जाण सात्विकता सत्वस्थ ॥२२॥ शैवी वैष्णवी धर्मममता । दंभरहित निष्कामता । ते ते सात्विकी ममता । ऐक अवस्था राजसाची ॥२३॥ निवृत्तिमार्ग मानी लटिक । सत्य साचार लौकिक । लोकैषणेची ममता देख । ते आवश्यक राजसी ॥२४॥ प्रवृत्तिशास्त्रीं आवडी । लौकिकाची अतिगोडी । नामरुपांची उभवी गुढी । हे ममता रोकडी राजस ॥२५॥ स्त्रीपुत्रें माझीं आवश्यक । शरीरसंबंधी आप्त लोक । द्रव्याची ममता निष्टंक । हे बुद्धि वोळख राजस ॥२६॥ ज्या देवाची करितां भक्ती । नाम रुप जोडे संपत्ती । तीं तीं दैवतें आवडती । हे ममता निश्चितीं राजस ॥२७॥ काम्य कर्मीं आवडी देख । आप्त मानी सकामकर्मक । सत्य स्वर्गादि विषयसुख । हे ममता निष्टंक राजस ॥२८॥ हे रजोगुणाची ममता । तुज म्यां सांगीतली तत्वतां । तमोगुणाची जे अवस्था । ऐक व्यवस्था सांगेन ॥२९॥ आपुल्या देहासी जो हूंतूं करी । कां पूर्वपूर्वजांचा वैरी । त्यांच्या लेंकरांसीं वैर धरी । हे बुद्धि निष्ठुरी तामस ॥१३०॥ पुढें लेंकुरांचे लेंकुरीं । वृत्तिभूमि जीविकेवरी । आडवा येईल स्वगोत्री । त्यासी वैर धरी तामस ॥३१॥ ऐसे पूर्वापर माझे वैरी । मी निर्दाळीन संसारीं । यालागीं रिघे अभिचारीं । ते ममता खरी तामस ॥३२॥ अभिचारिकी जे मंत्रज्ञ । ते मानी माझे आप्त स्वजन । शाकिनीडाकिनीउपासन । हे ममता संपूर्ण तामसी ॥३३॥ असो बहुसाल व्युत्पत्ती । एकेक गुणीं अनंत शक्ती । हे तिन्ही जेथ मिश्र होती । सन्निपातवृत्ती या नांव ॥३४॥ कफ वात आणि पित्त । तिन्ही एकत्र जेथ होत । तेथ उपजे सन्निपात । तेवीं सन्निपात येथ त्रिगुणांचा ॥३५॥ संकल्पविकल्पात्मक मन । पंच विषय पंच प्राण । दशेंद्रियीं व्यवहार संपूर्ण । तेथ उपजे त्रिगुणसन्निपात ॥३६॥ तेंचि सन्निपातनिरुपण । त्रिगुणांचें मिश्रलक्षण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । मिश्रगुणसन्निपातू ॥३७॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

धम चार्थे च कामे च यदाऽसौ परिनिष्ठितः । गुणानां सन्निकर्षोऽयं श्रद्धारतिधनावहः ॥७॥

पुरुषाच्या ठायीं क्रियाकर्म । क्षणें स्वधर्म क्षणें काम । क्षणें वाढवी अर्थोद्यम । हा संक्रम त्रिगुणांचा ॥३८॥ गुणसंक्रमण करी काय । त्रिगुणीं धर्म त्रिविध होय । कामही त्रिविध होऊनि ठाय । अर्थस्वार्थनिर्वाह त्रिगुणात्मक ॥३९॥ येथ कर्मासी दोष नाहीं । दोष कर्त्याचे बुद्धीच्या ठायीं । तो जे कल्पना करील कांहीं । तें फळ पाहीं स्वयें भोगी ॥१४०॥ सोनें वंद्य सोनेपणें । त्याचें स्वयें घडविल्या सुणें । वंद्य तेंचि निंद्य करणें । तेवीं स्वकर्म दूषणें गुणबुद्धी ॥४१॥ भूमि सहजें शुद्ध आहे । जें पेरिजे तें पीक होये । तेवीं स्वकर्म शुद्ध स्वयें । फलभोगू लाहे गुणवृत्ती ॥४२॥ वाचा सहज सरळ गोमटी । रामनामें जोडे ब्रह्मपुष्टी । वृथा जाय करितां चावटी । भोगी निंदेपाठीं महापाप ॥४३॥ तेवीं स्वधर्म श्रद्धायुक्त । पुरुषास करी विरक्त । तेथ त्रिगुणांचा सन्निपात । श्रद्धा छळित तें ऐक ॥४४॥ स्वधर्मकर्मी श्रद्धा जोडे । क्षणैकें लागे विरक्तीकडे । क्षणें भोगफळाशा वाढे । क्षणैक पडे ममतासंधीं ॥४५॥ तैशी्च कामाचीही रती । क्षणैक निष्कामीं अतिप्रीती । क्षणें स्त्रीभोगआसक्ती । क्षणें कामरती परद्वारीं ॥४६॥ याचिपरी धनाची जोडी । क्षणैक द्रव्याशा सोडी । क्षणैक अर्थाची अतिगोडी । क्षणैक आसुडी परद्रव्य ॥४७॥ त्रिविध धर्म त्रिविध कर्म। त्रिविध रुपें धनागम । या गुणवृत्तीस्तव स्वधर्म । सांडूनि अकर्म करी प्राणी ॥४८॥ एवं धर्मअर्थकामांआंत । गुणसन्निपात अनंत । फोडूनि सांगतां येथ । वाढेल ग्रंथ अनिवार ॥४९॥ यालागीं गुणसन्निपात । सांगीतला संकलित । तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत संक्षेपें ॥१५०॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

प्रवृत्तिलक्षणे निष्ठा पुमान्यर्हि गृहश्रमे । स्वधर्मे चानुतिष्ठेत गुणानां समितिर्हि सा ॥८॥

पुरुषासी जो गृहाश्रम । तो जाणावा केवळ काम । तेथ नित्यनैंमित्तिक कर्म । हा स्वधर्म चित्तशुद्धी ॥५१॥ गृहाश्रमीं हिंसा पंचसून । यालागीं तमोगुण प्रधान । गृहीं स्त्रीभोग पावे जाण । रजोगुण या हेतू ॥५२॥ नित्यनैमित्तिक स्वधर्म । हें गृहस्थाचें निजकर्म । हें चित्तशुद्धीचें निजवर्म । सत्व सुगम या हेतू ॥५३॥ गृहाश्रमप्रवृत्ति जाण । सदा मिश्रित तिनी गुण । गुणीं गुणवंत करुन । कर्माचरण करविती ॥५४॥ न रंगतां तेणें रंगें । स्फटिक तद्रूप भासों लागे । तेवीं गुणात्मा गुणसंगें । वर्तों लागे गुणकर्मी ॥५५॥ जेवीं कां कसवटी आपण । कसूनि दावी सुवर्णवर्ण । तेवीं पुरुषाची क्रिया जाण । दावी गुणलक्षणविभाग ॥५६॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

पुरुषं सत्त्वसंयुक्तमनुमीयाच्छमादिभिः । कामादिभी रजोयुक्तं क्रोधाद्यैस्तमसा युतम् ॥९॥

इंद्रियनिग्रहो यथोचित । जो शमदमीं सदा क्रीडत । शांति वसे जयाआंत । तो जाण निश्चित सात्विक ॥५७॥ जो सदा फळकामें कामुक । वांछी संसारभोगसुख । द्रव्यार्थी अतिदांभिक । रजोगुणी लोक तो जाण ॥५८॥ ज्यासी स्वधर्मी नाहीं रती । आवडे अधर्मप्रवृत्ती । क्रोधलोभें गिळिली स्फूर्ती । तो जाण निश्चितीं तामसू ॥५९॥ एवं देखोनि कर्माचरण । लक्षिजे पुरुषलक्षण । या नांव गा अनुमान । विवेकसंपन्न जाणती ॥१६०॥ सामान्यतः तिन्ही गुण । सांगीतलें निरुपण । हें न कळे म्हणेल मन । गुणवृत्ति भिन्न अवधारीं ॥६१॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

यदा भजति मां भक्त्या निरपेक्षः स्वकर्मभिः । तं सत्त्वप्रकृतिं विद्यात्पुरुषं स्त्रियमेव वा ॥१०॥

स्वकर्मी वांछित फळ । तेंचि मायेचें दृढ पडळ । ते फळाशा सांडोनि केवळ । जे भजनशीळ मद्रूपीं ॥६१॥ करुनि फळाशेचें शून्य । स्वधर्में करिती माझें भजन । पुरुष अथवा स्त्रिया जाण । ते सत्वसंपन्न निश्चित ॥६३॥ देहावयवलिंगदर्शन । तेणें स्त्रीपुरुषनामाभिधान । परी आत्मा आत्मीं नाहीं जाण । जीवत्म समान स्त्रीपुरुषीं ॥६४॥ चित्तवृत्तिक्रियाचरण । त्या नांव गा कर्म जाण । तेथ निरपेक्ष तें माझें भजन । स्वधर्म संपूर्ण या नांव ॥६५॥ ऐशिया स्वधर्मवृत्ती । जेथ प्रगटे माझी भक्ती । ते ते सात्विक प्रकृती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६६॥ आशंका ॥ कर्म करितां फळाश वाढे ॥ तो फळभोग भोगणें पडे । स्वकर्में भक्ति केवीं घडे । कर्म तें कुडें अत्यंत ॥६७॥ कर्म करितां फळ बाधक । न करितां प्रत्यवाय नरक । कर्में कर्मबद्ध लोक । केले देख संसारीं ॥६८॥ जीव होता जो स्वतंत्र । तो कर्में केला परतंत्र । एवढें कर्माचें चरित्र । अतिविचित्र बाधक ॥६९॥ स्वकर्में भगवद्भक्ती । म्हणशी घडे कैशा रीतीं । तेचि अर्थीची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१७०॥ सर्प धांवोनि धरिल्या तोंडीं । तो सर्वांगीं घाली आढी । तेणें धाकें जो सोडी । तरी तो विभांडी महाविखें ॥७१॥ ते सर्पबाधेची सांकडी । निवारी मंत्रवादी गारुडी । तेवीं कर्मी कर्मबाधा गाढी । निवारी रोकडी गुरुरावो ॥७२॥ रिघतां सद्गुरुसी शरण । कर्म करवी ब्रह्मार्पण । हेंचि निरपेक्षलक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥७३॥ ब्रह्म कर्माचें प्रकाशक । कर्म तितुकें ब्रह्मात्मक । हेंचि मर्दपण चोख । माझें भजन देख या रीतीं ॥७४॥ सर्वेंद्रियीं ज्ञानस्फूर्ती । ते ब्रह्मींची ब्रह्मशक्ती । ऐसेनि निश्चयें कर्मस्थिती । स्वकर्मभक्ति या नांव ॥७५॥ ऐसेनि स्वकर्में स्वाभाविक । जे मज भजती भाविक । ते ते शुद्ध सात्विक लोक । जाण निष्टंक उद्धवा ॥७६॥ स्वधर्म सर्वथा निष्फळ । म्हणती ते मूर्ख केवळ । स्वधर्म निरसी चित्तमळ । कर्म समूळ निर्दळी ॥७७॥ एवढी स्वधर्माची जोडी । सांडूनि वांछिती विषयगोडी । तें तें राजसें बापुडीं । केवळ वेडीं विषयार्थी ॥७८॥ विषयफळ वांछितां देख । देह धरणें आवश्यक । देहसंभव दुःखदायक । स्वर्गनरकफळ भोगी ॥७९॥ यापरी जनीं दुःखदाती । राजसतामसप्रकृती । ऐक त्या दोनी गुणवृत्ती । विशद तुजप्रती सांगेन ॥१८०॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

यदा आशिष आशास्य मां भजेत स्वकर्मभिः । तं रजःप्रकृतिं विद्याद्धिंसामाशास्य तामसम् ॥११॥

जो कां आचरोनि स्वधर्म । वांछी नाना फळकाम । तें तें जाण काम्य कर्म । राजस धर्म या नांव ॥८१॥ जो अभ्यंतरीं अतिसकाम । तो जे जे आचरे कर्मधर्म । ते ते अवघेचि सकाम । फळसंभ्रम निजहेतू ॥८२॥ स्वरुपीं काम्य कर्म नाहीं । कामना काम्य करी पाहीं । सोनें स्वभावें असे ठायीं । लेणें उपायीं स्वयें कीजे ॥८३॥ स्वकर्म स्वभावें पवित्र जाण । स्वधर्में माझें शुद्ध भजन । तेथ कामनाफळ कामून । काम्य आपण स्वयें कीजे ॥८४॥ फळकामें जें माझें यजन । तें केवळ फळाचेंचि भजन । सकामें जें स्वधर्माचरण । ते प्रकृति जाण राजस ॥८५॥ ऐसऐशिये प्रकृतीचा विलास । स्त्री अथवा हो कां पुरुष । तें तें जाण पां राजस । ऐक तामस गुणवृत्ति ॥८६॥ क्रोधयुक्त अंतःकरण । तेणेंसीं ज्याचें स्वधर्माचरण । फळ वांछी शत्रुमरण । ते प्रकृति जाण तामसी ॥८७॥ जेथें द्वेषें बांधलें घर । जे ठायीं क्रोध अनिवार । जो भूतमात्रीं निष्ठुर । ज्याची प्रकृति क्रूर सर्वदा ॥८८॥ ऐशिया स्वभावावरी । नर अथवा हो कां नारी । ते ते तामस संसारीं । निजनिर्धारीं उद्धवा ॥८९॥ जीव स्वरुपें चैतन्य पहा हो । त्यासी ’मां भज’ कां म्हणे देवो । जीवासी कां सेवकभावो । सेव्य देवो कैसेनी ॥१९०॥ येच अर्थीचें निरुपण । कृष्ण सांगताहे आपण । सेव्यसेवकलक्षण । मायागुणसंबंधें ॥९१॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

सत्त्वं रजस्तम इति गुणा जीवस्य नैव मे । चित्तजा यैस्तु भूतानां सज्जमानो निबध्यते ॥१२॥

बांधोनि नाणितां आया । जेवीं देहाधीन असे छाया । तेवीं भगवंताधीन माया । नातळोनियां वर्तवी ॥९२॥ माया वर्तविता निवर्तविता । स्वामी भगवंत तत्त्वतां । यालागीं मायाअध्यक्षता । त्यासीचि सर्वथा वेद बोले ॥९३॥ सूर्य अंधारातें नाशी । परी तो संमुख न ये त्यापाशीं । तेवीं मायनियंता हृषीकेशी । परी माया देवासी दृष्ट नव्हे ॥९४॥ माझें जें देखणेपण । तेंचि मायेचें मुख्य लक्षण । मजपाशीं माया जाण । गुणाभिमानेंसीं नाहीं ॥९५॥ मायाबिंबित चैतन्य । त्यासी बोलिजे जीवपण । त्या जीवासी त्रिगुणीं बांधोन । देहाभिमान दृढ केला ॥९६॥ जीवासी लागतां देहाभिमान । तो झाला मायाधीन । मायानियंता श्रीनारायण । तो स्वामी जाण जीवाचा ॥९७॥ जीव गुणाभिमानें बद्धक । यालागीं झाला तो सेवक । आत्मा गुणातीत चोख । बंधमोचक जीवाचा ॥९८॥ यापरी सेव्यसेवकभावो । विभाग दावोनियां पहा हो । त्रिगुणगुणांचा अन्वयो । विशद देवो स्वयें सांगे ॥९९॥ गुण तिन्ही समसमान । त्यांमाजीं क्षोभोनियां जाण । जो जो वाढे अधिक गुण । तें तें लक्षण हरि सांगे ॥२००॥ ब्रह्म निर्मळत्वें प्रसिद्ध । कर्म शोधकत्वें अतिशुद्ध । येथ कर्मी उपजे कर्मबाध । तो चित्तसंबंध गुणक्षोभें ॥१॥ कर्मब्रह्मीं दोष नाहीं । दोष चित्तवृत्तीच्या ठायीं । तोही गुणक्षोभें पाहीं । घाली अपायीं पुरुषातें ॥२॥ येचि अर्थीचें निरुपण । सांगीतलें मिश्रलक्षण । आतां वाढल्या एकेक गुण । गुणलक्षण तें ऐक ॥३॥ जो गुण वाढे अतिउन्नतीं । इतर त्यातळीं वर्तती । ते काळींची पुरुषस्थिती । उद्धवाप्रती हरि सांगे ॥४॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

यदेतरौ जयेत्सत्त्वं भास्वरं विशदं शिवम् । तदा सुखेन युज्येत धर्मज्ञानादिभिः पुमान् ॥१३॥

समूळ फळाशा त्यागूनी । निर्विकल्प निरभिमानी । जो लागे स्वधर्माचरणीं । तैं रज तम दोनी जिणे सत्व ॥५॥ जैं भाग्याचें भरण उघडे । तैं हरिकथाश्रवण घडे । मुखीं हरिनामकीर्ति आवडे । तेणें सत्व वाढे अतिशुद्ध ॥६॥ कां दैवें जोडिल्या सत्संगती । श्रवणीं श्रवण लांचावती । वाचा लांचावे नामकीर्ती । अतिप्रीतीं अहर्निशीं ॥७॥ ऐसऐशिया अनुवृत्ती । रज तम दोनी क्षीण होती । सत्व वाढे अनुद्वेगवृत्तीं । त्या सत्वाची स्थिति समूळ ऐक ॥८॥ भास्वरत्वें प्रकाश बहुळ । विशदत्वें अतिनिर्मळ । शिव म्हणिजे शांत सरळ । हें सत्वाचें केवळ स्वरुप मुख्य ॥९॥ हे सत्वाची सत्ववृत्ती । आतुडे ज्या साधकाहातीं । ते काळींची पुरुषस्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥२१०॥ तैं विवेकाचें तारुं आतुडे । वैराग्याचें निजगुज जोडे । सर्वेंद्रियीं प्रकाश उघडे । शिगे चढे स्वधर्म ॥११॥ ते काळीं जन अधर्मता । गर्व अभिमान असत्यता । बलात्कारेंही शिकवितां । न करी सर्वथा अधर्म ॥१२॥ निकट असतां दुःखसाधन । सात्विक सदा सुखसंपन्न । बलात्कारें क्षोभवितां मन । सात्विक जाण क्षोभेना ॥१३॥ ऐशिया निजसत्व दृष्टी । सुख सुखा येतां भेटी । त्यासी स्वानंदें कोंदे सृष्तीं । शुद्ध सत्वपुष्टी या नांव ॥१४॥ ऐसें विशद सत्व जयांपाशीं । शमदम सेविती तयांसी । वैराग्य लागे पायांसी । शुद्ध सत्वराशी ते उद्धवा ॥१५॥ तैसेंचि सत्व तम जिणोन । जैं वाढे गा रजोगुण । तैं राजसाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण हरि सांगे ॥१६॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

यदा जयेत्तमः सत्त्वं रजः सङंग भिदा बलम् । तदा दुःखेन युज्येत कर्मणा यशसा श्रिया ॥१४॥

रजोवृद्धीचें कारण । देहीं उपजे ज्ञानाभिमान । पदोपदीं देखे दोषगुण । वांछी सन्मान प्रतिष्ठा ॥१७॥ नवल रजोगुणाची ख्याती । ज्ञातेपणें कामासक्ती । नाना भोग वांछी चित्तीं । तेणें रजाची प्राप्ती अनिवार ॥१८॥ ऐसेनि रजोगुण वाढोनि वाढी । सत्वतमांतें तळीं पाडी । त्या रजाची स्वरुपतामोडी । ऐक निरवडी सांगेन ॥१९॥ श्लोकीं त्रैपदीं प्रबळ । रज संगभिदाबळ । बोलिला रजोगुण केवळ । तेंचि विवळ हरि सांगे ॥२२०॥ संग म्हणिजे देहाभिमान । भेद म्हणिजे मीमाझेपण । बळ म्हणिजे काम गहन। आग्रहो पूर्ण प्रवृत्तीचा ॥२१॥ देहाभिमानें दुःख उठी । भेदें भय लागे पाठी । त्या नश्वर देहाचिया पुष्टी । काम्यकामाठी कर्माची मांडी ॥२२॥ ज्या कर्माचेनि कैवाडें । यश श्री उदंड जोडे । तें तें कर्म वाढवी पुढें । हें रजोगुणें घडे आचरण ॥२३॥ मी एक पवित्र त्रिजगतीं । माझीच उत्तम कर्मस्थिती । प्रवृत्ति मान्यता आसक्ती । जे जाणवी स्थिती राजस ॥२४॥ रजाचें बळ उद्भट । कर्म आदरी अचाट । वाढवी कर्मकचाट । तो जाण श्रेष्ठ राजस ॥२५॥ बाहेर दिसे सात्विकस्थिती । अंतरीं कर्मवासना द्रव्यासक्ती । ज्यासी प्रिय आवडे चित्तीं । तो जाण निश्चितीं राजसू ॥२६॥ जेव्हां सत्व रज दोनी गुण । जिणोनि तम वाढे पूर्ण । ते काळींचें पुरुषलक्षण । स्वयें नारायण सांगत ॥२७॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

यदा जयेद्रजः सत्त्वं तमो मूढं लयं जडम् । युज्येत शोकमोहाभ्यां निद्रया हिंसयाऽऽशया ॥१५॥

रज सत्व करुनि गूढ । जैं तमोगुण होय रुढ । तैं तो पुरुषातें सदृढ । करी जडमूढ अतिस्तब्ध ॥२८॥ विश्वासूनि वाडेंकोडें । जैं परद्रव्य बुडवणें पडे । कां परदारागमन घडे । तैं तेणें वाढे तमोगुण ॥२९॥ स्वमुखें परापवाद बोलणें । स्वयें साधुनिंदा करणें । संतसज्जनां द्वेषणें । तैं तमाचें ठाणें अनिवार ॥२३०॥ धुईचेनि आलेपणें । पडे सूर्यासी झांकणें । तेवीं विवेकाचें जिणें। तमोगुणें ग्रासिजे ॥३१॥ सत्वगुण प्रकाशक । रज प्रवृत्तिप्रवर्तक । दोनींतें गिळूनि देख । तमाचें आधिक्य अधर्में वाढे ॥३२॥ करितां पूज्याचें हेळण । साधूचे देखतां दोषगुण । तेणें खवळला तमोगुण । त्याचें स्वरुप पूर्ण तें ऐक ॥३३॥ तमोगुण वाढल्या प्रौढ । स्फूर्तिमात्र होय मूढ । लयो उपजवोनि दृढ । करी जड जीवातें ॥३४॥ कार्याकार्यविवेकज्ञान । ते स्फूर्ति अंध होय पूर्ण । या नांव गा मूढपण । ऐक चिन्ह लयाचें ॥३५॥ जागृतीमाजीं असतां चित्त । अर्थ स्वार्थ परमार्थ । कांहीं स्फुरेना कृत्याकृत्य । लयो निश्चित या नांव ॥३६॥ समस्ताही इंद्रियवृत्ती । अनुद्यमें स्तब्धगती । निःशेष लोपे ज्ञानशक्ती । जडत्वप्राप्ती या नांव ॥३७॥ मूढत्वें पावे शोक दुःख । जडत्वें मिथ्या मोह देख । मोहास्तव होय पातक । अतिअविवेक अधर्मी ॥३८॥ ऐक लयाचें कौतुक । अहोरात्र निद्रा अधिक । निद्रेवेगळें ब्रह्मसुख । नावडे देख तामसा ॥३९॥ पूर्ण वाढल्या तमोगुण । ऐसें होय पुरुषलक्षण । वाढल्या सत्वादि गुण । फळ कोण तें हरि सांगे ॥२४०॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

यदा चित्तं प्रसीदेत इन्द्रियाणां च निर्वृतिः । देहेऽभयं मनोऽसङंग तत्सत्त्वं विद्धि मत्पदम् ॥१६॥

वाढलिया सत्वगुण । चित्त सदा सुप्रसन्न । कामक्रोधलोभाचें स्फुरण । सर्वथा जाण स्फुरेना ॥४१॥ जें चित्त वणवणी विषयांलागीं । तें उदास होय विषयभोगीं । विषय आदळतांही अंगीं । तैं विषयसंगीं विगुंतेना ॥४२॥ जेवीं जळामाजीं जळस्थ । पद्मिणीपत्र जळीं अलिप्त । तेवीं विषयांमाजीं चित्त । विषयातीत मद्बोधें ॥४३॥ सदा मरणभय देहासी । तें मरण आलिया देहापाशीं । भय नुपजे सात्विकापासी । भावें मत्पदासी विनटले ॥४४॥ जंववरी भासे मीतूंपण । तंववरी अवश्य बाधी मरण । सात्विक मत्पदीं अभिन्न । यालागीं मरणभय त्या नाहीं ॥४५॥ सात्विक मत्पदीं अनन्य शरण । यालागीं बाधीना जन्ममरण । या स्थितीं वर्तवी सत्वगुण । आतां ऐक लक्षण रजाचें ॥४६॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

विकुर्वन् क्रियया चाधीरनिर्वृत्तिश्च चेतसाम् । गात्रास्वास्थ्यं मनो भ्रान्तं रज एतैर्निशामय ॥१७॥

खवळलिया रजोगुण । विषयचिंता अतिदारुण । कर्मेंद्रियीं क्रियाभरण । नाना परींचें जाण उपपादी ॥४७॥ शरीर असतांही स्वस्थ । मन चिंतातुर अतिभ्रांत । वाढवितां विषयस्वार्थ । दुःखी होत सर्वदा ॥४८॥ असतां पुत्रवित्तसंपत्ती । अधिक स्वार्थ वाढवी चित्तीं । राजसाची चित्तवृत्ती । न मनी निवृत्ती क्षणार्ध ॥४९॥ नसतां विकाराचें कारण । चित्तीं विकार चिंती आपण । हेंचि राजसाचें लक्षण । मुख्यत्वें जाण उद्धवा ॥२५०॥ रात्री नोहे पैं प्रबळ । ना दिवस नव्हे सोज्ज्वळ । जैसी झांबवली सांजवेळ । तैसा केवळ रजोगुण ॥५१॥ सत्वरजांची उणखूण । तुज दाविली ओळखण । आतां ऐक तमोगुण । जड लक्षण तयाचें ॥५२॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

सीदच्चित्तं प्रलीयेत चेतसो ग्रहणेऽक्षमम् । मनो नष्टं तमो ग्लानिस्तमस्तदुपधारय ॥१८॥

चित्तीं चिंता अतिगहन । ते महामोहीं होय निमग्न । कोणेही अर्थीचें ज्ञान । हृदयीं जाण स्फुरेना ॥५३॥ सुषुप्तीवेगळें अज्ञान । सदा पळे देखोनि ज्ञान । तेथ नवल कैसें झालें जाण । त्या ज्ञानातें अज्ञान गिळूनि ठाके ॥५४॥ जागाचि परी निजेला दिसे । कर्म करी स्फुरण नसे । जेवीं कां आभाळांतिले अंवसे । रात्रीं चाले जैसें आंधळें ॥५५॥ सकळ शरीराचा गोळा । होय आळसाचा मोदळा । हा तमोग्लानीचा सोहळा । पडळ ये डोळां चित्तवृत्ती ॥५६॥ संकल्पविकल्पांची ख्याती । उपजवी सदा मनोवृत्ती । त्या मनाची जड होय स्थिती । संकल्पस्फूर्ती स्फुरेना ॥५७॥ आणिकही नवलस्थिती । चित्तासी नाठवे चित्तस्फूर्ती । एवढी वाढे तमाची ख्याती । मनोवृत्तिविनाशक ॥५८॥ यापरी तमाचें बल होय । तैं मनातें अज्ञान खाय । ते काळीं मन नष्टप्राय । मूर्च्छित राहे मूढत्वें ॥५९॥ मन निःशेष जैं नासतें । तैं महादुःख कोण भोगितें । यालागीं तमाचेनि ऐक्यमतें । मन उरे तेथें जडमूढ ॥२६०॥ यापरी जे वर्तती गती । तेचि अत्यंत दुःखदाती । या नांव गा तमाची स्थिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥ वाढवितां गुणवृत्ती । कोणे गुणें कोण वाढती । येचि अर्थीची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥६२॥

एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

एधमाने गुणे सत्त्वे देवानां बलमेधते । असुराणां च रजसि तमस्युद्धव रक्षसाम् ॥१९॥

दैवी आसुरी राक्षसी स्थिती । हे त्रिगुण गुणांची संपत्ती । जे जे ब्रह्मांडीं इंद्रियवृत्ती । तेचि स्थिती पिंडींही ॥६३॥ ब्रह्मांडीं सकळ देव । महापुरुषाचे अवयव । पिंडींही तेचि स्वयमेव । वर्तती सर्व निजऐक्यें ॥६४॥ उचित स्वधर्मशास्त्रस्थिती । निवृत्तिकर्मी जे प्रवृत्ती । ऐशी जेथ इंद्रियवृत्ती । ते दैवी संपत्ती सत्वस्थ ॥६५॥ कामाभिलाष दृढ चित्तीं । आणि स्वधर्मी तरी वर्तती । ऐशी जे इंद्रियस्थिती । जे आसुरी संपत्ती राजसी ॥६६॥ सलोभमोहें क्रोध चित्तीं । सदा अधर्मी प्रवृत्ती । ऐशी जे इंद्रियस्थिती । ते राक्षसी संपत्ती तामसी ॥६७॥ क्षणें सकाम क्षणें निष्काम । ऐसा जेथ वाढे स्वधर्म । तेथ देवां असुरां परम । होय संग्राम वृत्तीसी ॥६८॥ चित्तीं वाढवूनि मोहभ्रम । अधर्मचि मानी स्वधर्म । तैं राक्षसाचा पराक्रम । देवासुरां परम निर्दाळी ॥६९॥ सकामनिष्काममोहभ्रमेंसी । वृत्ती वर्ते गा जयापाशीं । तेथ देवांअसुरांराक्षसांसीं । कलहो अहर्निशीं अनिवार ॥२७०॥ क्षणैक रति परमार्थी । क्षणैक रति अर्थस्वार्थी । क्षणैक होय अनर्थी । परदारारती परद्रव्यें ॥७१॥ ऐशिये गा चित्तवृत्तीं । कदा नुपजे निजशांती । मा परमार्थाची प्राप्ती । कैशा रीती होईल ॥७२॥ साधक सर्वदा पुसती । कोण बाधा असे चित्तवृत्ती । ते बाधकत्वाची स्थिती । विशद तुजप्रती सांगीतली ॥७३॥ एकचि गुण जैं पुरता जोडे । तैं एकविध वृत्ती वाढे । हें तंव सर्वथा न घडे । गुण गुणासी भिडे उपमर्दें ॥७४॥ एकचि न जोडे गुणावस्था । यालागीं नव्हे एकविधता । तेणें अनिवार भवव्यथा । बाधी भूतां गुणक्षोभें ॥७५॥ तम अधर्माकडे वाढे । रजोगुण देहकर्माकडे । सत्वगुणासी वाढी न घडे । मुक्तता जोडे कैसेनी ॥७६॥ रजतमउभयसंधीं । सत्व अडकलें दोहींमधीं । तें वाढों न शके त्रिशुद्धीं । नैराश्यें वृद्धी सत्वगुणा ॥७७॥ त्रिगुण गुणांची त्रिपुटी । आपण कल्पी आपल्या पोटीं । तेंचि भवभय होऊनियां उठी । लागे पाठीं बाधकत्वें ॥७८॥ सत्वें देवांसी प्रबळ बळ । रजोगुणें दैत्य प्रबळ । तमोगुणें केवळ । आतुर्बळ राक्षसां ॥७९॥ हे गुणवृत्तींची व्यवस्था । समूळ सांगीतली कथा । आतां त्रिगुणांच्या तीन अवस्था । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥२८०॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

सत्त्वाज्जागरणं विद्याद्रजसा स्वप्नमादिशेत् । प्रस्वापं तमसा जन्तोस्तुरीयं त्रिषु संततम् ॥२०॥

सत्त्वगुणाचिये स्थिति । नातळे स्वप्न आणि सुषुप्ती । जीवीं सदा नांदे जे जागृती । इंद्रियप्रवृत्ती सावध ॥८१॥ रजोगुणाचेनि आधिक्यें । चित्तवृत्तीतें स्वप्न जिंके । जागृति सुषुप्ति दूरी ठाके । बैसला देखे स्वप्नचि ॥८२॥ तमोगुण वाढल्या वाढी । जागृति स्वप्न दूरी दवडी। मग सुषुप्तीची अतिगाढी । आदळे रोकडी जीवाअंगीं ॥८३॥ त्यासी सभे बैसविल्या पाहे । बोलतां बोलतां डुलकी जाये । जेवितांजेवितांही पाहे । झोंपीं जाये कडकडां ॥८४॥ क्षणां जागृति क्षणां सुषुप्ती । क्षणैक स्वप्नाची प्रतीती । हे त्रिगुणांची मिश्रित वृत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥८५॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ती । तिहीं अवस्थांतें प्रकाशिती । यालागीं ते चौथी । तुरीय म्हणती सज्ञान ॥८६॥ जे जागृतीतें जागवित । जे स्वप्नीं स्वप्नातें नांदवित । जे सुषुप्तीतें निजवित । त्यातें तुरीय म्हणत उद्धवा ॥८७॥ जे तिहीं अवस्थांआंत । असोनि नव्हे अवस्थाभूत । जे निर्गुण निजनित्य । त्यातेंचि म्हणत तुरीय ॥८८॥ जेवीं पुत्राचेनि जाहलेपणें । पुरुषें पिता नांव पावणें । तेवीं तिहीं अवस्थागुणें । तुरीय म्हणणें वस्तूसी ॥८९॥ वस्तूवरी अवस्था भासे । भासली अवस्था सवेंचि नासे । त्या नाशामाजीं वस्तु न नासे । उरे अविनाशें तुरीय ॥२९०॥ तुरीय त्रिकाळीं संतत । यापरी जाणावें एथ । आतां गुणवृद्धिभूमिका प्राप्त । तोही वृत्तांत हरि सांगे ॥९१॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

उपर्युपरि गच्छन्ति सत्त्वेन ब्राह्मणा जनाः । तमसाऽधोऽध आमुख्याद्रजसाऽन्तरचारिणः ॥२१॥

सत्वगुणाचें आयतन । मुख्यत्वें ब्राह्मण जन । ते न करुनि ब्रह्मार्पण । स्वधर्माचरण जे करिती ॥९२॥ त्यांसी स्वधर्माच्या कर्मशक्तीं । ऊर्ध्वलोकीं होय गती । लोकलोकांतरप्राप्ती । ब्राह्मण पावती ते ऐक ॥९३॥ स्वर्गलोक महर्लोक । क्रमूनि पावती जनलोक । उल्लंघोनियां तपोलोक । पावती सात्विक सत्यलोक पैं ॥९४॥ वाढलिया रजोगुण । शूद्रादि चांडाळपण । पुढती जन्म पुढती मरण । अविश्रम जाण भोगवी ॥९५॥ वाढलिया तमोगुण । पश्चादि योनि पावोन । दंश मशक वृक्ष पाषाण । योनि संपूर्ण भोगवी ॥९६॥ प्राण्यासी अंतकाळीं जाण । देहांतीं जो वाढे गुण । त्या मरणाचें फळ कोण । तेंही श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥९७॥ अनन्य करितां माझी भक्ती । भक्तांसी अंतीं कोण गती । तेहीविखींची उपपत्ती । श्र्लोकार्थी हरि सांगे ॥९८॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

सत्त्वे प्रलीनाः स्वर्यान्ति नरलोकं रजोलयाः । तमोलयास्तु निरयं यान्ति मामेव निर्गुणाः ॥२२॥

संसारीं मुख्यत्वें त्रिगुण । तेथ वाढोनियां सत्वगुण । ज्यासी प्राप्त होय मरण । तो स्वर्गभोगीं जाण दिव्य देह पावे ॥९९॥ सत्वें निमाल्या सात्विक । ते पावती स्वर्गलोक । रजोगुणें निमाल्या देख । त्या मनुष्यलोक मानवां ॥३००॥ अंतीं वाढोनियां तमाधिक्य । तमोगुणें निमाल्या देख । ते भोगिती महानरक । दुःखदायक दारुण ॥१॥ सप्रेम करितां माझी भक्ती । माझिया भक्तांसी देहांतीं । हृदयीं प्रकटे माझी मूर्ती । घवघविती निजतेजें ॥२॥ शंखचक्रगदादि संपूर्ण । पीतांबरधारी श्रीकृष्ण । ध्यानीं धरुनि पावे मरण । तो वैकुंठीं जाण मी होयें ॥३॥ सर्वभूतीं मी आत्मा पूर्ण । ऐसें ज्याचें अखंड भजन । ते जितांचि तिन्ही गुण । जिणोनि निर्गुण पावती ॥४॥ त्यांचे देहासी दैवें आल्या मरण । मजवेगळें नाहीं स्थान । ते निजानंदें परिपूर्ण । निजनिर्गुण स्वयें होती ॥५॥ माझें स्वरुप निजनिर्गुण । अथवा वैकुंठींचें सगुण । दोन्ही एकचि निश्चयें जाण । सगुण निर्गुण समसाम्य ॥६॥ स्वर्ग नरक मनुष्यलोक । प्राप्ति पावले निर्गुण चोख । त्यांच्या साधनांचें कौतुक । स्वयें यदुनायक सांगत ॥७॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

मदर्पणं निष्फलं वा सात्त्विकं निजकर्म तत् । राजसं फलसंकल्पं हिंसाप्रायादि तामसम् ॥२३॥

सकळ कर्मक्रियाचरण । संकल्पेंवीण आपण। सहजें होय ब्रह्मार्पण । हें निर्गुण साधन शोधितसत्वें ॥८॥ वर्णाश्रमधर्म सकळ । आचरे परी न वांछी फळ । माझे भक्तीचें प्रेम प्रबळ । हें कर्म केवळ सात्विक ॥९॥ माझें भजन हाचि स्वधर्म । याचि नांव गा निजकर्म । ऐसें ज्यासी कळे वर्म । सात्त्विक कर्म या नांव ॥३१०॥ स्वधर्म आचरोनि सकळ । इंद्रादि देवां यजनशीळ । जो वांछी इहामुत्र फळ । हें कर्म केवळ राजस ॥११॥ जे कर्मीं प्रकट हिंसा घडे । कां आमिचारिक करणें पडे । स्वरुपें जें कर्म कुडें । तें जाण धडपुडें तामस ॥१२॥ जेथ दांभिक कर्माचरु । जेथ साधूंसी अतिमत्सरु । जेथ निंदेचा प्रबळ भरु । तो कर्मादरु तामस ॥१३॥ आतां त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें चतुर्विध लक्षण । या श्लोकीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥१४॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

कैवल्यं सात्त्विकं ज्ञानं रजो वैकल्पिकं च यत् । प्राकृतं तामसं ज्ञानं मन्निष्ठं निर्गुण स्मृतम् ॥२४॥

देहीं असोनि देहातीत । भूतीं भूतात्मा भगवंत। भूतां सबाह्य सभराभरित । हें ज्ञान निश्चित सात्विक ॥१५॥ भिन्न खाणी भिन्नाकार । भिन्न नांवें भिन्न व्यापार । तेथ वस्तु देखे अभिन्नाकार । हें ज्ञान साचार सात्विक ॥१६॥ करुनि वेदशास्त्रपठन । निर्धारितां निजज्ञान । सवेंचि विकल्पी आपण । विकल्प पूर्ण रजाचे ॥१७॥ करुन वार्तिकान्त व्युत्पत्ती । अद्वैतनिश्चयो नाहीं चित्तीं । आपण विकल्पी आपुल्या युक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं राजस ॥१८॥ करुनि वेदशास्त्रश्रवण । होय शिश्नोदरपरायण । इंद्रियार्थी श्रद्धा पूर्ण । तो केवळ जाण राजस ॥१९॥ एक निश्चयो नाहीं चित्तीं । विकल्प उपजती नेणो किती। हे रजोगुणाची ज्ञानवृत्ती । ऐक निश्चितीं तमोगुण ॥३२०॥ महामोहो गिळी ज्ञानस्फूर्ती । मी जड अंध मानी निश्चितीं । नश्वर पदार्थी आसक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं तामस ॥२१॥ आहार निद्रा भय मैथुन । केवळ पशुप्राय जें ज्ञान । तें निश्चयें तामस जाण । ऐक निर्गुणविभाग ॥२२॥ कार्य कर्ता आणि कारण । त्रिपुटी त्रिगुणेंसी करुनि शून्य । केवळ जैं चैतन्यघन । तें निर्गुण ज्ञान उद्धवा ॥२३॥ सत्वाचेनि निजउल्हासें । सर्वेंद्रियीं ज्ञान प्रकाशे । तें ज्ञानचि मानी वायवसें । मी ज्ञानरुपें असें अनादि ॥२४॥ सिंधुजळें सरिता वाहती । त्या आलिया सिंधूप्रती । तेणें उल्हासेना अपांपती । तेवीं ज्ञानस्फूर्ती श्लाघेना ॥२५॥ रजोगुणें आलिया सकाम । त्यासी क्षोभूं न शके काम । म्हणे माझेनि चाले काम्य कर्म । शेखीं मी निष्काम निजांगें ॥२६॥ होतां काम्य कर्माचा सोहळा । जेवीं सूर्या न बाधी उन्हाळा । तेवीं काम्य कर्मी मी जिव्हाळा । माझेनि सोज्ज्वळा काम सवेग ॥२७॥ तमोगुणाच्या झडाडा । पडिला महामोहाचा वेढा । न करितां मोहाचा निझाडा । मोहनिर्णय गाढा आपण पैं जाणे ॥२८॥ सूर्यो न दिसे जिकडे । अंधारु व्यापी तिकडे । तेवीं स्वरुपनिष्ठेपुढें । न बाधी सांकडें मोहाचें ॥२९॥ अंगीं आदळतां तिन्ही गुण । जो गजबजीना आपण । ते निजनिष्ठा निजनिर्गुण । उद्धवा जाण निश्चित ॥३३०॥ अज्ञानाच्या अवसरीं । ज्ञानाची चाड न धरी । प्रवर्ततां कामाचारीं । निष्कामाचा न करी पांगडा ॥३१॥ आदळतां मोहाचीं झटें । ज्याचा बोध कदा न पालटे । त्रिगुणीं निर्गुणत्वें राहाटे । माझिया निष्ठें मद्भक्त ॥३२॥ त्रिगुणांचा त्रिविध वास । निर्गुण निजरहिवास । येचि अर्थी हृषीकेश । विशद विलास सांगत ॥३३॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

वनं तु सात्त्विको वासो ग्रामो राजस उच्यते । तामसं द्यूतसदनं मन्निकेतं तु निर्गुणम् ॥२५॥

पवित्र आणि तीर्थभूत । विजन वन एकान्त । ऐशिये वस्तीं सुखावे चित्त । ते वास निश्चित सात्विक ॥३४॥ वस्ती व्यवहारीं व्यापारीं । कां सदा सन्मानें राजद्वारीं । विवाहमंडपामाझारीं । ज्यासी प्रीति भारी वस्तीसी ॥३५॥ ज्यासी आवडे धनसंपदा । निकटवासें वसती प्रमदा । जो नगरीं ग्रामीं वसे सदा । हे वस्ती संपदा राजस ॥३६॥ जेथ सन्मान वांछी चित्त । सदा क्षोभे विषयासक्त । ऐसऐसी वस्ती जेथ । ते जाण निश्चित राजस ॥३७॥ जेथ साधुनिंदा जोडे । जेथ गुणदोषीं दृष्टि वाढे । ऐशिया ठायीं वस्ती आवडे । तें तामसाचें गाढें निवासस्थान ॥३८॥ जेथ कलहाचें कारण । जेथ अविवेकी होय मन । वेश्या द्यूत मद्यसदन । हें निवासस्थान तामस ॥३९॥ देवालयीं घवघविती । देखोनि माझी निजमूर्ती । साचार सुखावे चित्तवृत्ती । ते निर्गुण वस्ती उद्धवा ॥३४०॥ अभेदभक्तांचें निजमंदिर । तें मज निर्गुणाचें निजघर । तेथ सुखत्वें ज्याची वृत्ति स्थिर । ते वस्ती साचार निर्गुण ॥४१॥ विषयातीत निजस्थिती। सुखें सुखरुप राहे वृत्ती । ते निर्गुणाची निजवस्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥४३॥ सांडूनि आकाराचें ज्ञान । निराकारीं सुखसंपन्न । वृत्ति स्थिरावे परिपूर्ण। ते वस्ती निर्गुण जनीं विजनीं ॥४४॥ त्रिगुणसंगें त्रिविध कर्ता । निर्गुणलक्षणीं लक्षिजे चौथा । चतुर्विध कर्त्यांची व्यवस्था । ऐक आतां सांगेन ॥४५॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

सात्त्विकः कारकोऽसङगी रागान्धो राजसः स्मृतः । तामसः स्मृतिविभ्रष्टो निर्गुणो मदपाश्रयः ॥२६॥

कांटेनि कांटा फेडितां । जेवीं निवारे निजव्यथा । तेवीं संगें संगातें छेदितां । सात्विक कर्ता असंगी ॥४६॥ सदुचरणसत्संगें । सकळ संग छेदी विरागें। सात्विक कर्ता निजांगें । विषयसंगें असंगी ॥४७॥ फळाभिलाषेच्या चित्तीं गांठी । तेणें अंध झाली विवेकदृष्टी । राजस कर्ता फळाशेसाठीं । अतिदुःखकोटी स्वयें सोशी ॥४८॥ निःशेष हारपे विवेकज्ञान । स्मृति सैरा वळघे रान । नाठवे कार्य कारण । ऐसा कर्ता जाण तामस ॥४९॥ अनन्य भावें हरीसी शरण । कर्मचाळक श्रीनारायण । कदा न धरी कर्माभिमान । हा कर्ता निर्गुण निश्चयें ॥३५०॥ त्रिगुणांची श्रद्धा त्रिविध । निर्गुणाची श्रद्धा शुद्ध । येच अर्थीचें विशद । स्वयें गोविंद सांगत ॥५१॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

सात्त्विक्याध्यात्मिकी श्रद्धा कर्मश्रद्धा तु राजसी । तामस्यधर्मे या श्रद्धा मत्सेवायां तु निर्गुणा ॥२७॥

देह इंद्रिय चेतना प्राण । येणेंसीं स्फुरे जें मीपण । तेथ विवेक करुनियां पूर्ण । आपुलें मीपण आपण पाहे ॥५२॥ देह नव्हें मी जडमूढत्वें । इंद्रियें नव्हें मी एकदेशित्वें । प्राण नव्हें मी चपळत्वें । मन चंचळत्वें कदा मी नव्हें ॥५३॥ चित्त नव्हें मी चिंतकत्वें । बुद्धि नव्हें मी बोधकत्वें । ’अहं’ नव्हें मी बाधकत्वें । मी तों येथें अनादिसिद्ध ॥५४॥ एवं मीपणाचें निजसार । विवंचूं जाणे बुद्धिचतुर । ते अध्यात्मश्रद्धा उदार । सात्विक नर सदा वाहती ॥५५॥ जें जें मी नव्हें म्हणत जाये । तें मी देखिल्या मीचि आहें । माझ्या मीपणाचे वंदिल्या पाये । मीचि मी ठायें कोंदोनी ॥५६॥ हे आध्यात्मिकी शुद्ध श्रद्धा । सात्विकापाशीं वसे सदा । आतां राजसाची श्रद्धा । ऐक प्रबुद्धा सांगेन ॥५७॥ मी एक येथें वर्णाश्रमी । मी एक येथें आश्रमधर्मी । मी एक येथें कर्ता कर्मी । हें मनोधर्मी दृढ मानी ॥५८॥ येणें भावार्थें कर्मतत्परु । कुशमृत्तिकेचा अत्यादरु । अतिशयें वाढवी शौचाचारु । विधिनिषेधां थोरु आवर्त भोंवे ॥५९॥ दोषदृष्टीच्या रंगणीं । मिरवती गुणदोषांच्या श्रेणी । पवित्रपणाच्या अभिमानीं । ब्रह्मयासी न मनी शुचित्वें ॥३६०॥ देहाभिमान घेऊनि खांदा । सत्य मानणें कर्मबाधा । ते हे राजसाची कर्मश्रद्धा । जाण प्रबुद्धा उद्धवा ॥६१॥ अधिक अविवेक वाढे । जेणें अकर्म अंगीं घडे । अधर्माची जोडी जोडे । हे श्रद्धा आवडे तामसी ॥६२॥ जेथ अपेयाचें पान । स्वेच्छा अभक्ष्यभक्षण । अगम्यादि घडे गमन । हे श्रद्धा संपूर्ण तामसी ॥६३॥ अधर्म तोचि मानी धर्म । हें तामसी श्रद्धेचें वर्म । आतां निर्गुणश्रद्धा परम । उत्तमोत्तम ते ऐक ॥६४॥ सर्व भूतीं भगवंत । ऐशिये श्रद्धे श्रद्धावंत । अनन्य भावें भूतां भजत । तो भजनभावार्थ निर्गुण ॥६५॥ स्त्री पुत्र वित्त जीवित । मजलागीं कुरवंडी करित । अनन्य भावें जे मज भजत । ते श्रद्धा निश्चित निर्गुण ॥६६॥ चारी पुरुषार्थ त्यागिती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती । ऐक्यभावें मज भजती । ते श्रद्धासंपत्ती निर्गुण ॥६७॥ निष्काम नामस्मरण । निर्लोभ हरिकीर्तन । भावार्थें जें जें भजन । ते श्रद्धा निर्गुण उद्धवा ॥६८॥ त्रिगुणांचा त्रिविध आहारु । स्वयें सांगे शार्ङगधरु । निर्गुण आहाराचा प्रकारु । सखोल विचारु हरि सांगे ॥६९॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

पथ्यं पूतमनायस्तमाहार्यं सात्त्विकं स्मृतम् । राजसं चेन्द्रियप्रेष्ठं तामसं चार्तिदाशुचि ॥२८॥

पवित्र आणि हळुवार । सत्यवृद्धीसी हितकर । अप्रयासीं प्राप्ति साचार । सात्विक आहार या नांव ॥३७०॥ अल्पाहार या नांव पथ्य । पवित्र म्हणिजे धर्मार्जित । तेंही अप्रयासानें प्राप्त । तो जाण निश्चित सात्विकाहार ॥७१॥ गोड खरपूस आंबट । तळींव घोळींव तिखट । चिरींव चोळींव तुरट । वळींव वळिवट आळिलें ॥७२॥ रसीं रसांतरमिळणी । पन्हीं कालवणीं शिखरिणी । कुडकुडीं निर्पूस सणाणी । आहारभरणी राजस ॥७३॥ नाना परींच्या आवडी । सडिवा सोलिवा परवडी । रसनासुखाची अतिगोडी । तो आहार निरवडी राजस ॥७४॥ नाना परींचे आयास । करुनि अतिप्रयास । आहार सेविती राजस । ऐक तामस भोजन ॥७५॥ सेवितां दुर्गंधि उन्मादक । परिपाकें करी मूर्ख । अशुचि आणि दुःखदायक । हा आहार देख तामस ॥७६॥ भगवंताचा भुक्तप्रमाद । साधुसज्जनांचें शेष शुद्ध । हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ’च’ कारें गोविंद बोलिला ॥७७॥ ग्रासोग्रासीं गोविंद । येणें स्मरणें अन्न शुद्ध । हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ’च’ कारें गोविंद बोलिला ॥७८॥ ’अन्नं ब्रह्म अहं च ब्रह्म’ । पंक्तीकर तोही ब्रह्म । ऐसा ज्याचा भोजनानुक्रम । तो आहार परम निर्गुणत्वें ॥७९॥ त्रिगुणांचें त्रिविध सुख । निर्गुण सुख अलोलिक । त्याही सुखाचा परिपाक । यदुनायक स्वयें सांगे ॥३८०॥

एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

सात्त्विकं सुखमात्मोत्थं विषयोत्थं तु राजसम् । तामसं मोहदैन्योत्थं निर्गुणं मदपाश्रयम् ॥२९॥

सांडूनि विषयसुखाची स्फूर्तीं । आत्मसुखें सुखावे चित्तवृत्ती । ऐशिया निजसुखाची प्राप्ती । तें सुख निश्चितीं सात्विक ॥८१॥ गंगापूर भरे उन्नतीं । तेणें अमर्याद वोत भरती । तेवीं आत्मसुखाचिये प्राप्ती । इंद्रियां तृप्ती स्वानंदें ॥८२॥ नाना विषयांचें कोड । इंद्रियांचा अतिधुमाड । विषयसुख लागे गोड । तें सुख सुदृढ राजस ॥८३॥ अतिनिंद्य आणि उन्मादी । तेंचि सुख आवडे बुद्धी । तामस सुखाची हे सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥८४॥ हृदयीं प्रकटल्या माझी मूर्ती । विसरे संसाराची स्फूर्ती । त्यावरी जे होय सुखप्राप्ती । तें सुख निश्चितीं निर्गुण ॥८५॥ सर्व भूतीं वसे भगवंत । तोचि मी हा तात्त्विकार्थ । ऐसेनि मदैक्यें सुखप्राप्त । तो निजसुखार्थ निर्गुण ॥८६॥ देखिल्या निजात्मसुखस्वरुप । स्वयें होइजे सुखरुप । हे निर्गुणसुखाचे निजदीप । झडल्या पुण्यपाप पाविजे ॥८७॥ आपण सुखस्वरुप सर्वांगीं । सुखस्वरुप स्वयें भोगी । हे निर्गुण सुखाची मागी । भक्तीं अतंरंगीं भोगिजे ॥८८॥ कल्पांताचें पूर्ण भरितें । उरों नेदी नदीनदांतें । तेवीं निर्गुण सुख येथें । देहेंद्रियांतें उरों नेदी ॥८९॥ जेवीं मृगजळीं जळ नाहीं । तेवीं परब्रह्माच्या ठायीं । प्रपंच स्पर्शिलाचि नाहीं । तें सुख निर्वाहीं निर्गुण ॥३९०॥ ज्या सुखाची मर्यादा । करितां न करवे कदा । सुखें सुखस्वरुप होइजे सदा । हे सुखसंपदा निर्गुण ॥९१॥ त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें दाविलें भेदलक्षण । आतां त्याचें उपसंहरण । ग्रंथांतीं जाण हरि करी ॥९२॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा

द्रव्यं देशः फलं कालो ज्ञानं कर्म च कारकः । श्रद्धाऽवस्थाऽऽकृतिर्निष्ठा त्रैगुण्यः सर्व एव हि ॥३०॥

द्रव्यशब्दें आहार त्रिविध । देशशब्दें वनग्रामभेद । फळशब्दें सुखउद्बोध । सत्वसंबंधविभागें ॥९३॥ काळशब्दें भगवद्भजन । कैवल्यनिष्ठा या नांव ज्ञान । कर्म म्हणिजे मदर्पण । कर्ता तो जाण असंगी ॥९४॥ श्रद्धाशब्दें आध्यात्मिकी । अवस्थाशब्दें जागरणादिकी । आकृतिशब्दें उपरिलोकीं । देवतादिकीं क्रीडन ॥९५॥ जो गुण वाढे देहांतीं । जेणें गुणें होय अंतःस्थिती । त्या नांव निष्ठा म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९६॥ भिन्न भिन्न भाग अनेक । किती सांगूं एकेक । अवघें जगचि त्रिगुणात्मक । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥९७॥ संसार समस्त त्रिगुण । यांमाजीं मी अवघा निर्गुण । ते तुज कळावया निजखूण । गुणनिरुपण म्यां केलें ॥९८॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा

सर्वे गुणमया भावाः पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः । दृष्टं श्रुतमनुध्यातं बुद्धया वा पुरुषर्षभ ॥३१॥

देखिजे अथवा ऐकिजे । कां मनें जें जें चिंतिजे । तें तें अवघेंचि जाणिजे । मायागुणकाजें त्रिगुणात्मक ॥९९॥ करावया त्रिगुणांचें मर्दन । प्रकृतिनियंता पुरुष भिन्न । तो सर्वदा सर्वांगें निर्गुण । वर्तवी गुण निजसत्ता ॥४००॥ पुरुषावेगळें समस्त । प्रकृतिकार्य मिथ्याभूत । त्यातें बोलिजे गुणवंत । जाण निश्चित उद्धवा ॥१॥ नरदेह पावोनियां येथ । जे न साधिती गुणातीत । ते नाडले हातोहात । निजस्वार्थ बुडाला ॥२॥ तैसी नव्हे तुझी मती । विनटलासी भगवद्भक्ती । तेव्हांचि तूं गुणातीतीं । जाण निश्चितीं जडलासी ॥३॥ हरिभक्तांमध्यें वरिष्ठ । यालागीं निजमुखें वैकुंठ । उद्धवासी म्हणे पुरुषश्रेष्ठ । भाग्यें उत्कृष्ट तूं एक ॥४॥ त्रिगुणगुणीं सविस्तारु । दृढ वाढला संसारतरु । त्याचे छेदाचा कवण प्रकारु । तो शार्ङगधरु सांगत ॥५॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा

एताः संसृतयः पुंसो गुणकर्मनिबन्धनाः । येनेमे निर्जिताः सौम्य गुणा जीवेन चित्तजाः ॥३२॥

भक्तियोगेन मन्निष्ठो मद्भावाय प्रपद्यते । सत्वादि तिन्ही गुण एथ । केवळ आणि मिश्रित । पुरुषातें संसारी करीत । गुणकर्मी निश्चित बांधोनी ॥६॥ त्रिगुणकर्मांस्तव जाण । जीवासी झालें दृढ बंधन । जेवीं घटामाजील जीवन । दावी आडकलेपण रविबिंबा ॥७॥ घटीं भरल्या समळ जळ । त्यामाजीं रवि दिसे समळ । घटींचें डोलतांचि जळ । कांपे चळचळ रविबिंब ॥८॥ तेवीं त्रिगुणांचें कर्माचरण । शुद्धासी आणी जीवपण । तें छेदावया जीवबंधन । भगवद्भजन साधावें ॥९॥ जितावया गुणबंधन । रिघावें सद्गुरुसी शरण । तेथ मद्भावें करितां भजन । वाढे सत्वगुण अतिशुद्ध ॥४१०॥ पायीं जडली लोहाची बेडी । ते लोहेंचि लोहार तोडी । तेवीं सत्वगुणाचिया वाढी । त्रिगुणांतें तोडी गुरुरावो ॥११॥ तेथ प्रवेशावया गुणातीतीं । अवश्य करावी गुरुभक्ती । जे गुरुभजनीं विश्वासती । त्यांसी चारी मुक्ती आंदण्या ॥१२॥ ज्यासी गुरुचरणीं भगवद्भावो । त्याचे सेवेसी ये ब्रह्मसद्भावो । तेथ ब्रह्मसद्भावेंसी पहा हो । मी देवाधिदेवो सबाह्य तिष्ठें ॥१३॥ जो गुरुचरणीं अनन्य शरण । तो सहजें होय ब्रह्मसंपन्न । गुरुरुपें करितां माझें भजन । ब्रह्मसमाधान मद्भक्ता ॥१४॥ उद्धवा ऐसें माझें भजन । समूळ जाणशी तूं संपूर्ण । यालागीं ’सौम्य’ हें विशेषण । स्वमुखें श्रीकृष्ण संबोधी ।१५॥ भाग्यें नरदेह पावल्या जाण । अवश्य करावें माझें भजन । येचि अर्थीचें निरुपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण प्रतिपादी ॥१६॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

तस्माद्देहमिमं लब्ध्वा ज्ञानविज्ञानसम्भवम् ॥३३॥

गुणसङगं विनिर्धूय मां भजन्तु विचक्षणाः । ज्या नरदेहाकारणें । अमर उत्कंठित मनें । त्या देहाचे जाहलेपणें । ज्ञान पावणें निष्टंक ॥१७॥ नरदेह पावल्या जाण । आपणचि नव्हे ब्रह्मज्ञान । तेथें करावें माझें भजन । देहाभिमान सांडूनी ॥१८॥ करितां माझें अनन्य भजन । सहजें वाढे सत्त्वगुण । सत्वगुणास्तव जाण । उपजे ज्ञान सविवेक ॥१९॥ विवेकज्ञानाचिये वृत्ती । रज तम दोनी झडती । शोधितसत्वाचिये स्थिती । अभेद भक्ती उल्हासे ॥४२०॥ करितां माझें अभेद भजन । होय स्वानंदाचें स्वादन । त्या नांव बोलिजे विज्ञान । तेथ तिनी गुण मिथ्यात्वें ॥२१॥ नरदेह जोडलिया हातीं । प्राण्यासी एवढी प्राप्ती । यालागीं मनुष्यदेहीं भक्ती । अवश्य समस्तीं करावी ॥२२॥ हें भागवतींचें अतिगुह्य ज्ञान । मुख्यत्वेंसी भक्तिप्राधान्य । भावें करितां माझें भजन । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरती ॥२३॥ नरदेह जोडल्या जाण । माझी भक्ति करिती विचक्षण । भजनें जिणोनि गुणागुण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥२४॥ पूर्ण ब्रह्माचिया प्राप्ती । निरपेक्ष माझी भक्ती । तोचि भजनभाव श्रीपती । पुनः पुनः श्लोकार्थीं दृढ दावी ॥२५॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ व ३५ वा

निःसङगो मां भजेद्विद्वानप्रमत्तो जितेन्द्रिय ॥३४॥

रजस्तमश्चाभिजयेत्सत्त्वसंसेवया मुनिः । सत्त्वं चाभिजयेद्युक्तो नैरपेक्ष्येण शान्तधीः ॥३५॥

करुनि विषयांची विरक्ती । हृदयीं नापेक्षावी मुक्ती । ऐशी निरपेक्ष माझी भक्ती । वाढत्या प्रीतीं करावी ॥२६॥ तेणें अनिवार सत्वशुद्धी । सर्व भूतीं भगवद्बुद्धी । दृढ वाढे गा त्रिशुद्धी । हे भजनसिद्धी साधकां ॥२७॥ ऐसें करितां माझें भजन । विस्मरणासी ये मरण । सर्वेंद्रियीं सावधपण । सहजें जाण ठसावे ॥२८॥ तेव्हां रज तम दोनी गुण । निःशेष जाती हारपोन । शुद्धसत्वाचें स्फुरण । तेणें स्वानंद पूर्ण साधकां ॥२९॥ केवळ उरल्या सत्वगुण । साधका ऐसें स्फुरे स्फुरण । जगामाजीं एक पावन । धन्य धन्य मी होयें ॥४३०॥ मी पावलों शुद्ध बोध । मज प्रकटला परमानंद । ऐसा सुखाचा जो स्फुंद । तो सत्वबोध साधकां ॥३१॥ ऐसा उरला जो सत्वगुण । तो निवारावया साधन कोण । मी स्वयें सुखस्वरुप आपण । मज सुखाचें स्फुरण ते माया ॥३२॥ गूळ गुळा गोडपणें पांगे । कीं दुधा दूढ गोड लागे । तैसा सुखरुप मी सर्वांगें । वृथा सुखभोगें कां फुंजें ॥३३॥ ऐशी साधकीं स्फूर्ति स्फुरे । तंव सत्वगुण स्वरुपीं विरे । तेव्हां सुखाचाही फुंद सरे । निजसुख उरे निजशांती ॥३४॥ ऐसे निवारल्या तिनी गुण । केवळ उरे निर्गुण । तेचि अर्थींचें निरुपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥३५॥

एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

मयैंव ब्रह्मणा पूर्णो न बहिर्नान्तरश्चरेत् ॥३६॥

संपद्यते गुणैर्मुक्तो जीवो जीवं विहाय माम् । जीवो जीवविनिर्मुक्तो गुणैश्चाशयसम्भवैः ॥ वाढल्या सत्वगुणाचा हरिख । त्यातें निर्दळी शुद्ध सत्वविवेक । पाठी विवेकेंसीं सत्व देख । हारपे निःशेख निजात्मरुपीं ॥३६॥ ऐसे निमाल्या तिनी गुण । निमे कार्य कर्म कारण । लिंगदेह नाशे संपूर्ण । जीवासी जीवपण मिथ्या होय ॥३७॥ तेव्हां कार्य कर्म कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता । ज्ञान ज्ञेय मी एक ज्ञाता । याची वार्ता असेना ॥३८॥ ऐसें हारपल्या जीवपण । स्वयें सहजें निजनिर्गुण । होऊनि ठाके ब्रह्म पूर्ण । अहंसोहंपण सांडूनी ॥३९॥ यापरी मद्भक्त जाण । ब्रह्म होती परिपूर्ण । तेंचि जाहलेपणाचें लक्षण । श्लोकार्धें श्रीकृष्ण सांगत ॥४४०॥ प्रपंच एक पूर्वीं होता । हे समूळ मिथ्या वार्ता । पुढें होईल मागुता । हेंही सर्वथा असेना ॥४१॥ जैसे आंत बाहेरी भाग । नेणे साखरेचें अंग । तैसें सबाह्याभ्यंतर चांग । ब्रह्म निर्व्यंग निजानंदें ॥४२॥ ऐसें पावल्या ब्रह्म परिपूर्ण । साधकासी न ये मरण । प्रारब्धें देहीं उरल्या जाण । देहाभिमान बाधीना ॥४३॥ बाह्य न देखे दृश्यदर्शन । अंतरीं नाहीं विषयस्फुरण । देहींचें न देखे देहपण । जीवन्मुक्तलक्षण या नांव ॥४४॥ बाह्य देखे दृश्यप्रतीती । अंतरीं विषयांची आसक्ती । या नांव अज्ञानाची स्थिती । अविद्याशक्ती बाधक ॥४५॥ तें निरसावया अविद्याबंधन । अवश्य करावें माझें भजन । हें जाणोनी साधुसज्जन । भक्तीसी प्राण विकिला ॥४६॥ माझिये भक्तीपरती । आणिक नाहीं उत्तम गती । तेंही भजन अभेदयुक्तीं । तैं चारी मुक्ती कामार्या४ ॥४७॥ हृदयीं विषयाची विरक्ती । वरी अभेदभावें माझी भक्ती । तें भजन अनन्य प्रीतीं । त्याचा मी श्रीपती आज्ञाधार ॥४८॥ भक्तिनामाचा इत्यर्थ । माझे स्वरुपीं निजभावार्थ । येणेंचि लाभे परमार्थ । सुफळ शास्त्रार्थ या नांव ॥४९॥ माझिये भक्तीचेनि नांवें । पशु पक्षी उद्धरावे । मा मानवी भजनभावें । म्यां अवश्य न्यावे निजधामा ॥४५०॥ यालागीं सांडोनि व्युत्पत्ती । जाणतीं नेणतीं गा समस्तीं । भावें करावी भगवद्भक्ती । तैं निजात्मप्राप्ती अनायासें ॥५१॥ भावें करितां माझें भजन । स्वयें निर्दळती तिन्ही गुण । सहजें प्रकटे निजनिर्गुण । हें सत्य श्रीकृष्ण बोलिला ॥५२॥ जेथ उगवली गुणगुंती । तेथ प्रकटे निजशांती । हेंचि ये अध्यायीं श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥५३॥ यालागीं जेथ भगवद्भक्ती । तेथ गुणजयो लाभे वृत्ती । सहजें प्रकटे निजशांती । निजात्मप्राप्ती स्वतःसिद्ध ॥५४॥ ते निजभक्ति माझी जननी । ज्या पैठा केलों जनार्दनीं । एका जनार्दनचरणीं । मिळोनि मिळणीं भजतचि ॥५५॥ पुढिले अध्यायीं कथा गहन । ऐलउर्वशीउपाख्यान । ज्या अध्यायाचें करितां पठण । अगम्यागमनदोष हरती ॥५६॥ ज्या पुरुरव्याची विरक्ती । स्वमुखें वर्णील श्रीपती । वैराग्यें निजात्मप्राप्ती । सभाग्य पावती वैराग्य ॥५७॥ त्या वैराग्याचें निरुपण । अतिगोड निरुपी श्रीकृष्ण । श्रोतां कृपा करावी पूर्ण । द्यावें अवधान कथेसी ॥५८॥ जे कथेचेनि अवधानें । दुरितदोष होती दहनें । ब्रह्मीं ब्रह्मत्व पावणें । होऊनि ठाकणें चिन्मात्र ॥५९॥ एवढया निरुपणाची गोडी । पुढिले अध्यायीं आहे फुडी । एका जनार्दनकृपा गाढी । परापरथडीप्रापक ॥४६०॥ भावें धरितां जनार्दनचरण । बाधूं न शके बाधकपण । एका जनार्दना शरण । रसाळ निरुपण पुढें आहे ॥४६१॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे गुणनिर्गुणनिरुपणं नाम पंचविंशोऽध्यायः ॥२५॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]