Jump to content

एकनाथी भागवत/अध्याय चोविसावा

विकिस्रोत कडून

<poem>

एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो जी गुणातीता । व्यक्तिरहिता अव्यक्ता । तुजमाजीं नाहीं द्वैतकथा । अद्वैततारहिवासी ॥१॥ तुझा अद्वैत निजनिर्वाहो । तेथ नाहीं देवी देवो । उदय-अस्तांचा अभावो । रविचंद्रांसी ठावो असेना ॥२॥ तेथ सशब्द हारपला वेदू । बुद्धीसी मिथ्या बोधू । तिळभरी नाहीं भेदू । अद्वयानंदू एकला ॥३॥ ऐसिया अद्वैतपणीं । प्रकृतिपुरुषांची कहाणी । सांगिजे केवळ अज्ञानीं । ज्ञातेपणीं चातुर्यें ॥४॥ जेथ मीतूंपणा नाहीं ठावो । तेथ प्रकृतिपुरुषां केवीं निर्वाहो । ज्याचा नाहीं गर्भसंभवो । त्याचें जातक पहा हो वर्तविती ॥५॥ जें जन्मलेंचि नाहीं । त्याचें श्राद्ध करावें कायी । हें ज्ञात्यासी पुसतां पाहीं । ठेवितां ठायीं ठाकेना ॥६॥ वांझेच्या पुत्राचा विवाहो । समारंभ चला पहा हो । नेणा साच जाणा वावो । तैसा निर्वाहो प्रकृतिपुरुषां ॥७॥ ऐसें नसतेंचि नाथिलें । साचाचे परी नांदविलें । एकीं अनेकत्व दाविलें । एकपण संचलें न मोडतां ॥८॥ ऐसा एकपणें एकुलता । तोचि आपण आपली झाला कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता । अतिलाघवता अतर्क्य ॥९॥ जेवीं अर्धनारीनटेश्र्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । तेवीं प्रकृति पुरुष संसारीं । एकाकारीं नांदत ॥१०॥ तो पुरुष ते पतिव्रता । दोघां अनन्य प्रीति एकात्मता । येरयेरां वेगळीकता । पाऊल सर्वथा न घालिती ॥११॥ दोघां एकत्र सदा असणें । दोघांसी एकचि नेसणें । दोघां एके सत्ता बैसणें । दोघे एकचि प्राणें वर्तती ॥१२॥ दोघां एकचि देखणें । दोघां एकचि चाखणें । दोघां एकचि बोलणें । दोघां करणें एकचि ॥१३॥ कैशी दोघां प्रीति अलोलिक । येरयेरांवीण न घेती विख । येरयेरांवीण न चाखिती उदक । येरयेरेंवीण देख आंधळीं ॥१४॥ नवल बाइलेचें करणें । नपुंसका पुरुषत्व इणें देणें । मग तिचेनि अधीनपणें । पुरुषें नांदणें सर्वदा ॥१५॥ मग हा तिचेनि डोळां देखे । मग हा तिचेनि बोले मुखें । तिचेनि भोगी हा सुखदुःखें । बंधमोक्ष चाखे तिचेनि ॥१६॥ तिचेनि म्हणवी मी ब्रह्म । तिचेनि करी हा कर्माकर्म । तिचेनि भोगी हा मरणजन्म । धर्माधर्मविभागें ॥१७॥ तिचेनि यासी पाप घडे । तिचेनि यासी पुण्य जोडे । तिचेनि हा महत्त्वा चढे । तिचेनि पडे अधःपातीं ॥१८॥ एथवरी अतिप्रीतीं । वाढविली निजप्रकृती । प्रकृति पातिव्रत्यस्थिती । वश्य निजपती तियें केला ॥१९॥ नवल दोघांची सोयरिकी । दोघीं भावंडें होतीं सखीं । तो बाप ते त्याची लेंकी । पाहतां विवेकीं तो पुत्र तिचा ॥२०॥ यापरी अगम्यागमन । तिंहीं दोघीं करुनि जाण । वाढविले अनेक जन । तिसरेपण नातळतां ॥२१॥ ऐसा अव्यभिचारी व्यभिचारु । करुनि वाढविला संसारु । तो अतिअतर्क्य अगोचरु । अगम्य दुर्धरु शिवादिकां ॥२२॥ हा निजशक्तिप्रकृतिमेळें । भोगी शिवत्वाचे सोहळे । प्रिया न देखतां तात्काळें । सांडी सगळें शिवत्व ॥२३॥ ज्यासी गांवठाव ना जीवमेळ । रुपनांव ना काळवेळ । ऐसाही प्रकृती केवळ । केला सबळ निजगुणीं ॥२४॥ प्रकृती निजगुणास्त्व । निजभर्ता केला सावेव । वर्ण व्यक्ति रुप नांव । नाना वैभवविलासें ॥२५॥ तंव पूर्णत्व लोपोनियां शिवें । अंगावरी वाढविलें शांभवें । येरी पतिव्रता आहेवें । रुपें नांवें शिव पूजी ॥२६॥ दोघांपासूनि झालें जग । परी न दिसे तिसरा भाग । न तुटे अनन्यमिळणीयोग । भिन्न विभाग दाखवितां ॥२७॥ त्रैलोक्य पाहतां साङग । न दिसे तिसरें अंग । दोघीं दुमदुमीत जग । भरलें चांग दुबंधीं ॥२८॥ दोघांची अतिप्रीति ऐशी । अनन्यमिळणी अनन्यासी । दोघें अणूमाजीं सावकाशीं । निजरहिवासी नांदत ॥२९॥ पतीवीण ते पतिव्रता । सगळीचि विरे सर्वथा । प्रियेवीण असतचि नसता । होय कांहीं नव्हतां भर्तारु ॥३०॥ शिव निःसंग जो पैं सदा । क्रियाकरणेंवीण नुसधा । त्यासीही अतिप्रीतीं निजप्रमदा । सुखदुःखबाधा भोगवी ॥३१॥ यापरी निजनोवरा । प्रकृती गोविंला घरचारा । मग घरवातेचा थारा । त्याच्याचि शरीरावरी केला ॥३२॥ प्रकृति पतिव्रता अवंचक । कर्माकर्मीं शिणोनि अनेक । सुखदुःखांची परवडी देख । अर्पी आवश्यक निजकांता ॥३३॥ नवल तें मीं सांगावें काये । स्त्री जोडी तें पुरुष खाये । तियेवीण तो पाहें । कंहीं न लाहे कवडाही ॥३४॥ प्रकृति पतिव्रताशिरोमणी । कांत वश्य करोनि निजगुणीं । वासना सूक्ष्म सेवया अनुदिनीं । भोगवी सुगरणी भर्ताराकरवीं ॥३५॥ तेथ प्रकृतीचेनि गदारोळें । भवाब्धीं जलक्रीडा खेळे । प्रकृति पुरुषातें बुडवी बळें । पुरुष एकें काळें प्रकृति बुडवी ॥३६॥ ऐशा प्रकृतीच्या संगाआंत । पुरुषास लाविलें पंचभूत । जन्ममरणांच्या बुडया देत । अवस्थाभूत होऊनि ॥३७॥ ऐसा प्रकृतिचिया भिडा । पुरुष केवळ झाला वेडा । निजत्व विसरोनि बापुडा । केला गाढा अतिदीन ॥३८॥ ऐसा विसरोनि पूर्णत्वासी । जीवशिवद्वंद्वें स्वयें सोशी । त्यासी न्यावया निजत्वासी । गुणिया पूर्णांशीं गुरुरावो ॥३९॥ ज्याचे वचनमात्रें पहा वो । जीवाचा हारपे जीवभावो । शिवा शिवपदीं ठावो । ज्याचा वचनगौरवो नांदवी ॥४०॥ ज्याची भावार्थें ऐकतां गोठी । अहंकारु निमे उठाउठी । जन्ममरणांसी पडे तुटी । न दिसे दृष्टीं भवभय ॥४१॥ ज्याचिया कृपादृष्टीपुढें । जीवशिवांचें फिटे बिरडें । माया मिथ्यात्वें समूळ उडे । पूर्णत्वाचें उघडे भांडार ॥४२॥ शिवू भुलविला शिवत्वासी । यावया तो निजपदासी । आज्ञा जैं पुसे सद्गुरुसी । तैंचि शिवासी शिवत्व ॥४३॥ एवढी महिमा सद्गुरुसी । वचनें केवीं वानूं त्यासी । तंव वानिते वाणीनें वानावयासी । वदवी वाचेसी गुरुरावो ॥४४॥ तेथ एक मी वानिता । हें कोणें घ्यावें आपुले माथां । गुरुनें हरितली अहंता । तेथ मी एक कर्ता घडे केवीं ॥४५॥ तेथ मीपणें घ्यावी अहंता । तंव गुरुचि मीपणाआंतौता । गुरुवेगळा ठाव नाहीं रिता । मीपणाचे माथां गुरुरावो ॥४६॥ माझें जें कां मीपण । तें सद्गुरु झाला आपण । तेव्हां रुप एक नांवें भिन्न । एका जनार्दन एकत्वें ॥४७॥ अवघा जनार्दनचि देखा । तोचि उपनांवें झाला एका । तेणें नामें श्रीभागवत देखा । देशभाखा अर्थवी ॥४८॥ तेविसावे अध्यायाचे अंतीं । देवो बोलिला उद्धवाप्रती । द्वंद्वभोगांची निजप्राप्ती । साहावी शांती धरोनि ॥४९॥ ज्यांसी बाणली अढळ शांती । ते मज अजितातें जिंकिती । तेचि साचार परमार्थीं । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥५०॥ तें ऐकोन कृष्णवचन । उद्धवाचें दचकलें मन । द्वंद्वसहिष्णुता अतिकठिण । कैसेनि आपण साहावी ॥५१॥ द्वंद्वसहिष्णुतासाधन । पुसतां उबगेल श्रीकृष्ण । ऐशिया भिडा उद्धव पूर्ण । धरोनि मौन राहिला ॥५२॥ तो उद्धवाचा अभिप्रावो । जाणोनियां देवाधिदेवो । द्वंद्वसहिष्णुताउपावो । समूळ पहा वो सांगत ॥५३॥ अद्वयत्वें परिपूर्ण । प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । हें आकळल्या निजज्ञान । द्वंद्वबंधन बाधीना ॥५४॥ द्वंद्वें जिणावया पूर्ण । प्रकृतिपुरुषविवंचन । उद्धवें न करितां प्रश्न । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥५५॥ भक्तअंतरींचें जाणता । यालागीं अंतर्यामी तत्त्वतां । तो निजभक्तांचिया स्वार्था । पूर्ण परमार्था सांगत ॥५६॥ निजभक्तांचें मनोगत । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ । करावया भक्तहित । कृपेनें सांगत कृपाळू ॥५७॥ जगीं धन्य भाग्य उद्धवाचें । कृष्ण दैवत तिहीं लोकींचें । कृपा वोरसोनियां साचें । प्रकृतिपुरुषांचें निज सांगे ॥५८॥ आशंकेचें निरुपण । उद्धवें न सांगतांही जाण । तें जाणोनियां श्रीकृष्ण । कृपा निरुपण निरुपी ॥५९॥ कृष्ण म्हणे ज्यासी तारीन । तो पाहिलाचि तरला जाण । करावया जगाचें उद्धरण । कृपें श्रीकृष्ण बोलत ॥६०॥ धेनु वत्साचेनि लोभें । जेवीं घरापुरतें दुभे । तेवीं उद्धवाचेनि वालभें । जग पद्मनाभें उद्धरिलें ॥६१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला

श्रीभगवानुवाच - अथ ते संप्रवक्ष्यामि सांख्यं पूर्वैर्विनिश्चितम् । यद्विज्ञाय पुमान् सद्यो जह्याद्वैकल्पिकं भ्रमम् ॥१॥

जो योगियांचा योगेंद्र । जो ज्ञानियांचा ज्ञानेंद्र । जो भक्तचित्तचकोरचंद्र । जो यादवेंद्र यदुवंशीं ॥६२॥ जो प्रकृतिपुरुषांहूनि पर । तो स्वयें बोले शार्ङगधर। उद्धवा द्वंद्वसहनप्रकार । अतिगुह्य विचार अवधारीं ॥६३॥ जें ऐकतांचि निरुपण । सुखदुःखातीत आपण । हे संपूर्ण पावे खूण । तें गुह्य ज्ञान अवधारीं ॥६४॥ मी कपिलरुपें अवतरुनी । प्रकृतिपुरुष विवंचोनी । उपदेशिली निजजननी । ते जुनी कहाणी सांगेन ॥६५॥ जे परिसतां सावधान । स्वयें होइजे ज्ञानसंपन्न । पुरुषाहूनि प्रकृति भिन्न । सुखदुःख जाण तीपाशीं ॥६६॥ सुखदुःखें मायिक पूर्ण । ऐसें ज्यासी कळलें ज्ञान । तेव्हां भवभयभ्रम दारुण । तत्काळ जाण तो सांडी ॥६७॥ जेवीं मोतियांची कंठमाळा । भ्रमें सर्प भासली डोळां । ते भ्रमांतीं घालिती गळां । न बाधी कंटाळा सर्पभयाचा ॥६८॥ तेवीं शिवशक्तिविवंचन । तुज मी सांगेन संपूर्ण । जें आकर्णितां सावधान । द्वंद्वें सकारण हारपती ॥६९॥ ब्रह्म सुखरुप एकलेपणीं । तेथ प्रकृतिपुरुष कैंचीं दोनी । द्वंद्वसुखदुःखें ज्यापासोनी । त्रिभुवनीं न समाती ॥७०॥ तेचि अर्थीचें निरुपण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । प्रकृतिपुरुषांचें जन्म जाण । तें मुख्य कारण सुखदुःखां ॥७१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

आसीज्ज्ञानमथो ह्मर्थ एकमेवाविकल्पितम् । यदा विवेकनिपुणा आदौ कृतयुगेऽयुगे ॥२॥

जेवीं निजेल्या पुरुषाची छाया । पुरुषातळीं जाय लया । तेवीं सविकार गिळोनि माया । ब्रह्म एकल्या एकाकी ॥७२॥ ब्रह्म एकाकी परिपूर्ण । हेंही म्हणावया म्हणतें कोण । नाहीं नाम रुप व्यक्ति पूर्ण । ब्रह्मीं ब्रह्मपण स्फुरेना ॥७३॥ तेथ नाहीं युगसंख्या काळ वेळ । नाहीं दिनमान घटिका पळ । नाहीं शून्यत्वें शून्य मंडळ । ब्रह्म केवळ परिपूर्णत्वें ॥७४॥ तेथ मी ब्रह्म हें स्फुरे जें स्फुरण । तेंचि मायेचें मुख्य लक्षण । तेंचि प्रकृतिपुरुषांचें जन्मस्थान । जावळीं फळें जाण जन्मलीं ॥७५॥ जेवीं कां कवळूनियां कण । निकण कोंडा वाढे आपण । तेवीं पुरुषयोगें पूर्ण । प्रकृति जाण थोरावे ॥७६॥ धरुनि गोडपणाचा सांठा । फणसाअंगीं वाढे कांटा । तेवीं पुरुषयोगें ताठा । चढला मोठा प्रकृतीसी ॥७७॥ जेवीं कां डोळींचेंचि जळ । गोठोनि डोळां होय पडळ । तेवीं ब्रह्मीं मायामळ । करी शबळ शुद्धासी ॥७८॥ पडळ डोळा मंद करी । माया निजानंद आवरी । वाढोनि त्याची त्याचिवरी । वेडा करी पुरुषातें ॥७९॥ ऐसें कर्तेनवीण आपसया । कार्यकारण जें आलें आया । त्यातें कृतयुग म्हणावया । वेदू लवलाह्या उदेला ॥८०॥ अकार-उकार-मकारेंसीं । वेदू उपजे प्रकृतिपुरुषीं । जेवीं उकलल्या बीजासी । प्रथम ये त्यासी तिवणा डिरु ॥८१॥ ते वेदींचा अभिप्रावो । ब्रह्म सत्य माया वावो । आपुलेनि अभेदें ब्रह्मभावो । विवेकनिपुण पहा वो जाणती ॥८२॥ ऐसे वेदविवेकें अभेदयोगी । ते कृतादि होत कां कलियुगीं । वर्ततां ते सदा अयुगीं । युग त्यालागीं असेना ॥८३॥ कृतयुगादि युगपंक्ती । चराचर नाना व्यक्ती । यांसी उपजवी प्रकृती । तिची उत्पत्ती हरि सांगे ॥८४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

तन्मायाफलरुपेण केवलं निर्विकल्पितम् । वाङवनोगोचरं सत्यं द्विजा समभवद्बृहत् ॥३॥

तें बृहत् जें परब्रह्म । जेथ न रिगे रुपनाम । जें मनबुद्धीसी अगम्य । जें दुर्गम इंद्रियां ॥८५॥ जें निर्गुण निराकार । जें सत्यस्वरुप साचार । जें परेहूनि परात्पर । निर्विकार निजवस्तु ॥८६॥ तेथ अतर्क्य मायाचमत्कार । करी दृश्यद्रष्टृत्वें सविकार । तेचि प्रकृति पुरुष साचार । तेणें चराचर वाढवी ॥८७॥ जेवीं रुपासवें छायेची व्यक्ती । तेवीं ब्रह्मीं मायेची निजस्थिती । तिणें उपजविली शिवशक्ती । पुरुष प्रकृति द्विधा भेदें ॥८८॥ ब्रह्मांडीं ईश्वरस्वभावो । पिंडीं त्यासीच जीवभावो । ऐसा प्रकृतिपुरुषनिर्वाहो । मायेनें पहा हो द्विधा केला ॥८९॥ ब्रह्म अच्छेद्य वेदू बोले । तें फाडूनि द्विधा कैसें केलें । जेवीं आरिसां आपणा आपुलें । मुख देखिलें संमुख ॥९०॥ आपण पूर्वामुख आहे । प्रतिबिंब पूर्वेकडे न होये । आपुलें आपणा संमुख होये । हें लाघव पाहें मायेचें ॥९१॥ प्रतिबिंब दिसतां संमुख । संमुख म्हणतां अतिविमुख । पुरुष पूर्वेकडे देख । प्रतिबिंबाचें मुख पश्चिमेकडे ॥९२॥ तेवीं आत्मदृष्टि स्वरुपीं पडें । जीवदृष्टि प्रपंचाकडे । येणें संमुखत्व न घडे । विमुखत्व गाढें जीवासी ॥९३॥ तेवीं ब्रह्मीं जें ब्रह्मस्फुरण । तेंचि मूळमायेचें लक्षण । तेथ ईश्वरत्वें जाण । होय आपण्या आपण संमुख ॥९४॥ जे अद्वितीय वस्तु शुद्ध । तेथ मिथ्या मायासंबंध । अभेदीं उपजवूनि भेद । केलीं द्विविध शिवशक्ती ॥९५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था

तयोरेकतरो ह्यर्थः प्रकृतिः सोभयात्मिका । ज्ञानं त्वन्यतमो भावः पुरुषः सोऽभिधीयते ॥४॥

त्या दोहीं भागांमाझारीं । प्रकृतिभाग तो विकारी । पुरुषभाग तो अविकारी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥९६॥ तेथ आपण आपुली कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता । एकपणीं दावूनि द्वैता । भिन्नविभागता शिवशक्ती ॥९७॥ जेवीं आपुलें एक अंग । तेथ बोलती वाम सव्य भाग । तेवीं प्रकृतिपुरुषविभाग । जाणावे साङग मायिक ॥९८॥ अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । प्रक्रुतिपुरुषीं तैशी परी । एक शरीरीं एकात्मता ॥९९॥ जैं पुरुषविभाग लपवी । तैं स्वेच्छा प्रकृति नाचवी । प्रकृतिभाग जैं लपवी । तैं पुरुषाची पदवी प्रकट दिसे ॥१००॥ मधील पडदा जैं तोडिती । तैं पुरुष ना प्रकृती । तेव्हां प्रकटे निजात्मस्थिती । स्त्रीपुरुषव्यक्ती समूळ मिथ्या ॥१॥ ऐशी मिथ्या मायिक प्रकृती । तीपासाव गुणोत्पत्ती । गुणास्तव संसारस्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा

तमो रजः सत्त्वमिति प्रकृतेरभवन्गुणाः । मया प्रक्षोभ्यमाणायाः पुरुषानुमतेन च ॥५॥

प्रकृति गुणमयी पूर्ण । ते लाहोनि पुरुशईक्षण । प्रकट करी तिन्ही गुण । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥३॥ जेवीं सूर्यावलोकनमेळीं । कळी विकासे कमळदळीं । ते वेगळवेगळी पांकोळी । होती मूळीं कळिकेमाजीं ॥४॥ तेवीं पुरुषाच्या ईक्षणीं । गुणमयी झाली गुर्विणी । ते तम-रज-सत्त्वगुणी । प्रसवली तिनी गुणांतें ॥५॥ जेवीं जळें बीज क्षोभूनी । दोनी दळें उलवूनी । डिरु निघाला त्यांतूनी । तरतरुनी तिवणा पैं ॥६॥ तेवीं परमात्मा मी आपण । पुरुषत्वातें पावोनि जाण । प्रकृति क्षोभवूनी पूर्ण । तिनी गुण प्रकटविले ॥७॥ जेवीं कां सूर्याचे किरणीं । सूर्यकांतीं पडे अग्नी । तेवीं पुरुषें प्रकृति भोगुनी । गुण तिनी ते प्रसवे ॥८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

तेभ्यः समभवत्सूत्रं महान्सूत्रेण संयुतः । ततो विकुर्वतो जातो योऽहङकारो विमोहनः ॥६॥

ते तिनी गुण भिन्न भिन्न । भिन्नपणें वाढी समान । त्या नांव सूत्र प्रधान । क्रियाशक्ति जाण या नांव ॥९॥ क्रियाशक्तीस जडपण । तेथ चेतनात्मक उपजे ज्ञान । तेंचि महत्तत्त्व नांव जाण । भिन्नाभिधान या हेतू ॥११०॥ महत्तत्त्व आणि प्रधान । दोहींचें रुप एकचि जाण । तेथ क्रिया आणि स्फुरे ज्ञान । यालागीं नांवें भिन्न दोहींचीं ॥११॥ क्रियायुक्त जें स्फुरे ज्ञान । तेथ चेतवे अभिमान । त्रिगुणीं अहंकार पूर्ण । ते ठायीं जाण उठावे ॥१२॥ अहं खवळल्या दारुण । शिवासी विसरवी शिवपण । देहात्मवादें भुलवी पूर्ण । जन्ममरण भोगवी ॥१३॥ त्या अहंकाराची मोहक शक्ती । भवभ्रमें पाडी भ्रांती । अहंकाराची विकारउत्पत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिवृत् । तन्मात्रेन्द्रियमनसां कारणं चिदचिन्मयः ॥७॥

अहंकार अतिदुर्धर । गुणानुसारें त्रिप्रकार । गुण अहंता दृढ संसार । गुणविकार तो ऐसा ॥१५॥ प्रथम अहंभावो सात्त्विक । झाला अंतःकरणद्योतक । तोचि देवताविकारजनक । यालागीं वैकारिक बोलिजे त्यासी ॥१६॥ अहंकार जो राजसू । तो ज्ञानकर्मेंद्रियप्रकाशू । वांछी रजतेजविलासू । यालागीं तैजसू बोलिजे ॥१७॥ तामसाहंकाराची सिद्धी । सूक्ष्म भूतांतें उत्पादी । यालागीं म्हणिजे तो भूतादी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥१८॥ नवल अहंकाराची थोरी । सचेतना अचेतन नोवरी । स्वयें लग्न लावी प्रीतीवरी । चिदचिद्‌ग्रंथी पुरी पाडूनी ॥१९॥ चिन्मात्रस्वरुपता जीवासी । लग्न लावी जड देहेंसीं । ’ओं पुण्या’ एकात्मतेसी । कर्ता ज्योतिषी अभिमान ॥१२०॥ जीव ज्ञानस्वरुप चोखडा । तो करोनि जड मूढ वेडा । दृढ घाली हाडांचे खोडां । तो हा धडफुडा अहंकारु ॥२१॥ तोचि सात्त्विक आणि राजस । होऊनि तिसरा तामस । त्रिविध विकारीं बहुवस । वाढवी असोस संसारु ॥२२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

अर्थस्तन्मात्रिकाज्जज्ञे तामसादिन्द्रियाणि च । तैजसाद्देवता आसन्नेकादश च वैकृतात् ॥८॥

विषय तेचि महाभूतें । तामस प्रसवला अपंचीकृतें । विषयास्तव प्रकटती भूतें । ऐक तूतें सांगेन ॥२३॥ शब्दापासाव नभ उद्भवत । स्पर्शापासाव मारुत । रुपापासाव तेज होत । रसास्तव येथ आप उपजे ॥२४॥ गंधापासोनि पृथ्वी कठिण । उपजली आपीं आपण । येरयेरांचें अनुस्यूतपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥२५॥ शब्द निःशब्दीं जन्मला । तो आकाशातें प्रसवला । आकाशीं सूक्ष्म स्पर्श झाला । तो स्पर्श व्याला मारुत ॥२६॥ जन्मल्या मारुताआंत । शब्द स्पर्श दोनी नांदत । मारुत रुपातें प्रसवत । त्या रुपांत तेज जन्मलें ॥२७॥ त्या जन्मल्या तेजाआंत । शब्द स्पर्श रुप नांदत । रुप रसातें प्रसवत । आप रसांत जन्मलें ॥२८॥ जन्मले आपीं समरस । शब्द स्पर्श रुप रस । नांदताती सावकाश । विषयीं विषयांस प्रवेशू ॥२९॥ आपामाजीं जन्मे गंध । गंधापासाव पृथ्वी शुद्ध । शब्द स्पर्श रुप रस गंध । पृथ्वी पंचविध विषययुक्त ॥१३०॥ विषययुक्त अपंचीकृतें । पूर्वी लीन होतीं समस्तें । तींचि स्थूळावलीं येथें । महाभूतें प्रसिद्ध ॥३१॥ ज्ञान कर्म उभयपंचक । श्रोत्रादि इंद्रियदशक । राजसापासोनि देख । स्वाभाविक जन्मलीं ॥३२॥ सत्त्वअहंतेचा विकार । चित्तचतुष्टय चमत्कार । मन बुद्धि चित्त अहंकार । अकराही सुर इंद्रियाधिप ॥३३॥ महाभूतें अतिजडें देख । इंद्रियें तेथें प्रवर्तक । अंतःकरणचाळक । देव प्रकाशक कर्माचे ॥३४॥ त्रिविध अहंकारवृत्ती । गुणमोक्षें क्षोभक शक्ती । यापरी झाली उत्पत्ती । ब्रह्मांडस्थितीलागूनी ॥३५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

मया संचोदिता भावाः सर्वे संहत्यकारिणः । अण्डमुत्पादयामासुर्ममायतनमुत्तमम् ॥९॥

भूतां परस्परें वैर देख । पृथ्वीतें गिळूं धांवे उदक । उदकातें आवश्यक । तेज देख निर्दळी ॥३६॥ तेजातें प्राशी पवन । पवनातें ग्रासी गगन । एवं भूतांसी सौजन्य । सर्वथा जाण असेना ॥३७॥ तेथ अंतर्यामिरुपें मी जाण । स्वयें प्रवेशोनि आपण । भूतें मेळवूनि पूर्ण । करीं संरक्षण मर्यादा ॥३८॥ माझे मर्यादेची रेखा । पृथ्वी न विरवी उदका । उदकातें तेज देखा । न लववी नखा शोषाचे ॥३९॥ तेजातें न प्राशी पवन । वायु स्वेच्छा विचरतां जाण । सर्वथा ग्रासीना गगन । गतिबंधन करीना ॥१४०॥ यापरी हीं महाभूतें । एकवटूनि समस्तें । स्त्रजिलें ब्रह्मांडातें । मज महापुरुषातें वस्तीशीं ॥४१॥ सप्तावरणेंसीं प्रचंड । आवो साधूनि उदंड । निर्माण केलें ब्रह्मांड । मयूरांड आकारें ॥४२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

तस्मिन्नहं समभवमण्डें सलिलसंस्थितौ । मम नाभ्यामभूत्पद्यं विश्वाख्यं तत्र चात्मभूः ॥१०॥

ऐसें ब्रह्मांड जें विद्यमान । त्यामाजीं मी नारायण । लीलाविग्रही झालों जाण । आपण्या आपण विश्वात्मा ॥४३॥ त्या माझे नाभीसी नाभिपद्म । विकासलें विश्वधाम । त्याहीमाजीं उत्तमोत्तम । आत्मभू नाम जन्मला ब्रह्मा ॥४४॥ नाहीं योनिद्वारा उदरगर्भू । मज आत्म्यापासूनि स्वयंभू । उपजला यालागीं आत्मभू । नामाचा शोभू ब्रह्मयासी ॥४५॥ ब्रह्मांड तो विराटदेहो । त्याचा मुख्य भाग विग्रहो । माझे नाभिकमळीं पहा हो । ब्रह्मदेवो जन्मला ॥४६॥ करावया लोकसर्जन । पद्मनाभाचे नाभीसी जाण । स्वयें जन्मला चतुरानन । रजोगुणप्राधान्यें ॥४७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

सोऽसृजत्तपसा युक्तो रजसा मदनुग्रहात् । लोकान् सपालान् विश्वात्मा भूर्भुवःस्वरिति त्रिधा ॥११॥

ब्रह्मा रजोगुणप्रधान । नाभिकमळीं बैसोनि जाण । मी जन्ममूळ जो नारायण । त्यासी तो आपण देखेना ॥४८॥ स्वयें बैसल्या कमळासी । कमळमूळ न कळे त्यासी । देखे एकार्णव जळासी । रजोगुणेंसीं मोहित ॥४९॥ तें कमळमूळ पहावया बुडीं । एकार्णवीं घालोनि उडी । बुडतां दिवसांचिया कोदी । त्या मूळाचि जोडी न लभेचि ब्रह्मा ॥१५०॥ तेथ निर्बुजला जळभयें । बाहेरी उसासे लवलाहें । कमळावरी बैसोनि पाहें । करावें काये स्मरेना ॥५१॥ धांव पाव गा अच्युता । निवारीं माझी जगदंधता । तुजवांचूनि सर्वथा । संरक्षिता मज नाहीं ॥५२॥ ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । रजें रजांध झालें केवळ । धरोनि ठेला नाभिकमळ । कृपा तत्काळ मज आली ॥५३॥ मज विश्वात्म्याचें अपत्य । जडत्वें राहिला तटस्थ । म्यां उपदेशिला तेथ । सृष्टिसर्जनार्थ तपोनिष्ठा ॥५४॥ महाकल्पादींचे मांडणी । माझिया अशरीरी वाणी । तप तप या दों वचनीं । उपदेशिला अग्रगणी चतुरानन ॥५५॥ यथोक्त तप करितां जाण । वृद्धि पावला सत्त्वगुण । त्याचिया सात्त्विकता पूर्ण । प्रत्यक्ष नारायण मी झालों ॥५६॥ काळत्रयीं अबाधित । तूंचि विश्वात्मा निश्चित । हें चतुःश्लोकी भागवत । म्यां त्यासी तेथ उपदेशिलें ॥५७॥ माझिया उपदेशविधीं । होऊनियां समबुद्धी । कल्पकल्पांचिये अवधी । मोह त्रिशुद्धी बाधीना ॥५८॥ यापरी ब्रह्मा कल्पादी । पावला परम समाधी । प्रकटोनि निजात्मबुद्धी । सर्जनसिद्धी तेणें केली ॥५९॥ सुरासुर मानव पन्नगादिक । यांचे वसते तिन्ही लोक । सप्तपाताळ घरें देख । गोपुरें अलोलिक सप्तसंख्या ॥१६०॥ भूशब्दें पाताळलोक । भुवःशब्दें मृत्युलोक । स्वःशब्दें स्वर्गलोक । त्रिलोक देख या नांव ॥६१॥ चतुर्दश भुवनें सकळ । तेथ वसते लोक लोकपाळ । तेंचि करोनियां विवळ । सांगे प्रांजळ श्रीकृष्ण ॥६२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १२ व १३ वा

देवानामोक आसीत्स्वर्भूतानां च भुवः पदम् । मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां त्रितयात्परम् ॥१२॥

अधोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत्प्रभुः । त्रिलोक्या गतयः सर्वाः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ॥१३॥

मागील श्लोकाचे अंतीं । भूर्भुवःस्वर इति । यापरी त्रिलोकी श्रीपती । जाण निश्चितीं बोलिला ॥६३॥ तेंचि पुढील श्र्लोकार्था । पाताळलोक होय चौथा । तो मृत्युलोक एकात्मता । जाण तत्त्वतां व्याख्यान ॥६४॥ इंद्रादि सकळ देवांसी । स्वर्ग निजमंदिर त्यांसी । यक्षरक्षभूतगंधर्वांसी । निवासासी अंतरिक्ष ॥६५॥ जेणें पाविजे निजमोक्षासी । जेथूनि गमन लोकांतरासी । ते कर्मभूमी मनुष्यासी । निजभाग्येंसीं भूर्लोक ॥६६॥ त्रिलोकीवरतें जाण । सिद्ध वोळंगती आपण । तें सिद्धांचें सिद्धिस्थान । वसतें जाण निरंतर ॥६७॥ अतळ वितळ सुतळ । रसातळ महातळ । तळातळ आणि पाताळ । अधःसंख्या सकळ पाताळा ॥६८॥ सप्तपाताळीं अधिकारमेळू । अतळीं वसे मयपुत्र बळू । प्रतापें अतिप्रबळू । दैत्यमेळू समुदाय ॥६९॥ वितळीं वसे हाटकेश्वरु । जो उमाकांत कर्पूरगौरु । जेथिले हाटकनदीचा पूरु । सुवर्णसंभारुप्रवाही ॥१७०॥ सुतळीं महावैष्णव बळी । ज्याचा द्वारपाळ वनमाळी । प्रर्हामदही त्याचिजवळी । वैष्णवकुळीं नांदत ॥७१॥ त्रिपुर भेदूनि शंकरु । रसातळीं स्थापिला मयासुरु । तो मायालाघवी महावीरु । सपरिवारु वसताहे ॥७२॥ महातळीं कद्रूसुत । जे विषधर क्रोधयुक्त । ते सर्प जाण समस्त । तेथ नांदत निजवासें ॥७३॥ तळातळीं नांदती दानव । निवातकवची वीर सर्व । फणिमुख्य राजगौरव । रचना अपूर्व ते ठायीं ॥७४॥ सातवे पाताळीं वसती नाग । शतसहस्त्र फणिगणभोग । वासुकिप्रमुख अनेग । पद्मिनीभोग भोगिती ॥७५॥ स्वर्गी रंभा उर्वशी सुंदरी । कां पाताळीं पद्मिणी नारी । त्यांच्या सौंदर्याची थोरी । लोकांतरीं वाखाणे ॥७६॥ त्या तळीं तीं शतयोजनांवरी । शेष वसे सहस्त्रशिरी । ज्याच्या निजांगावरी । निद्रा करीं मी भगवंत ॥७७॥ त्याहूनि तळीं आत्यंतिक । अंधतामिस्त्रादि महानरक । त्याहीतळीं कूर्म देख । आवरणोदक तयातळीं ॥७८॥ ज्यांचा स्वर्गभोग होय क्षीण । अधोभोगाचें उरे पुण्य । तेणें पुण्यानुक्रमें जाण । सप्तपाताळीं जन जन्मती ॥७९॥ ज्याचे गांठीं पाप चोख । तो भोगी नाना नरक । ऐशी त्रिलोकी देख । चतुर्मुख स्वयें रची ॥१८०॥ ज्यांसी निष्कामता नाहीं चित्तीं । जे स्वप्नीं न देखती विरक्ती । त्यांसी त्रिलोकीवरती गती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥८१॥ जे न करितीचि माझी भक्ती । जे नायकतीचि माझी कीर्ती । जे माझें रामनाम नुच्चारिती । भवबंधपंक्तिच्छेदक ॥८२॥ त्यांसी पुनः पुनः स्वर्गलोक । पुनः पुनः भोगिती नरक । पुनः पाताळ मृत्युलोक । नानायोनीं दुःख भोगिती ॥८३॥ जे त्रिगुणगुणी सदा सकाम । जे सर्वदा करिती सकाम कर्म । त्यांसी त्रैलोक्याबाहेरी निर्गम । त्रिगुणधर्म निघों नेदी ॥८४॥ सांगीतली पाताळविवंचना । आतां ऐक स्वर्गरचना । लोकीं लोकांतरगणना । समूळ जाणा सांगेन ॥८५॥ रविचंद्रप्रभा जेथवरी । तेथवरी पृथ्वीची थोरी । तळीं पाताळ स्वर्ग वरी । लोकलोकांतरीं निवास ॥८६॥ पायीं चालिजे तो भूलोक जोडे । येथूनि सूर्याऐलीकडे । भुवर्लोकींची थोरी वाढे । तेथ वस्ती घडे यक्षरक्षगंधर्वां ॥८७॥ भुवर्लोकाहीवरी । सूर्यलोकाची वाढे थोरी । पृथ्वीपासूनि लक्षावरी । जाण निर्धारीं रविलोक ॥८८॥ वायूपासूनि चक्राकारीं । रविचंद्रतारालोक कुसरी । खेवणोनियां तयावरी । काळ सूत्रधारी भवंडीत ॥८९॥ त्या काळाहीवरी माझी सत्ता । माझेनि भेणें काळू तत्त्वतां । क्षणलवनिमिषावस्था । अधिकन्यूनता होऊं नेदी ॥१९०॥ नवल काळचक्रगती । मासां रवि चंद्र समान होती । सूर्याआड चंद्रासी गती । जाण निश्चितीं दिनद्वयें ॥९१॥ ते आमावास्याप्रतिपदेसी । चंद्र चंद्रमंडळीं सावकाशीं । सुर्यसमभागें गमन त्यासी । तें या लोकांसी दिसेना ॥९२॥ इतुक्यासाठीं ते दिवशीं । जीवें जित्या चंद्राशीं । नष्टत्व स्थापिती ज्योतिषी । तें या लोकांसी सत्य माने ॥९३॥ रवि चंद्र एकासनीं । सर्वथा नव्हती गमनीं । लक्षांतरें वसती दोन्ही । मंडळसमानीं मासांतीं गती ॥९४॥ रविआड गती ज्या ग्रहासी । त्याचा अस्त सांगे ज्योतिषी । सत्य माने या लोकांसी । तो ग्रहो दृष्टीसी दिसेना ॥९५॥ दृष्टिसृष्टीचा जो न्यावो । तो ज्योतिषशास्त्रीं सत्य पहा हो । न दिसे त्याचा अस्तभावो । दिसे तो पहा हो पूजिती ॥९६॥ अभ्राआड ग्रहण झालें । देखिलें तेथें पर्व फावलें । न दिसे ते देशीं नाहींच झालें । येणेंही बोलें वर्तती ॥९७॥ रविचंद्रांहूनि आरती । राहुकेतूंची असे वस्ती । ते जैं मंडळाआड येती । तैं ग्रासिलें म्हणती रविचंद्रां ॥९८॥ राहु सूर्या गिळिता साचें । तैं तोंड जळतें राहूचें । मंडळीं मंडळ आड ये त्याचें । हें सर्वग्रासांचें संमत ॥९९॥ सूर्य सूर्यमंडळीं राज्य करी । त्याच्या सर्वग्रासाची थोरी । ज्योतिषी सांगे घरोघरीं । तें देखोनि नरीं महाशब्द कीजे ॥२००॥ सूर्यसर्वग्रासाचिया गोठी । जगीं एक बोंब उठी । शेखीं रवि-राहूंसी नाहीं भेटी । स्पर्शही शेवटीं असेना ॥१॥ ग्रहचक्र वेगें चळतां पाहीं । रविचंद्रादिकां चालणें नाहीं । ते निश्चळ निजराज्याच्या ठायीं । न चालतां पाहीं चालती ॥२॥ रविलोकाहूनि वरी । चंद्रलोक लक्षांतरीं । चंद्रलोकाहूनि दूरी । लक्षांतरीं तारालोक ॥३॥ तारालोकाहूनि वरी । बुधलोक दों लक्षांतरीं । बुधलोकाहूनि वरी । दों लक्षांतरीं शुक्रलोक ॥४॥ मिळोनियां दैत्यगण । ज्याच्या चरणां येती शरण । नित्य घालिती लोटांगण । तो शुक्राचार्य जाण दैत्यगुरु ॥५॥ शुक्रलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । भौमलोक वसे अंबरीं । भौमलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । देवगुरु करी निजवासू ॥६॥ ज्याचे चरण वंदिती देख । इंद्रचंद्रवरुणादि अर्क । नित्य येती आवश्यक । तो बृहस्पतिलोक गुरुचा ॥७॥ त्याहीवरी लक्ष दोनी । सूर्यसुत वसे शनी । लक्षांतरें तेथूनी । सप्तऋषिजनीं निवासू ॥८॥ सप्तऋषींची ऋषिपंक्ती । तेथेंचि वसे अरुंधती । यावरी वसे अमरावती । इंद्रसंपत्तीसमवेत ॥९॥ जेथ अंगें वसे इंद्र जाण । ऐरावती आरोहण । पार्षदगण मरुद्गण । सुरसेना जाण जयाची ॥२१०॥ उच्चैःश्रवा वारु जाण । कल्पतरुंचें उद्यान । कामधेनूंचें गोधन । नंदनवन क्रीडेसी ॥११॥ जेथींच्या पायर्या। चिंतामणी । रंभा उर्वशी विलासिनी । अष्टनायिका नाचणी । ज्याच्या रंगणीं नांदती ॥१२॥ येणें वैभवें अमरावती । इंद्र तेथील अधिपती । येथूनि स्वर्गाची समाप्ती । त्रैलोक्य निश्चितीं या नांव ॥१३॥ आतां त्रैलोक्याबाहेरी । एक लक्ष योजनांवरी । भक्तकृपाळू श्रीहरी । ध्रुवमंडळ करी कृपेने ॥१४॥ त्रिलोकीं होतां प्रलयकाळ । ध्रुवासी कदा नव्हे चळ । तो सर्वदा अचळ । यालागीं अढळ ध्रुवपद ॥१५॥ पृथ्वीपासोनि कोटि योजन । महर्लोक वसे जाण । तेथ वसती कल्पायु जन । तें वसतिस्थान तयांचें ॥१६॥ तेथूनि कोटि योजनें देख । वरुता असे जनोलोक । तेथ वसती सनकादिक । ऊर्ध्वरेते देख महायोगी ॥१७॥ तेथूनि दोन कोटि अधिक । वसताहे तपोलोक । तेथील निवासी आवश्यक । वैराजदेव देख तपस्वी ॥१८॥ तपोलोकाहूनि देख । चौकोटी उंच अधिक । तेथ वसताहे सत्यलोक । तेथील नायक चतुरानन ॥१९॥ तेथ मूर्तिमंत चारी वेद । मूर्तिमंत धर्म प्रसिद्ध । मूर्तिमंत ब्रह्मचर्य शुद्ध । तपही विशद मूर्तिंमंत ॥२२०॥ गायत्री मूर्तिमंत तेथ । वाचा मूर्तिमंत वर्तत । दया मूर्तिमंत नांदत । योग मूर्तिमंत ब्रह्मसदनीं ॥२१॥ तेथ अग्नि तिनी मूर्तिंमंत । ते एकरुपें त्रिधा भासत । सत्य सत्यलोकीं मूर्तिमंत । असत्य तेथ असेना ॥२२॥ ते लोकीं वसते कोण लोक । जे गायत्रीमंत्रजापक । जे ब्राह्मणतीर्थप्राशक । जे यागउपासक निष्काम ॥२३॥ जे ब्राह्मणकार्यी निमाले । जे गोसंरक्षणीं जीवें गेले । जे परोपकारार्थ वेंचले । ते पावले सत्यलोक ॥२४॥ जे निष्काम द्विजां भजले । जिंहीं निष्काम द्विज पूजिले । जिंहीं निष्काम द्विज भोजिले । ते पावले सत्यलोक ॥२५॥ जे कृपाळू दीनार्थ देख । जे कृपाळू बंधमोचक । जे सत्यवादी सात्विक । ते सत्यलोकनिवासी ॥२६॥ जे परापवादीं मूक । परदारानपुंसक । जे परद्रव्या पराङ्‌मुख । ते सत्यलोकनिवासी ॥२७॥ ऐसी सत्यलोकींची स्थिती । तेथींचा ब्रह्मा अधिपती । ब्रह्मसृष्टि याहीवरती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥२८॥ ब्रह्मांडाहूनि वेगळा । कैलास निर्माण करी भोळा । वैकुंठ रची घनसांवळा । हे लोक स्वलीळा निर्मित ॥२९॥ होतां ब्रह्मांडा घडामोडी । वैकुंठ कैलास न लगे वोढी । तेथील वस्तीची अभिनव गोडी । हरिहरभक्त फुडी जाणती ॥२३०॥ तेथ नाहीं काळाचें गमन । नाहीं कर्माचें कर्मबंधन । तेथ नाहीं जन्ममरण । हें भक्त अनन्य पावती ॥३१॥ वैकुंठकैलासरचना । सांगतां मन मुके मनपणा । ते लोकींची लोकलक्षणा । ऐक विचक्षणा सांगेन ॥३२॥ सकळ ब्रह्मांडाबाहेरी । माया आवरणाभीतरीं । वैकुंठ कैलास हरहरीं । स्वलीलेकरीं निर्मिजे ॥३३॥ सकळ जीवां सुखकरु । कैलासीं वसे शंकरु । जो कां पार्वतीपरमेश्वरु । जो योगेश्वरु योगियां ॥३४॥ जटाजूटी गंगाधर । पिनाकपाणी पंचवक्त्र । कर्पूरगौर गोक्षीर । अभयवरदकर निजभक्तां ॥३५॥ त्रिमात्रातीत त्र्यंबक । त्रिपुटीत्रिपुर त्रिपुरांतक । त्रिविधतापउच्छेदक । तिनी लोक सुखकारी ॥३६॥ नागभूषणीं शोभे लीला । रुद्राक्षयुक्त रुंडमाळा । नीळकंठ जाश्वनीळा । भस्मोद्धूलिधूसर ॥३७॥ त्रिशूळडमरांकित कर । त्रिनेत्र व्याघ्राजिन अंबर । रामनामीं अतितत्पर । करी निरंतर जपमाळा ॥३८॥ सहस्त्रबाहु बळिपुत्र बाण । श्रृंगी भृंगी चंडी पार्षद पूर्ण । साठी सहस्त्र रुद्रगण । कात्या त्रिशूळ जाण झेलती ॥३९॥ गणेश स्वामिकार्तिक । नंदी पंचमुख षण्मुख । वीरभद्र सेनानायक । जेणें लाविली सीक दक्षासी ॥२४०॥ भूत प्रेत पिशाचक । महाप्रथम ज्याचें सैन्यक । अवघे शिवांकित देख । शिवनामघोष गर्जती ॥४१॥ शंभु शिव शूली शंकर । उमाकांत कर्पूरगौर । भव भर्ग भवानीवर । कपर्दी ईश्वर महादेव ॥४२॥ हरहरशंकरनामोच्चारीं । धाकें कळिकाळ पळे दूरी । शिवनामें गर्जे सदा गिरी । गिरीश राज्य करी ते ठायीं ॥४३॥ जेथ शिवनामाचा उच्चार । तेथ सुखेंसीं तिष्ठे शंकर । भक्तकृपाळू ईश्वर । भोळा निरंतर भावार्थ्यां ॥४४॥ निजदासांचे त्रिगुण वैरी । छेदावया सदा त्रिशूळ करीं । निजडमरुच्या गजरीं । पापाची उरी उरों नेदी ॥४५॥ कैलासीं तृण तरु समस्त । पशु पक्षी जे जे तेथ । ते अवघेचि शिवांकित । सर्वरुपें समस्त शिवू नांदे ॥४६॥ यापरी ब्रह्मांडाबाहेरी । शिवू स्वलीला निर्माण करी । नेमूनियां कैलासगिरी । भवू राज्य करी भवानीशीं ॥४७॥ आतां वैकुंठींची स्थिती । ऐक सांगेन तुजप्रती । जे ऐकतां चित्तवृत्ती । स्वानंदस्फूर्ती वोसंडे ॥४८॥ उंस गाळूनि काढिजे सार । त्याची आळूनि कीजे साकर । तिचेही नाना प्रकार । करिती नानाकार अतिकुशळ ॥४९॥ तेवीं चैतन्यचि निश्चितें । मुसावूनि श्रीभगवंतें । वैकुंठ रचिलें तेथें । निजसामर्थ्यें नांदावया ॥२५०॥ स्वलीला सगुण साकार । सुकुमार अतिसुंदर । घनश्याम मनोहर । मूर्ति चिन्मात्र चोखडी ॥५१॥ शंख चक्र पद्म गदा । चारी भुजा सायुधा । डोळे लांचावले आनंदा । सगुण गोविंदा देखोनी ॥५२॥ मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे पिंवळा सोनसळा । कौस्तुभ झळके गळां । आपाद वनमाळा शोभत ॥५३॥ चरणींची गंगा अतिपुनीत । जे जगातें पवित्र करीत । ते माथां वाहे उमाकांत । निजस्वार्थ देखोनी ॥५४॥ त्या श्रीहरीचें पदद्वंद्व । वानितां मुका झाला वेद । अगम्य हरीचें निजपद । महिमा अगाध श्रीहरिचरणीं ॥५५॥ पाहतां मुकुंदाचें श्रीमुख । फिकें झालें जी पीयूख । डोळ्यां झालें परम सुख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५६॥ ज्याचें निमेषार्ध देखिल्या मुख । हारपे कोटि जन्मांचें दुःख । त्रिलोकीं न माय हरिख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥५७॥ ज्याचा देखिलिया वदनेंदू । बाधूं न शके द्वंद्वबाधू । चढता वाढता परमानंदू । स्वानंदकंदू जगाचा ॥५८॥ जयाची विक्षेपभ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडें उठाउठी । ज्याचे रोमकूपीं ब्रह्मांडें कोटी । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥५९॥ ज्याची झालिया कृपादृष्टी । अहंकाराची विरे गांठी । दुसरें दिसों नेदी सृष्टीं । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥२६०॥ जया दादुल्याचें नाम । निर्दाळी गा मरणजन्म । समूळ उपडी कर्माकर्म । तो पुरुषोत्तम नांदत ॥६१॥ ते वैकुंठीं पाहतां साचार । अवघे चतुर्भुज नर । घनश्याम पीतांबरधर । शंख चक्र अवघ्यांसी ॥६२॥ अवघ्यांचें एक स्वरुप । अवघे दिसती एकरुप । जेथ हरि नांदे स्वयें सद्रूप । तेथ कोणी कुरुप दिसेना ॥६३॥ तेथ नाहीं आधि व्याधी । नाहीं विषयवार्ता उपाधी । स्त्रीपुरुषां समान बुद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥६४॥ तेथ नाहीं तहानभूक । नाहीं कामक्रोध द्वंद्वदुःख । नाहीं जन्ममरण निःशेख । ऐसा वैकुंठलोक नांदत ॥६५॥ लक्ष्मीनें करावें अवलोकन । यालागीं कष्टती सुरगण । ते लक्ष्मी अंगें आपण । करी संमार्जन वैकुंठीं ॥६६॥ ते वैकुंठीं जगन्नाथ । उद्धरावया निजभक्त । स्वलीला असे नांदत । दीनकृपायुक्त दयाळू ॥६७॥ अंतीं नाममात्र घेतल्यासाठीं । उद्धरल्या जीवकोटी । तो स्वामी श्रीविष्णु वैकुंठीं । दीनकृपादृष्टी नांदत ॥६८॥ जैसा ज्यासी भावार्थ । तैसा पुरवी मनोरथ । पढिये पंचम पुरुषार्थ । तो हरि नांदत वैकुंठीं ॥६९॥ लोकलोकांतरगणना । ब्रह्मांडसंख्या अवघी जाणा । वैकुंठकैलासरचना । समूळ विवंचना सांगीतली ॥२७०॥ लोक सांगीतले भिन्न भिन्न । तेथील प्राप्तीचे कोण जन । ऐसें कल्पील तुझें मन । ते अर्थी निरुपण अवधारीं ॥७१॥ महर्जनतपः-सत्यलोक । वैकुंठरचना अलोलिक । तेथील प्राप्तीचे कोण लोक । ते यदुनायक सांगत ॥७२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः । महर्जनस्तपः सत्यं भक्तियोगस्य मद्गतिः ॥१४॥

निश्चळ करावया निजचित्ता । साधिली प्राणापानसमता । षट्‌चक्रें भेदूनि तत्त्वतां । पुढें निजात्मता पावावी ॥७३॥ तंव आयुष्या झालें अस्तमान । निजांगीं आदळे मरण । ऐसे निमाले जे योगीजन । त्यांसी ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥७४॥ जो गृहस्थाश्रमी ब्रह्मचारी । ब्रह्मचर्यनेमें व्रतधारी । जो स्वप्नींहीं नातळे नारी । जो भिक्षाहारी सर्वदा ॥७५॥ जो सदा धडधडीत विरक्ती । एक भिक्षा न धरी हातीं । सद्गुरुचिया सेवा करिती । आत्मज्ञानप्राप्ती पावावया ॥७६॥ जे संधीं व्हावें आत्मज्ञान । ते संधीसी आलें मरण । ऐशा ब्रह्मचारियासी जाण । ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥७७॥ जे गृहस्थाश्रमीं नेटक । जे अग्निसेवे साग्निक । जे स्वधर्में चित्तशोधक । जे सेवक द्विजदेवां ॥७८॥ जे भूतदयाळू भाविक । जे सत्यवादी सात्विक । जे निजात्मज्ञानसाधक । जे अवंचक गुरुभजनीं ॥७९॥ गुरुकृपा साधूनि ज्ञान । पावावें ब्रह्म सनातन । तंव वेंचलें आयुष्यधन । अंगीं निधन आदळलें ॥२८०॥ तेणें खोळंबली ब्रह्मप्राप्ती । परी ऊर्ध्वलोकीं होय गती । जैसी उपासना विरक्ती । तेणें तारतम्यें जाती महर्जनादि लोकीं ॥८१॥ जे वनवासी वानप्रस्थ । जे वैराग्यें अतिविरक्त । जे कंदमूळफळीं तृप्त । जे सदा नेमस्त आश्रमधर्मी ॥८२॥ वर्षाकाळीं आसारीं राहे । हेमंतीं जळाशयें । उष्णकाळीं पंचाग्नि साहे । तपश्चर्या वाहे अतिनिष्ठा ॥८३॥ शरीरशोषणाचें पाहें । सर्वथा न धरी भये । स्वार्थाचेनि लवलाहें । तपोनिष्ठा साहे दारुण ॥८४॥ वैराग्य साधूनि पूर्ण । करावें संन्यासग्रहण । साधावया ब्रह्मज्ञान । तेचि काळीं मरण वोढवलें ॥८५॥ ऐसेनि देहान्तस्थिती । त्यासी ऊर्ध्वलोकीं होय गती । महर्जनतपोलोकप्राप्ती । तारतम्यस्थिती उपासना ॥८६॥ जो समूळसंकल्पसंन्यासी । लोकलोकांतर न घडे त्यासी । हें न टकेचि गा जयासी । आणि झाले संन्यासी विधियुक्त ॥८७॥ जे कां पोटींहून अतिविरक्त । स्वप्नीं धातूंसी न लाविती हात । जे यतिधर्मी सदा निरत । जे सदा जपत प्रणवातें ॥८८॥ अंगीकारिले आश्रमविधी । उबगू न मानी जो त्रिशुद्धी । मरणीं डंडळीना बुद्धी । त्या गमनसिद्धी सत्यलोकीं ॥८९॥ ऐसे सत्यलोकातें पावती । तेथिल्या भोगांची ज्यां विरक्ती । ते ब्रह्मयासवें मुक्त होती । येर ते येती माघारे ॥२९०॥ ज्यांसी सत्यलोकीं भोगासक्ती । तेही खचोनि माघारे येती । इतर लोकांची कोण गती । पुनरावृत्ती सोडीना ॥९१॥ जेथवरी भोगासक्ती । तेथवरी पुनरावृत्ती । जेथ भोगाची निवृत्ती । तेथ चारी मुक्ती आंदण्या ॥९२॥ ज्या लोकीं ज्या भोगविरक्ती । तेथून ते पुढारे जाती । जे लोकीं ज्या भोगासक्ती । ते खचोनि पडती भूलोकीं ॥९३॥ तैसी नव्हे माझी भक्ती । भक्तां नाहीं इतर प्राप्ती । मद्भक्तां माझी गती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९४॥ जे सकाम माझी सेवा करिती । त्यांसी कामनाफळीं पडे वस्ती । ज्यांसी निष्काम माझी भक्ती । त्यांसी माझी प्राप्ती अनन्य ॥९५॥ सकाम भक्तांचे पुरवूनि काम । त्यांसी मी करीं नित्य निष्काम । निजभक्तांसी निजधाम । मी पुरुषोत्तम पाववीं ॥९६॥ यालागीं गोपींची कामासक्ती । म्यांचि आणूनि निष्कामस्थिती । त्यांसी दिधली सायुज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥९७॥ म्यां गोपिकांसि कामू केला । कीं निःशेष कामू त्यांचा हरिला । न विचारितां या बोला । कृष्ण व्यभिचारला मूर्ख म्हणती ॥९८॥ सलोकता आवडे भक्तांसी । तैं मी करीं वैकुंठवासी । भक्त मागे समीपतेसी । करीं मी तयासी जिवलग ॥९९॥ हितगुज अळोंच्यासी । हृदयींचें गोड सांगावयासी । उद्धवा तूं जैसा आवडसी । ऐशीच त्यांसीं करीं प्रीति ॥३००॥ भक्त मागे सरुपता । त्यासी मी दें चतुर्भुजता । शंखचक्रादि सायुधता । घनश्यामता सुरेख ॥१॥ मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे मिरवे सोनसळा । वांकी तोडरु चरणकमळा । कौस्तुभ गळां मत्सम ॥२॥ ठाणमाण गुणलक्षण । वीर्य शौर्य गांभीर्य पूर्ण । रुप रेखा समसमान । दोघेही अनन्य सरुपता ॥३॥ रमा दोघांसी एकत्र देखे । देवो कोण हें ते नोळखे । पार्षदक्रिया ठकली ठाके । कोणासी सेवकें सेवावें ॥४॥ छत्रधरु चवके चित्तीं । कोणावरी धरुं छत्री । चवरधरें चवरें हातीं । कोणाप्रती विंजावें ॥५॥ नमना येती ब्रह्मादि देव । तेही मानिती अतिअपूर्व । दोंमाजीं कोण आदिदेव । त्यांसीही स्वयमेव कळेना ॥६॥ जेवीं दीपें दीपू लाविला । न कळे वडील कोण धाकुला । तेवीं माझी सरुपता पावला । न वचे ओळखिला आनासी ॥७॥ जेवीं आरिशाचें प्रतिबिंब । दिसे समरुपें स्वयंभ । तैशी सरुपतेची शोभ । सम विडंब दोहींचा ॥८॥ देवो होऊनियां प्रसन्न । आपली सरुपता दे संपूर्ण । नेदी हृदयींचा द्विजचरण । श्रीवत्सलांछन अविनाशी ॥९॥ श्रीवत्स चिन्ह द्यावयासी पाहीं । विष्णु म्हणे मज सामर्थ्य नाहीं । तें असे ब्राह्मणाच्या पायीं । त्याचा चरण हृदयीं धरिल्या लाभे ॥३१०॥ सरुपतेमाजीं जाण । देवा-भक्तांची हे खूण । ज्याचे हृदयीं श्रीवत्सलांछन । तो स्वामी श्रीविष्णु जाण सर्वांचा ॥११॥ ऐशी सरुपता जरी झाली प्राप्त । तरी हा देवो मी एक भक्त । हा भिन्नत्वाचा भेद किंत । त्याआंत उरला असे ॥१२॥ देवभक्तांमाजीं भेदू । भिन्न सरुपतासंवादू । जव नाहीं अद्वयबोधू । तंव परमानंदू प्रकटेना ॥१३॥ सांडूनि भिन्न भेदवार्ता । भक्त मागे सायुज्यता । ते गोड निरुपणकथा । तेथील स्वादता मी जाणें ॥१४॥ सायुज्याचें गोडपण । माझें मी जाणें आपण । उद्धवा तुज तेंही जाण । साङग संपूर्ण सांगेन ॥१५॥ देह सरुपता सारिखेपण । हृदयीं भिन्न मीतूंपण । ऐशियेही मुक्तीसी जाण । भक्त सज्ञान नातळती ॥१६॥ मी होऊनियां मातें । भजन स्वतःसिद्ध आइतें । तें सांडूनियां भेदातें । निजभक्त चित्तें नातळती ॥१७॥ देवेंसीं भक्त अनादिसिद्ध । ठायीं मूळींहून अभेद । तेथ दाटूनि जो धरी भेद । तो भक्तिमंद मायिक ॥१८॥ आर्त जिज्ञासु आणि अर्थार्थी । हे भेद केले मायिका भक्ती । जे अभेदभावें मज भजती । सायुज्यमुक्ती तयांसी ॥१९॥ ज्यांसी रावो रंक समान । वंद्य निंद्य न मनी मन । जे न धरिती देहाभिमान । सायुज्य जाण तयांसी ॥३२०॥ जैशी आपुली साउली । मिथ्या आपणासवें लागली । तैशी देहबुद्धि ज्यांसी झाली । त्यांसी फावली सायुज्यता ॥२१॥ जन्मूनि छाया सरिसी वाढे । माझी हे ममता नुठी पुढें । ऐसें देहाचें न बाधी सांकडें । सायुज्य रोकडें तयासी ॥२२॥ सांडूनि देहाची विषयासक्ती । जो करी भावें अभेदभक्ती । त्यासीचि सायुज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२३॥ ज्यासी देहीं नुठी मीपण । भूतमात्रीं न देखे तूंपण । त्यासी सायुज्यमुक्ति जाण । साङग संपूर्ण सांपडे ॥२४॥ जेवढी मज आत्म्याची व्यक्ती । तेवढीच त्याची प्रतीती । त्यासीच सायुज्यता मुक्ती । सहज आपैती उद्धवा ॥२५॥ त्यासी विष्णुस्वरुप व्हावा देहो । हा सर्वथा नुपजे अहंभावो । त्यासी विष्णुसगट स्वदेह वावो । यालागीं सारुप्य पहा हो वांछीना ॥२६॥ निजविवेकें पाहतां ठायीं । देहो तितुका मिथ्या पाहीं । तेथ सारुप्यता कोणें ठायीं । सज्ञानीं कायी मागावी ॥२७॥ सायुज्यता आलिया हाता । वस्तूवीण ठावो नाहीं रिता । सकळ भूतीं एकात्मता । सायुज्य तत्त्वतां या नांव ॥२८॥ सकळ रुपें नांदतें जग । तें जो जाणे आपुलें अंग । आपण सर्वात्मा अभंग । त्यासीच साङग सायुज्य ॥२९॥ मी एक सबाह्याभ्यंतरीं । मी एक जंगमीं स्थावरीं । मीचि आत्मा चराचरीं । जाण त्याचे घरीं सायुज्य नांदे ॥३३०॥ मीचि एक एकला । एकपणेंचि संचला । ज्यासी द्वैताचा दुष्काळ पडिला । सत्य पावला सायुज्य ॥३१॥ एवं भावार्थाच्या अतिप्रीतीं । जें जें निजभक्त वांछिती । तें तें मी पुरवीं श्रीपती । चारी मुक्ती भक्तांसी ॥३२॥ यावेगळे माझे प्रिय भक्त । भक्तिप्रतापें प्रतापवंत । भजनशौर्य अतिअद्भुत । निष्काम निरत मद्भजनीं ॥३३॥ आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । या कल्पना न धरोनि हातीं । नित्य निष्काम अतिप्रीतीं । मज भजती महाभाग ॥३४॥ नेघती सालोक्य सामीप्य सरुपता । शेखीं न मागती सायुज्यता । निष्काम भजती भगवंता । भक्ति तत्त्वतां या नांव ॥३५॥ नवल भजनाची परवडी । आवडीतें प्रसवे आवडी । क्षणोक्षण चढोवढी । नित्य नूतन गोडी प्रेमाची ॥३६॥ माझिया आवडीं तत्त्वतां । सर्वस्वें वेंचित जीविता । कदा पालट नव्हे चित्ता । भावर्थतां विश्वासी ॥३७॥ मीच एक देवाधिदेवो । सर्वभूतीं माझाचि भावो । विकल्प विकृति संदेहो । घालितां पहा हो उपजेना ॥३८॥ नवल भावार्थाची थोरी । मद्भावें देखे नरनारी । श्वानसूकरादि आकारीं । नमस्कारी मद्भावें ॥३९॥ नवल त्याची भजनख्याती । सायुज्यादि चारी मुक्ती । माझ्या नांवावरुनि ओंवाळिती । भक्ति पढियंती येणें पाडें ॥३४०॥ मांडल्या अतिविघ्न सांकडें । ग्लानी न करिती आणिकांकडे । जाणती रामनामापुढें । विघ्न बापुडें ते कायी ॥४१॥ गगन पडों पाहे कडाडें । पृथ्वी उलथावया गडबडे । ऐसें मांडलिया सांकडें । नाम पढे श्रीहरीचें ॥४२॥ ऐशी देखोनि अनन्य प्रीती । मी सर्वस्वें भुललों श्रीपती । मग न पाहतां कुळ जाती । त्याच्या घराप्रती मी धांवें ॥४३॥ ते न घेती वैकुंठींची वाट । त्यांचें घरचि मी करीं वैकुंठ । तेथें चिन्मात्रें फुटे पाहांट । पिके पेंठ संतांची ॥४४॥ उपनिपदें येती तयांपाशीं । स्वधर्म ये सुखवस्तीसी । नारदादि सनकादिकांसी । तया घरासी अतिप्रीती ॥४५॥ गर्जती नामाचे पवाडे । माझी कीर्ति गाती वाडेंकोडें । माझ्या रामनामापुढें । द्वंद्वाचें उडे बाधकत्व ॥४६॥ ऐशी देखोनि माझी भक्ती । वोरसोनियां निजशांती । धांवोनि ये तयांप्रती । वोळली मागुती जावों विसरे ॥४७॥ त्यांसी छळों ये जें जें दूषण । तें तें त्यांसी होय भूषण । माझे भक्तीचें प्रसन्नपण । जाण संपूर्ण या नांव ॥४८॥ तेथ सायुज्यादि चारी मुक्ती । त्यांचे सेवेसी स्वयें येती । ते जेथ विषय सेवूं जाती । तेथ सायुज्यमुक्ती सेवा करी ॥४९॥ ऋद्धिसिद्धि त्याच्या घरीं । होऊनि राहती कामारी । तरी तो सिद्धींची चाड न धरी । माझे भक्तीवरी निश्चयो ॥३५०॥ ऐशी देखोनि निश्चयें भक्ती । मीही करीं अनन्य प्रीती । भक्त जेउती वास पाहती । तेउता मी श्रीपती स्वयें प्रकटें ॥५१॥ भक्त स्वभावें बोलों जाये । त्याचें बोलणें मीचि होयें । त्याचे बोलण्या सबाह्यें । मीचि राहें शब्दार्थें ॥५२॥ तो कौतुकें खेळे खडे । ते खडेचि मज होणें घडे । तो कृपाळु पाहे जयाकडे । त्याचे छेदीं मी गाढे भवबंध ॥५३॥ तो वास पाहे जेणें मोहरी । तेउती मी सुखाची सृष्टी करीं । तो म्हणे जयातें उद्धरीं । तो मी स्वपदावरी बैसवीं ॥५४॥ त्यासी अल्पही विचंबू पावे । तो सर्वांगें मी करुं धांवें । त्याचें नाम जिंहीं स्मरावें । त्यांसी म्यां तारावें सर्वथा ॥५५॥ जेवीं तान्हयालागीं माता । तेवीं भक्तांची मज चिंता । त्यांची सेवाही करितां । मी सर्वथा लाजेंना ॥५६॥ माता बाळकाचें पुरवी कोड । तैसे ते माझे लळेवाड । त्यांचें प्रेमचि मज गोड । उपचारचाड मज नाहीं ॥५७॥ मी शरीर तो माझा आत्मा । प्रेमळ असे पढिया आम्हां । प्रेमळावरती सीमा । भक्तीचा महिमा चढेना ॥५८॥ त्यासी झणें काळ संहारी । यालागीं त्या आंतबाहेरी । मी निजांगाचें दुर्ग करीं । ऐशी प्रीति पुरी प्रेमळाची ॥५९॥ तेथ काळाचेनि हटतटें । लावूनि ब्रह्मस्थितीचे वाटे । माझे भक्त नेटेंपाटें । आपणिया आंतवटें स्वसुखें वसवीं ॥३६०॥ त्याचें स्वाभाविक कर्म जाण । तें माझे प्रीतीचें पूजन । तो देखे तें माझें दर्शन । त्याची चावटी तें स्तवन खुणेचें माझें ॥६१॥ तो स्वयें करी आरोगण । तेंचि मज नैवेद्यअर्पण । त्याची निद्रा ते जाण । समाधि संपूर्ण पैं माझी ॥६२॥ त्याचा निमेषोन्मेषांचा व्यापार । तो मज अत्यंत प्रियकर । त्याचे श्वासाचे परिवार । मज अपार सुखविती ॥६३॥ भक्तांची शरीरस्वभावस्थिती । तेणें मी सुखावें श्रीपती । ऐसे सप्रेम भक्त आवडती । माझी अनन्यप्रीती मद्भक्तां ॥६४॥ चारी पुरुषार्थां नातळती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती । सप्रेम करिती माझी भक्ती । मजचि पावती मद्भक्त ॥६५॥ गंगा सागरीं मीनली मिळे । मीनली त्याचीच त्यावरी लोळे । तैसा भक्त मिळोनि भावबळें । माझे भक्तीचे सोहळे मजमाजीं भोगी ॥६६॥ जेवीं कां भरें तरुणांगी । तरुणपण भोगी सर्वांगीं । तेवीं भक्त मिळोनि मजलागीं । माझे भक्तीचें भोगी वैभव ॥६७॥ कां सतरावीचें गोडपण । चंद्र जाणे आपुलें आपण । तेवीं मी होऊनि माझें भजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥६८॥ जातिस्वभावें उदक एक । तेंचि गंगा यमुना नांवीं देख । प्रयागसंगमीं उद्धरी लोक । तेवीं भक्त भाविक मद्योगें ॥६९॥ तेवीं माझे भक्त मज मिळून । अनन्य करिती माझें भजन । येथ भाविक सात्विक अतिदीन । उद्धरती जाण मद्योगें ॥३७०॥ पृथ्वी निधानें भरली आहे । परी पायाळेंवीण प्राप्ति नोहे । तेवीं आत्मा स्वतःसिद्ध आहे । गुरुकृपा लाहे तैं प्राप्ती ॥७१॥ चहूं पुरुषार्थातें त्यागिती । चारी मुक्ति उपेक्षिती । पंचम पुरुषार्थाची भक्ती । मज पढियंती उद्धवा ॥७२॥ येचि भक्तीचें मज कोड । हेचि भक्त माझे लळेवाड । मज अवाप्तकामा त्यांची चाड । ऐसें प्रेम गोड तयांचें ॥७३॥ आम्ही प्रेमाचे पाहुणे । भावार्थाचे आंदणे । म्यां अनन्याची सेवा करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥७४॥ माझें नाम आत्माराम । मी अवाप्तसकळकाम । परी प्रेमळांलागीं सकाम । ऐसें गोड प्रेम तयांचें ॥७५॥ मग आपुलिये संबसाटीं । प्रेमळू घें मी उठाउठी । वरीव सुखही दें शेवटीं । मज प्रीति मोटी प्रेमाची ॥७६॥ प्रेम मजसीं मोलें अधिक । संवसाटी करितां नव्हे देख । यालागीं वरीव देतां सुख । न ये तैं सेवक सेलेचा होय ॥७७॥ प्रेमाचा जिव्हाळा पूर्ण । भावार्थाची उणखूण । जाणता मी एक श्रीकृष्ण । इतरांसी जाण कळेना ॥७८॥ मज गोपिकांची कोण गोडी । त्यांच्या प्रेमाची जाति चोखडी । यालागीं मज त्यांची आवडी । अतिगाढी उद्धवा ॥७९॥ कुब्जा काय सुंदर होती । तिच्या प्रेमाची मज प्रीती । राधा प्रार्थी मी वनाप्रती । काय विषयासक्तीलागूनी ॥३८०॥ कोण भक्ती केली गोपाळीं । काय तीं सोंवळीं कीं ओंवळीं। त्यांचे उच्छिष्ट कवळ मी गिळीं । प्रेमसंमेळीं डुल्लत ॥८१॥ पांडवांच्या वाचें मी काय लागें । त्यांचीं वेवटें सोशीं अनेगें । मी सुदाम्याच्या पायां लागें । काय त्याचेनि पांगें पांगलों ॥८२॥ मी काय अन्नासी दुकाळलों । तो यज्ञपत्न्यां सीं मागों गेलों । मी भावार्थाचा भुकेलों । प्रेमाच्या पावलों पाहुणेरा ॥८३॥ माझी काय क्षीण झाली शक्ति । मज गोपिका दावीं बांधिती । त्यांच्या निजप्रेमाची जाती । मी स्वयें श्रीपती पोखितू ॥८४॥ मी न लागतां कोणाची कवडी । अर्जुनाचीं धूतसें घोडीं । धर्माघरीं उच्छिष्टें काढीं । मज अतिआवडी प्रेमाची ॥८५॥ मज प्रेमळांची अतिआवडी । ते लोकेषणालाज दवडी । महत्त्वाच्या विसरवी कोडी । त्यांच्या सेवेची जोडी मजलागीं ॥८६॥ सकळ अळंकार लेऊनि माता । निजपुत्र मस्तकीं लाडवितां । त्याच्या कंटाळेना थुंकमुता । तेवीं प्रेमळें सर्वथा मजलागीं ॥८७॥ ऐसा प्रेमाचेनि अतिपांगें । म्यां पंगिस्त होइजे श्रीरंगें । यालागीं तया पुढेंमागें । सदा सर्वांगें तिष्ठत ॥८८॥ उद्धवा यादव समस्त । असतां माझें बहुत गोत । तूंचि प्रियकर मज जो येथ । माझें प्रेम अद्भुत तुजलागीं ॥८९॥ हे ऐकोनि देवाची गोठी । उद्धवें पायीं घातली मिठी । देवो सुखावोनि पोटीं । उठाउठी आलिंगी ॥३९०॥ हृदयीं हृदय जालें संलग्न । देहीं देहा पडिलें आलिंगन । मनेंसीं एक झालें मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥९१॥ देवो विसरला देवपण । भक्ता नाठवे भक्तपण । दोघांचें उडालें दोनीपण । स्वानंदीं पूर्ण बुडाले ॥९२॥ सेव्यसेवकता ठेली गोठी । द्वैतभावाची खुंटली दृष्टी । भक्तिसाम्राज्याच्या पाटीं । दोघां झाली भेटी निजात्मता ॥९३॥ स्थूळ लिंग आणि कारण । इंहीं उपलक्षिजे महाकारण । ते देहचतुष्टयाची आठवण । आठवितें कोण ते ठायीं ॥९४॥ तेथ निबिड आणि निघोट । सुखस्वरुप घनदाट । नाहीं आदि मध्य शेवट । तें झालें प्रकट स्वयंभ ॥९५॥ नवल देवाचें पूर्णपण । तेथही लाघव केलें जाण । मोडों नेदीचि उद्धवपण । ऐसा भक्त आन मज मिळेना ॥९६॥ उद्धवाऐसा मजपाशीं । कोण मिळेल अळोंचासी । माझें निजगोड कोणापाशीं । म्यां सावकशीं सांगावें ॥९७॥ मज निजधामा गेलिया जाण । माझें जें निःसीम निजज्ञान । त्यासी उद्धव शुद्ध सांठवण । यालागीं उद्धवपण राखिलें ॥९८॥ उद्धव स्वानंदीं निमग्न । त्यासी थापटूनि आपण । सावध करी श्रीकृष्ण । येरा भक्तपण आठवलें ॥९९॥ म्हणे जय जय श्रीकृष्णनाथा । जें मज सुख दाविलें आतां । तें नित्य निर्वाहे सर्वथा । ऐशी कृपा तत्त्वतां करावी ॥४००॥ तंव श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवा । हा माझा निजगुह्य गोप्य ठेवा । तुज म्यां सांगीतला कणवा । पुरुषार्थ पांचवा या नांव ॥१॥ हें वेदशास्त्रां अगम्य । सकळ देवांसी अतिदुर्गम । जेणें लुब्धें मी पुरुषोत्तम । तें हें भक्तप्रेमरहस्य ॥२॥ मज वश्य करावयाचें वर्म । पोटीं धरावें भक्तिप्रेम । चहूं मुक्तींचा पडे भ्रम । पुरुषार्थकाम वोसरे ॥३॥ ज्यासी माझी सप्रेम भक्ती । त्याचेनि नांवें विघ्नें पळती । मजवेगळी अन्यथा गती । करावया प्राप्ती कोणाची ॥४॥ जयासी माझी अनन्य भक्ती । तेथ माझी पूर्ण कृपास्थिती । मद्भक्तां मजवेगळी गती । कदा कल्पांतीं असेना ॥५॥ वेदविधीं करावा बाधू । तो निःश्वसित माझा वेदू । जेथ माझा पूर्ण कृपाबोधू । तेथ विधिवादू बाधीना ॥६॥ जे कां माजे भक्त सकाम । ते फळभोगांतीं होऊनि निष्काम । तेही ठाकिती माझें निजधाम । भक्तां अन्यगमन असेना ॥७॥ ज्यासी माझें अनन्य भजन । स्वकर्म त्याचे सेवी चरण । विधिवेदू वोळंगे अंगण । त्यासी अन्यथागमन असेना ॥८॥ जेथ सप्रेम नाहीं माझी भक्ती । तेथ कर्में अवश्य बाधती । कर्मास्तव अन्यथागती । अभक्त पावती उद्धवा ॥९॥ जेथ माझी साचार भक्ती । तेथ कर्माची न चले गती । मद्भक्तां माझी प्राप्ती । सत्य निश्चितीं या हेतू ॥४१०॥ भक्तांसी सर्वांभूतीं मद्भावो । तेथ कर्मबंधा कैंचा ठावो । कर्मानुगती खुंटली पहा हो । मत्प्राप्ति स्वयमेवो मद्भक्तां ॥११॥ भक्त पाऊल ठेवी अवनीं । परी म्यां ठेविलें न धरी मनीं । कर्ता भगवंत सत्य मानी । यालागीं कर्मबंधनीं बांधवेना ॥१२॥ भक्तांस नाहीं अन्यथा गती । मद्भक्तां माझी अनन्य प्रीती । त्या भक्तभावार्थाच्या युक्ती । विशद श्रीपती स्वयें केल्या ॥१३॥ ’न मे भक्तः प्रणश्यति’ । हें बोलिला अर्जुनाप्रती । तें साचार बिरुद श्रीपती । तो भक्तां अन्यगती घडोंचि नेदी ॥१४॥ भक्तशापाची ऐकतां गोठी । देवो कैवारें सवेग उठी । सुदर्शन लावूनि पाठी । केला हिंपुटी दुर्वासा ॥१५॥ एका अंबरीषाकारणें । दहा गर्भवास सोशिले जेणें । तो अनन्य भक्तांसी उणें । कोण्याही गुणें येवों नेदी ॥१६॥ भक्तकैवारी श्रीकृष्ण । हे भावार्थाची निजखूण । एका जनार्दना शरण । भावो प्रमाण भक्तीसी ॥१७॥ शुद्धभावेंवीण जे भक्ती । तेचि दांभिक जाण निश्चितीं । ते अपक्वचि राहे प्राप्ती । जेवीं कांकड जाती मुगांची ॥१८॥ ’भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । हे मूळपदींची पदस्थिती । तेंचि वाढविलें किती । ऐसें श्रोतीं न म्हणावें ॥१९॥ ’मद्गती’ या पदाची व्युत्पत्ती । कोण आहे जाणे किती । हें रहस्य जाणे विरळा क्षितीं । यालागीं क्षमा श्रोतीं करावी ॥४२०॥ हो कां भक्ति माझी निजजननी । ज्यां प्रेमपान्हां ये वाढवूनी । सरता केलों भगवद्भजनीं । ते म्यां गौण महिमेनीं वानिली ॥२१॥ भगवद्भक्तीचें महिमान । मी केवीं जाणें अज्ञान । जें बोलिलों तें सर्वथा गौण । क्षमा पूर्ण करावी ॥२२॥ भक्ति माझी निजमाउली । ते मी आपुल्या बोबडे बोलीं । ग्रंथाधारें गौरविली । सप्रेम भुली भुलोनी ॥२३॥ प्रेमाची निजजाति कैशी । आठवों नेदी आठवणेसी । एवं विसरवूनि हेतूसी । भक्तिरहस्यासी बोलविलें ॥२४॥ जेवीं कां निजबाळकातें । माउली बोल बोलवी त्यातें । तेवीं भक्तीनें मज केलें येथें । म्यां चुकी कोणातें ठेवावी ॥२५॥ माउलीचें लोभाळूपण । प्रकट करी तो मूर्ख जाण । याहीपरी मी अज्ञान । चुकलेपण दिसताहे ॥२६॥ उडिदीं काळें जेथींच्या तेथें । तेवीं चुकलेपण माझें येथें । चुकीचि मानावी निश्चितें । हेंही गुरुनाथें वारिलें ॥२७॥ चुकलेपणचि मानितां । मी हों पाहें कवि कर्ता । मीपण नावडे गुरुनाथा । तेणें तें तत्त्वतां सांडविलें ॥२८॥ साङग झालिया कथाकथन । तेणें श्लाघें न घ्यावें मीपण । तंव गुरुंनीं दावूनि निजखूण । मीतूंपण उडविलें ॥२९॥ हेही बोल बोलता । मी नव्हें नव्हें गा सर्वथा । मी नव्हें कवि कर्ता । हें गुरुचें तत्त्वतां गुरु जाणे ॥४३०॥ तंव श्रोते म्हणती चमत्कार । भक्तिसुखाचें सुखसार । भक्तिपरमामृतसागर । उघड साचार तुवां केला ॥३१॥ भागवत मुख्य भक्तिप्रधान । जें भक्तीचें सुख सनातन । तें करतळामळ करुनि जाण । तुवां परिपूर्ण दाविलें ॥३२॥ तुवां हा थोर केला उपकार । तरावया स्त्रियादि शूद्र । जग व्हावया भजनतत्पर । भागवत निजसार काढिलें ॥३३॥ भागवतीचें गुप्त पीयूख । तें त्वां प्रकटिलें भक्तिसुख । तेणें संत सुखावले देख । श्रोते सकळिक निवाले ॥३४॥ तुज संतोषोनि श्रीपती । दीधली आपली निजभक्ती । यालागीं तुवां भक्तीची कीर्ती । यथार्थस्थितीं वर्णिली ॥३५॥ तुझे भक्तीचा एकेक बोल । ब्रह्मसुखेसीं सखोल । त्याहीमाजीं प्रेमाची वोल । येताति डोल चित्सुखें ॥३६॥ तुज वाखाणितां निजभक्ती । प्रेमें वोसंडे चित्तवृत्ती । विसरोनियां ग्रंथस्फूर्ती । भक्तीची कीर्ती वानिशी ॥३७॥ निजआवडी वाडेंकोडें । वानितां भक्तीचे पवाडे । तुज नाठवे मागेंपुढें । प्रेम गाढें जाणवलें ॥३८॥ जंव जंव भक्तीचें निरुपण । अधिकाधिक वाढतां जाण । तंव तंव येतसे स्फुरण । तेथ कोण पुरे म्हणेल ॥३९॥ जंव जंव निरुपणा वाढी । तंव तंव भक्तीची अधिक गोडी । तेणें श्रोत्यांचीही आवडी । चढोवढी वाढली ॥४४०॥ करितां भक्तिसुखनिरुपण । श्रोते वक्ते लांचावले जाण । होतां अमृताचें आरोगण । पुरे कोण म्हणों शके ॥४१॥ यापरी गा अतिप्रीतीं । वाढलि निरुपणीं भक्ती । ते आवरुनियां स्फूर्ती । पुढील ग्रंथार्थीं प्रवर्तें ॥४२॥ हें ऐकोनि संतवचन । केलें साष्टांग नमन । भली दीधली आठवण । येरवीं निरुपण नावरतें ॥४३॥ ’भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । ये पदाची पदव्युत्पत्ती । निरुपिली भगवद्भक्ती । जेणें भगवत्प्राप्ती अतिसुलभ ॥४४॥ हे न करितां भगवद्भक्ती । त्रिगुणगुणीं जीवपंक्ती । बांधिल्या संसारीं उन्मज्जती । तेही स्थिती हरि सांगे ॥४५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

मया कालात्मना धात्रा कर्मयुक्तमिदं जगत् । गुणप्रवाह एतस्मिन्नुन्मज्जति निमज्जति ॥१५॥

मुख्य मूळीं मी जगाचा धरिता । स्त्रष्टृरुपें मीचि स्त्रजिता । विष्णुरुपें मी प्रतिपाळिता । मीचि संहर्ता रुद्ररुपें ॥४६॥ हे त्रिगुण काळाची काळसत्ता । तो मी निजकाळ तत्त्वतां । स्त्रजिता पाळिता संहर्ता । गुणावस्थाविभागें ॥४७॥ जनांचें वासनाकर्म विचित्र । तेचि काळसत्ता निजसूत्र । तेणें रचिला संसार । चराचर गुणबद्ध ॥४८॥ गुणकर्में स्वर्गा चढे । गुणकर्में नरकीं पडे । नाना योनींचें सांकडें । भोगणें घडे गुणकर्में ॥४९॥ स्वर्ग भोगूनि वाडेंकोडें । महर्जनतपोलोकांपुढें । सत्यलोकावरी वरता चढे । उन्मज्जन घडे या नांव ॥४५०॥ पशुपक्षिस्थावरांत । वृक्षपाषाणकृमित्व प्राप्त । महानरकीं अधःपात । निमज्जन एथ त्या नांव ॥५१॥ उंचीं चढोनि नीचीं पडणें । भोगवी नाना जन्ममरणें । तें प्रकृतिपुरुषांचें साजणें । जीवबंधनें भोगवी ॥५२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

अणुर्बृहत्कृशः स्थूलो यो यो भावः प्रसिध्यति । सर्वोऽप्युभयसंयुक्तः प्रक्रुत्या पुरुषेण च ॥१६॥

अणु म्हणिजे अतिसूक्ष्म सान । बृहत् म्हणिजे विशाळ जाण । कृश म्हणिजे किरकोळपण । स्थूळ तें पूर्ण जडावयवीं ॥५३॥ जें जें दृष्टिगोचर झालें । जें जें नांवरुपा आलें । तें तें उभययोगें केलें । जाण घडलें प्रकृतिपुरुषीं ॥५४॥ जें उभययोगसंभव । जग ऐसें ज्याचें नांव । तें प्रकृतिपुरुष सावेव । तिसरा भाव असेना ॥५५॥ या दोहींवेगळें निरवयव । जेथूनि या दोहींचा उद्भव । तेचि सद्वस्तु सर्वी सर्व । देवाधिदेव सांगत ॥५६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

यस्तु यस्यादिरन्तश्च स वै मध्यं च तस्य सन् । विकारो व्यवहारार्थो यथा तैजस्पार्थिवाः ॥१७॥

प्रकृतिपुरुषेंसीं साकार । जें दिसताहे चराचर । त्यासी आद्यंतीं जें अनश्वर । तेंचि साचार मध्येंही ॥५७॥ लेण्याआधीं कनक एक । लेण्याअंतीं तेंचि आवश्यक । मध्येंही लेणेंरुपें देख । भासे कनक अद्वितीय ॥५८॥ न करितां मातीचें गोकुळ । पूर्वी मृत्तिकाचि केवळ । गोकुळ मोडल्या सकळ । उरे अविकळ मृत्तिका ॥५९॥ तेचि गोकुळरुपें असतां । भासे मृत्तिकाचि तत्त्वतां । तेवीं आदिमध्यअवसानतां । भासे चित्सत्ता अनवश्वर ॥४६०॥ त्रिगुणगुणें सविकार । जें जग दिसताहे साकार । तें मायिक गा चराचर । जेवीं व्यवहार स्वप्नींचा ॥६१॥ सकळ विकारांचें कारण । अंगें अविद्या आपण । ते विकारीं सत्यता स्थापितां जाण । आलें सत्यपण अविद्येसी ॥६२॥ अविद्या आपुलेनि नांवें जाण । आपुलें नास्तिक्य सांगे आपण । हें वर्म जाणती सज्ञान । नेणोनि अज्ञान मानिती सत्य ॥६३॥ अविद्या अविद्यकत्वें मिथ्या जाण । वस्तु वस्तुत्वें सदा संपन्न । येचि अर्थींचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

यदुपादाय पूर्वस्तु भावो विकुरुते परम् । आदिरन्तो यदा यस्य तत्सत्यमभिधीयते ॥१८॥

प्रकृतिअंगीकारें देख । वस्तूपासाव होती लोक । जेवीं निद्रायोगें एक । होय अनेक निजस्वप्नीं ॥६५॥ जेवीं तंतूपासाव कोटि पट । कोटि पटीं तंतु एकवट । पाहतां आदि मध्य शेवट । द्वैताचें बोट रिघेना ॥६६॥ तेवीं वस्तूपासोनियां लोक । प्रकृतिपुरुषादि सकळिक । आदि-मध्य-अवसानीं एक । द्वैतवार्ता देख असेना ॥६७॥ तंतु सत्य पट मायिक । वस्तु सत्य अविद्या लटिक । जें आदि-मध्य-अवसानीं एक । तें सत्य निष्टंक उद्धवा ॥६८॥ जेवीं कां काष्ठाची बाहुली । काष्ठावयवें शोभे आली । तेवीं वस्तु वस्तुत्वें एकली । शोभा पावली जगत्वें ॥६९॥ जेवीं कां एकलें देह देख । दिसे अवयवरुपीं अनेक । तेवीं वस्तु एकली एक । आभासे अनेकस्वरुपीं ॥४७०॥ जेवीं कां जळीं क्रीडतां जळा । उपजवी तरंगांच्या माळा । तेवीं वस्तूचिया स्वलीळा । जगदादि मेळा प्रकाशे ॥७१॥ तरंगा आदि-मध्य-अवसानीं । जेवीं पाणीपणें असे पाणी । तेवीं उत्पत्ति स्थिति-निदानीं । वस्तु वस्तूपणीं अनश्वर ॥७२॥ ब्रह्म सत्य प्रपंच वावो । हा साधकां साधावया निर्वाहो । कार्यकारणअभिन्नभावो । देवाधिदेवो बोलिला ॥७३॥ कार्य कारणीं अभिन्न । तैं ब्रह्मीं माया कैंची भिन्न । जगद्रूपें ब्रह्म परिपूर्ण । अन्योपदेशें जाण दाविलें ॥७४॥ ब्रह्म माया काळगती । यें तिन्ही अनादि म्हणती । तेही न घडे उपपत्ती । येचि अर्थी हरि बोले ॥७५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

प्रकृतिर्ह्मस्योपादानमाधारः पुरुषः परः । सतोऽभिव्यञ्जकः कालो ब्रह्म तत् त्रितयं त्वहम् ॥१९॥

ब्रह्मावेगळी माया । सर्वथा न ये आया । ते ब्रह्माधारें वाढोनियां । गुणकार्या वाढवी ॥७६॥ मायानियंतें ब्रह्म आपण । यालागीं यासी पुरुषपण । पुरुषाची प्रिया माया पूर्ण । प्रकृति अभिधान या हेतू ॥७७॥ ब्रह्माहून पुरुष भिन्न । हें सर्वथा मिथ्या वचन । ब्रह्म पुरुष नामाभिधान । एकासीचि जाण आलें असे ॥७८॥ माया प्रक्रृति अभिधान । दोहीं नांवीं मायाचि पूर्ण । आविद्यक दावी कार्य भिन्न । अविद्या जाण या हेतू ॥७९॥ माया ब्रह्मींची शक्ति जाण । तेही ब्रह्मेंसीं असे अभिन्न । वेगळी नव्हे अर्धक्षण । सदा सुलीन ब्रह्मेंसीं ॥४८०॥ जेवीं शूरांची शौर्यशक्ति पूर्ण । शूरांहोनि नव्हे भिन्न । तेवीं ब्रह्मीं मायाशक्ति जाण । असे सुलीन सर्वदा ॥८१॥ माया ब्रह्मीं असतां जाण । क्षोभेंवीण नव्हे सर्जन । मायाक्षोभकू काळ पूर्ण । काळास्तव जन जन्मती ॥८२॥ ब्रह्मींची सत्ता तो काळ जाण । प्रकृति क्षोभवूनि आपण । दावी उत्पत्ति स्थिति निदान । तो काळही अभिन्न ब्रह्मेंसीं ॥८३॥ जेवीं रायाच्या राजपुत्रासी । राजाचि दमूं शके त्यासी । तेवीं झालें जें प्रकृतीचे कुशीं । तें निजसत्तेसी निर्दळी ॥८४॥ विवेकदृष्टीं पाहतां जाण । काळ परमात्मा दोन्ही अभिन्न । प्रकृति पुरुष काळ जाण । तिहींसी एकपण या हेतू ॥८५॥ ब्रह्ममाया-काळसंबंध । हे तिनी मूळींचि अभेद । दिसे जो व्यावहारिक भेद । तोही अबद्ध मिथ्यात्वें ॥८६॥ वस्तु एकलीचि आपण । प्रकृति-पुरुष काळरुपें जाण । अखंडत्वें दावितां पूर्ण । तो मी श्रीकृष्ण परमात्मा ॥८७॥ उत्पत्तीपूर्वीं मी ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीचें मी ब्रह्म आदिकारण । स्थितिकाळीं मी ब्रह्मरुपें जाण । एकीं अनेकपण स्वयें दावीं ॥८८॥ स्वलीला सृष्टीचे प्रांतीं जाण । प्रळयीं उरें मी ब्रह्म परिपूर्ण । तेचि अर्थीचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

सर्गः प्रवर्तते तात्वत्पौर्वापर्येण नित्यशः । महान् गुणविसर्गार्थः स्थित्यन्तो यावदीक्षणम् ॥२०॥

महान् म्हणिजे अतिथोरु । पितृपुत्रप्रवाहें संसारु । अनवच्छिन्न निरंतरु । अतिदुर्धरु वाढला ॥४९०॥ अतिशयेंसीं दुर्धरु । कैसेनि वाढला संसारु । तेही अर्थींचा विचारु । शार्डगधरु सांगत ॥९१॥ विषयांचिये आसक्ती । वासनानिष्ठ झाली वृत्ती । ते देहात्मता अतिप्रीतीं । संसारस्थिती वाढवी ॥९२॥ खवळला जो देहाभिमान । तो शुद्धासी लावी जीवपण । नाना योनीं जन्ममरण । विशेषें जाण वाढवी ॥९३॥ ऐसेन अतिदुर्धरु । स्त्रष्टेन सृजिला संसारु । तो ब्रह्मायूपर्यंत स्थिरु । ब्रह्मप्रळयीं संहारु सृष्टीचा ॥९४॥ एक नित्यप्रळयो लागला आहे । एक दैनदिन प्रळयो पाहें । कर्मजन्य प्रळयो लाहे । एक तो होये अवांतर प्रळयो ॥९५॥ सकळ प्रळयांच्या शिरीं । ब्रह्मप्रळयाची थोरी । तो सकळ सृष्टीतें संहारी । कांहीं संसारीं उरों नेदी ॥९६॥ ब्रह्मप्रळयीं नाश सृष्टीसी । पुढती रचावया कल्पादीसी । उंच नीच नाना योनींसी । नव्या करावयासी कारण काय ॥९७॥ ब्रह्मप्रळयीं सृष्टीचा र्हारसू । परी निःशेष नव्हेचि नाशू । उरे वासनाबीजविलासू । सुलीन रहिवासू अविद्येअंगीं ॥९८॥ तेचि बीजें कल्पादि जाण । मीचि स्त्रष्टृरुपें आपण । मज म्यां अनुग्रहूनि पूर्ण । सूक्ष्म कारण लक्षविलें ॥९९॥ जेवीं वर्षाकाळीं नाना तृणें । वाढूनि शरत्काळीं होती पूर्णें । तींच उष्ण काळीं बीजकणें । होती सुलीनें पृथ्वीसी ॥५००॥ सुलीन बीजें पूर्ण क्षितीं । परी तीं कोणा व्यक्ती न येती । तेवीं वासनाबीजें प्रळयांतीं । उरे अव्यक्तीं संसारु ॥१॥ जेवीं काळीं वरुषलेनि घनें । बीजें विरुढती सत्राणें । वाढती नाना जातींचीं तृणें । पूर्वलक्षणें यथास्थित ॥२॥ तेवीं उत्पत्तिकाळावरी । सूक्ष्मवासना बीजांकुरीं । नाना योनी चराचरीं । जंगमस्थावरीं जग वाढे ॥३॥ ब्रह्माचे प्रळयाआंतू । निःशेष सृष्टीचा नव्हे अंतू । यालागीं संसारीं अनंतू । वेदशास्त्रार्थू प्रतिपादी ॥४॥ ऐसा संसार अनंतू । याचा निःशेष होय अंतू । तेचि अर्थी श्रीकृष्णनाथू । श्लोकींचा पदार्थू बोलिला ॥५॥ ’स्थित्यन्तो यावदीक्षणम्‌’ । येणें पदें श्रीकृष्ण । अत्यंत प्रळयींचें लक्षण । सूत्रप्राय जाण बोलिला ॥६॥ ’ईक्षण’ या पदाचा अर्थ जाण । सद्गुरुकृपादृष्टि पूर्ण । तेंचि माझें कृपावलोकन । जेणें ब्रह्मज्ञान प्रकाशे ॥७॥ पूर्ण प्रकाशल्या ब्रह्मज्ञान । संसार झाला नाहींच जाण । वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्ण । मीतूंपण असेना ॥८॥ तेथ ध्रुवमंडळीची ठेली मात । वैकुंठकैलासा झाला प्रांत । शेषशायीचाही अंत । ब्रह्मज्ञानांत होऊं सरला ॥९॥ हारपलें मीतूंपण । उडालें देव-भक्त भजन । बुडालें साकारतेचें भान । ब्रह्म सनातन सदोदित ॥५१०॥ प्रपंच एक झाला होता । हे समूळ मिथ्या वार्ता । पुढें होईल मागुता । कदा कल्पांता घडेना ॥११॥ हें अत्यंत प्रळयाचें लक्षण । भाग्येंवीण न पाविजे जाण । ज्यासी साचार सद्गुरुचरण । ते सभाग्य जन पावती ॥१२॥ अत्यंत प्रळयींची गती । न घडे गा समरतांप्रती । हे परम निर्वाणगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१३॥ ज्याची अहंममता खुंटे । त्याची निःशेष कल्पना तुटे । अत्यंत प्रळयो त्यासीच भेटे । नेटेंपाटें निजात्मता ॥१४॥ देह पडलिया प्रळयो घडे । हें बोलणें सर्वथा कुडें । जितांचि हा प्रळयो जोडे । वाडेंकोडें निजनिष्ठा ॥१५॥ जितांचि हा प्रळयो जाण । येणें संसारबीजदहन । आतां ब्रह्मप्रळयलक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥१६॥ ब्रह्मांडप्रळयाचा अनुक्रम । तेथ अंतीं उरे पूर्ण ब्रह्म । हें उद्धवें जाणावया वर्म । पुरुषोत्तम बोलत ॥१७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

विराण्मयाऽऽसाद्यमानो लोककल्पविकल्पकः । पञ्चत्वाय विशेषाय कल्पते भुवनैः सह ॥२१॥

चतुर्दशभुवनेंसीं ब्रह्मांड । काळें कल्पिलें प्रचंड । तें स्थितिकाळीं पाळूनि अंड । अंतीं नाशाचें बंड आदरी काळू ॥१८॥ तो तूं काळ म्हणशी कोण । तरी काळात्मा मीचि जाण । तेणें काळें म्यां प्रळयईक्षण । केलें जाण सृष्टीसी ॥१९॥ पंचभूताचे भिन्न भाग । काळसत्ता राखिले विभाग । ते सत्ता म्यां आवरितां सांग । खवळे लगबग पंचत्वासी ॥५२०॥ जैसा उत्पत्तीचा उपक्रमू । तैसाचि प्रळयाचा अनुक्रमू । भूतीं भूतलयो सुगमू । पुरुषोत्तमू सांगत ॥२१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

अन्ने प्रलीयते मर्त्यमन्नं धानासु लीयते । धाना भूमौ प्रलीयन्ते भूमिर्गन्धे प्रलीयते ॥२२॥

म्यां पाहिल्या प्रळयदृष्टीं । पडोनि ठाके अनावृष्टी । तेणें अन्न क्षीण होय सृष्टीं । अन्नापाठीं शरीर ॥२२॥ येथ असे ’अन्नमय प्राण’ । हें वचन प्रत्यक्ष प्रमाण । ते अन्न होतांचि क्षीण । अन्नासवें प्राण प्राण्यांचे जाती ॥२३॥ अन्नवृद्धि खुंटल्या धान्य । बीजमात्र राहे आपण । तेंही पृथ्वीसी होय लीन । तत्काळ जाण उद्धवा ॥२४॥ तंव द्वादशादित्यमेळा । एकत्र होय रविमंडळा । तो पीठ करी पर्वतशिळा । तेही तृणसाळा उरों नेदी ॥२५॥ तेणें तापलें सप्तपाताळ । पोळलें शेषाचें कपाळ । तो वमी विषाग्निकल्लोळ । महाज्वाळ धडधडीत ॥२६॥ तो संकर्षणमुखानळ । पार्थिव जाळी सकळ । ब्रह्मांड जाळोनि तत्काळ । पृथ्वी केवळ भस्म करी ॥२७॥ तेव्हां पृथ्वीचें पृथ्वीपण सरे । तें गंधमात्रस्वरुपें उरे । तोही गंधू जळीं विरे । तेंचि शार्डगधरें सांगिजे ॥२८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

अप्सु प्रलीयते गन्ध आपश्च स्वगुणे रसे । लीयते ज्योतिषि रसो ज्योती रुपे प्रलीयते ॥२३॥

तेव्हां प्रळयमेघांचा मेळा । शुंडादंडधारा प्रबळा । शत वरुषें वर्षतां जळा । सप्तसमुद्रमेळा एकत्र जाहला ॥२९॥ तेणें जळ कोंडलें सुबद्ध । ते जळीं पृथ्वीचा विरे गंध । तेव्हां जळचि एकवद । प्रळयीं प्रसिद्ध उधवलें पैं ॥५३०॥ सांवर्तक मेघांचें लक्षण । सिंधु एकत्र करिती पूर्ण । पृथ्वी विरवूनियां जाण । ते जळीं आपण विरोनि जाती ॥३१॥ ते काळीं अतिदुर्धर । सांवर्ताग्नि खवळे थोर । तो जळ शोषी सर्वत्र । उरे रसमात्र अवशेष ॥३२॥ रसमात्र जळ उरे तेंही । लीन होय तेजाचे ठायीं । तेव्हां तेजचि दिशा दाही । कोंदोनि पाहीं वोसंडे ॥३३॥ सांवर्ताग्नीची मातू । जळ शोषूनि राहे निवांतू । जाळिती शक्ति स्वयें जाळितू । या नांव निश्चितू सांवर्तकाग्नी ॥३४॥ तेणेंचि काळें झंझामारुत । उठी तेजातें शोषित । तें तेज शोषितां समस्त । उरे तेथ रुप मात्र ॥३५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

रुपं वायौ स च स्पर्शे लीयते सोऽपि चाम्बरे । अम्बरं शब्दतन्मात्र इन्द्रियाणि स्वयोनिषु ॥२४॥

तेजाचें जें उरे रुप । तें वायु शोषूनि करी अरुप । तेव्हां वायूचि एकरुप । अतिअमूप कोंदाटे ॥३६॥ कोंदाटल्या वायूसी । गगन जेथींचें तेथें ग्रासी । तेव्हां वायु प्रवेशे स्पर्शी । तो उरे अवशेषीं स्पर्शमात्र ॥३७॥ उरल्या वायूच्या स्पर्शासी । लयो तत्काळ होय आकाशीं । आकाश प्रवेशे शब्दासी । उरे अवशेषीं शब्दतन्मात्र ॥३८॥ दशेंद्रियांची मंडळी । राजसापासोनि जन्मली । ते निजगुणीं सामावली । जेवीं पंचांगुळी मुष्टीमाजीं ॥३९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

योनिर्वैकारिके सौम्ये लीयते मनसीश्वरे । शब्दो भूतादिमप्येति भूतादिर्महति प्रभुः ॥२५॥

वैकारिक जो सत्वगुण । व्याला देवता अंतःकरण । प्रळयस्वभावें आपण । मनामाजीं जाण प्रवेशे ॥५४०॥ सकळ इंद्रियांचा राजा मन । मनःकल्पना जीवशिवपण । श्लोकपदें ’मनसीश्वर’ पूर्ण । मनशींच जाण हरि बोले ॥४१॥ मनोदेवता अंतःकरण । घेऊनि प्रवेशे सत्वगुण । ज्या कार्याचें जें कारण । तेथ तीं जाण प्रवेशती ॥४२॥ शब्दतन्मात्र उरलें आधीं । तें मीनलें तामसामधीं । कारणीं कार्यासी अवधी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥४३॥ त्रिविधगुणी अहंकारु । एकवटला महाथोरु । ऐक त्याचा बडिवारु । तोचि दुर्धरु संसारीं ॥४४॥ जो शिवातें महत्त्वा चढवी । जीवातें देहात्मता गोंवी । अहंममता जग भुलवी । प्रभुत्वपदवी महत्त्वें येणें ॥४५॥ अहंकारु ऐसा आहे । तो जैं परमार्थीं साह्य होये । तैं सोहंभावाचेनि लवलाहें । विभांडी पाहें संसारु ॥४६॥ चोर जैं विश्वासू मित्र होये । तैं चोर चोरा निवारी पाहें । तेवीं अभिमानू जैं साह्य होये । तैं भवभय बाधीना ॥४७॥ याहीपरी अभिमान । सामर्थ्यें अतिगहन । यालागीं प्रभुत्वें जाण । केलें व्याख्यान उद्धवा ॥४८॥ त्रिगुणगुणीं गुणाभिमान । एकत्र होऊनियां पूर्ण । महत्तत्त्वीं होय लीन । अतिसुलीन तद्रूपें ॥४९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

स लीयते महान्स्वेषु गुणेषु गुणवत्तमः । तेऽव्यक्ते संप्रलीयन्ते तत्काले लीयतेऽव्यये ॥२६॥

तेंही महत्तत्त्व येथें । कारणगुणीं लीन होतें । तेंही गुणसाम्यें निश्चितें । पावे लयाते अव्यक्तीं ॥५५०॥ आकारविकार समस्त । हारपोनि जाती जेथ । उरे बीजमात्र अवशेषित । त्या नांव अव्यक्त बोलिजे ॥५१॥ वटाचा आकारविकार । ना शेंडा मूळ पुष्प पत्र । उरे अवशेष बीजमात्र । तेवीं संसार अव्यक्तीं ॥५२॥ वटबीज उरलें येथ । तें दृष्टीसी तर्केना निश्चित । तेवीं भवबीज जें अव्यक्त । तें नव्हे व्यक्त जीवासी ॥५३॥ नाना तृणजातिबीज गहन । उष्णकाळीं काळ करी लीन । तेवीं भवबीज अव्यक्त जाण । होय सुलीन काळेंसीं ॥५४॥ पूर्वी काळें क्षोभोनि अव्यक्त । जगदाकारें केलें व्यक्त । तेचि काळयोगें अव्यक्त । सुलीन होत काळेंसीं ॥५५॥ या नांव अव्यक्ताचा पहा हो । काळामाजीं बोलती लयो । काळ बोलिजे महाबाहो । त्याचा होय व्ययो पुरुषेंसीं ॥५६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

कालो मायामये जीवे जीव आत्मनि मय्यजे । आत्मा केवल आत्मस्थो विकल्पापायलक्षणः ॥२७॥ पुरुषाची पूर्ण क्षोभकता । तोचि काळ बोलिजे तत्त्वतां । उत्पत्ति-स्थिति-प्रलयांता । तिनी अवस्था काळाच्या ॥५७॥ तिनी अवस्था लोटल्या ठायीं । काळासी कर्तव्यता नाहीं । तो उपजत व्यापारें पाहीं । जीवाचे ठायीं सामावे ॥५८॥ अचेतनीं चेतविता । जडातें जो जीवविता । यालागीं जीवू ऐशी वार्ता । जाण तत्त्वतां पुरुषाशी ॥५९॥ प्रकृतीचेनि योगें जाण । शुद्धासी बोलिजे जीवपण । पुरुषू हेंही अभिधान । त्यासीच जाण बोलिजे ॥५६०॥ करितां प्रकृतिविवंचन । केवळ मृगजळासमान । दिसे परी साचपण । सर्वथा जाण असेना ॥६१॥ मृगजळामाजीं जो पडे । तेथ जळ नाहीं मा तो कोठें बुडे । तेवीं प्रकृति नसतां जोडे । वाडेंकोडें जीवत्व कोणा ॥६२॥ जळीं बुडालें दिसे व्योम । सत्य मानणें तो मूर्खधर्म । तैसें रुप नाम गुण कर्म । हा मिथ्या भ्रम मायिक ॥६३॥ प्रकृतिकाळींही जाण । सत्य नाहीं जीवपण । तेही अर्थींची निजखूण । उद्धवा संपूर्ण अवधारीं ॥६४॥ स्वयें अवलोकितां दर्पण । दर्पणामाजीं दिसे आपण । तरी आपुलें वेगळेपण । स्वयें आपण जाणिजे ॥६५॥ तेवीं प्रकृतिधर्म करितां । जरी दिसे प्रकृतिआंतौता । तरी मी प्रकृतीपरता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥६६॥ दिसे व्योम जळीं बुडालें । परी तें नाहीं वोलें झालें । तेवीं प्रकृतिकर्म म्यां केलें । नाहीं माखलें ममांग ॥६७॥ यापरी करितां निर्वाहो । प्रकृतीचा झाला अभावो । तेव्हां जीवशिवनांवें वावो । जीव तोचि पहा हो परमात्मा ॥६८॥ जीवाचें गेलिया जीवपण । सहजेंचि उडे शिवपण । दोघेही आत्मत्वें जाण । होती परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥६९॥ जीवासी निजस्वरुपआठवो । या नांव जीवाचा परब्रह्मीं लयो । परमात्मा अज अव्ययो । अविनाश अद्वयो अनंत ॥५७०॥ ब्रह्मीं स्फुरेना । तेथ ’मी तूं’ म्हणे कोण । परमानंद परिपूर्ण । उरे जाण उद्धवा ॥७१॥ ऐसा परमानंद म्हणसी कोण । तो मी अज अव्यय श्रीकृष्ण । आनंदस्वरुप तो मी जाण । मजवेगळें स्थान असेना ॥७२॥ ज्या स्वानंदा नांव श्रीकृष्ण । तें तुझें स्वरुप उद्धवा जाण । तेथ नाहीं गा मीतूंपण । परम कारण उर्वरित ॥७३॥ उद्धवा जीवाचा जीव मी श्रीकृष्ण । मज तुज नाहीं वेगळेपण । यालागीं जीवाची हे निजखूण । परम कारण सांगीतलें ॥७४॥ जगाचा आत्मा श्रीकृष्ण । त्या माझा आत्मा तूं उद्धव पूर्ण । हें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धव जाण गजबजिला ॥७५॥ कृष्ण मज म्हणे आपुला आत्मा । परी मी नेणें कृष्णमहिमा । अगाध लीला पुरुषोत्तमा । ते केवीं आम्हां आकळे ॥७६॥ नाथिलेंचि उद्धवपण सांडितां । कृष्ण निजधामा जाईल तत्त्वतां । ते न साहवे अवस्था । सखेदता सप्रेम ॥७८॥ हे उद्धवाची अवस्था । कळों सरली श्रीकृष्णनाथा । तेचि अर्थीची हे कथा । शब्दार्थता निरुपी ॥७९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

एवमन्वीक्षमाणस्य कथं वैकल्पिको भ्रमः । मनसो हृदि तिष्ठेत व्योम्नीवार्कोदये तमः ॥२८॥

प्रकृति-पुरुषविवंचन । आदि मध्य अवसान । तुज म्यां दाविलें एकपण । तेथ कां भिन्नपण कल्पिसी वायां ॥५८०॥ उत्पत्तिआदि ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीसी तेंचि कारण । जग जन्मलें जें सगुण । तेंही ब्रह्मरुपें जाण दाविलें तुज ॥८१॥ आणि प्रळयाच्या अंतीं । ब्रह्मचि उरे निजस्थिती । तेही विखींची प्रतीती । तुज म्यां निश्चितीं दाविली ॥८२॥ प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । प्रकृति स्वातंत्र्यें मिथ्या जाण । ऐसें प्रकृतिपुरुष ज्यासी ज्ञान । त्यासी मीतूंपण भासेना ॥८३॥ जेथ नाहीं मीतूंपण । तेथ विकल्प कल्पी कोण । आद्यंतीं वस्तु पूर्ण । हें विवेकज्ञान जयासी ॥८४॥ जो विवेक पुरुषप्रक्रृती । सांख्य जागे ज्याचे चित्तीं । त्यासी विकल्पाची प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं उद्धवा ॥८५॥ सांख्यविवेकगभस्ती । पूर्ण उगवला ज्याचे चित्तीं । तेथ विकल्पाची अंधारी राती । कैशा रीतीं उरेल ॥८६॥ ज्यासी पटुतर सांख्यज्ञान । विकल्प विसरे त्याचें मन । हृदयीं उगवे चिद्भान । अज्ञाननिशा पूर्ण निरसूनी ॥८७॥ जेथ निरसलें अज्ञान । तेथ विकल्पाचें कैंचें स्थान । यापरी सांख्यज्ञान । साधकां पूर्ण उपकारी ॥८८॥ जें साराचें निजसार । जें गुह्यज्ञानभांडार । जें कां विवेकरत्ना कर । तें सांख्य साचार उद्धवा ॥८९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा

एष सांख्यविधिः प्रोक्तः संशयग्रन्थिभेदनः । प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥२९॥

मी विवेकाचा विवेकू । मी अर्काचा आदिअर्कू । मी ज्ञानियांचा ज्ञानतिलकू । त्या माझा परिपाकू तें हें सांख्य ॥५९०॥ मी वेदांचा आदिवेदू । मी बोधाचा आदिबोधू । मी आनंदाचा निजानंदू । त्या माझा प्रबोधू तें हें सांख्य ॥९१॥ तेणें म्यां सर्वज्ञें श्रीकृष्णें । निर्धारोनि निजज्ञानें । सांख्ययोगउपलक्षणें । ब्रह्म अव्ययपणें दाविलें ॥९२॥ जेवीं गरगरीत वाटोळा । करतळीं दिसे आंवळा । तेवीं सांख्ययोगलीळा । ब्रह्म तुज डोळां दाविलें ॥९३॥ जो ब्रह्म डोळां देखों जाये । तो सर्वांगें देखणा होये । ऐशी सांख्यज्ञाननिजसोये । तुज म्यां पाहें दाविली ॥९४॥ हा सांख्ययोगअनुक्रम । अन्वयव्यतिरेकें उपक्रम । आलोडितां आकळे वर्म । अखंड ब्रह्म अद्वय ॥९५॥ उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । ब्रह्म अखंड निज नित्य । हेंचि सांख्ययोगें प्राप्त । जाण निश्चित साधकां ॥९६॥ ज्यांसी ब्रह्मज्ञानाचें कोड । ते सांख्ययोग पुरवी चाड । लिंगदेहाचें सुदृढ झाड । त्याचें समूळ बूड उन्मळी ॥९७॥ लिंगदेह अत्यंत कठिण । तें सांख्ययोगापुढें जाण । जेवीं अग्नीमाजीं तृण । तेवीं होय संपूर्ण भस्मांत ॥९८॥ लिंगदेह सैंधवगिरिवर । सांख्य अत्यंत प्रळयसागर । खवळला विरवूनि करी नीर । एकाकार निजात्मता ॥९९॥ खवळल्या अत्यंत चित्सागरा । नाना संशयजळगारा । उरावया नाहीं थारा । निजनिर्धारा उद्धवा ॥६००॥ सकळ संशयांचें छेदन । लिंगदेहाचें भेदन । करी तें सांख्ययोगज्ञान । उद्धवा जाण निश्चित ॥१॥ अनुलोम प्रतिलोम । विवंचना वाटेल दुर्गम । हें न करितां सांख्य सुगम । आकळे तें वर्म सांगेन ऐक ॥२॥ सांडूनि आकारविषमता । सर्व भूतीं भगवंतता । जो पाहे सद्भावता । सांख्य त्याचे हाता समूळ आलें ॥३॥ कां जैसें होईल कर्माचरण । तैसें सुखेंचि हो आपण । मी कर्ता हें तूं न म्हण । इतुकेन ब्रह्म पूर्ण तूं होसी ॥४॥ याहीवरती सुगमता । मज दिसेना सर्वथा । उद्धवा तुझे निजहितार्था । जाण तत्त्वतां सांगीतलें ॥५॥ हेंचि एक माझें वचन । विचारुनियां संपूर्ण । निजहितार्थ आपण । अवश्य जाण करावें ॥६॥ ऐसें बोलिला देवाधिदेवो । तेथ जडला उद्धवाचा भावो । निःशेष ’अहं’ सांडितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो सहजचि ॥७॥ विचारितां सांख्यज्ञान । जगातें गोंवी अहंपण । अहंपाशीं जन्ममरण । दुःख दारुण अहंभावीं ॥८॥ ऐसा अहंभावो कठिण । सांडितां न सांडे आपण । येचि गुंतीचें कारण । सर्वथा जाण कळेना ॥९॥ हें पुसों जावें देवापाशीं । तेणें विशद सांगीतलें सांख्यासी । आतां आपुली गुंती आपल्यापाशीं । तेंचि आम्हासी कळेना ॥६१०॥ येचि अर्थी श्रीकृष्ण । पंचविसावे अध्यायीं जाण । सगुण-निर्गुणविभागें पूर्ण । गोड निरुपण सांगेल ॥११॥ ते सुरस रसाळ मधुर कथा । जेथ श्रीकृष्णाऐसा वक्ता । उद्धव शिरोमणि श्रोता । अनुपम स्वादुता ते ठायीं ॥१२॥ त्या स्वादाचें गोडपण। सांगावया समर्थ श्रीकृष्ण । सेवावया श्रोता अतिसज्ञान । निजभक्त जाण उद्धव ॥१३॥ ते देवभक्तसंवादगोडी । वेदशास्त्रें न जोडे जोडी । आलोडितां ग्रंथकोडी । ते निजगोडी नातुडे ॥१४॥ आतुडावया ते निजगोडी । जैं भाग्यें भावार्थें जोडे जोडी । भावार्थाचे निजआवडीं । जिव्हारींची गोडी देवो दे भक्तां ॥१५॥ एवं भावार्थापरतें कांहीं । देवासी आवडतें नाहीं । तो भावो नाहीं ज्यांचे ठायीं । ते मूर्ख पाहीं बालिश ॥१६॥ त्या बाळकांचा धन्य भावो । खापरें मांडूनि म्हणती देवो । तेथही प्रकटे देवाधिदेवो । धरिल्या निःसंदेहो विश्वास ॥१७॥ बाळकें दूध मागावयासाठीं । भावार्थें लागला देवापाठीं । कां क्षीराब्धि करुनि वाटी । उपमन्यावोठीं लाविली ॥१८॥ एवं भाविकू देवाचा लाहणा । देवो भाविकांचा आंदणा । भावेंवीण देवो जाणा । कधीं कोणा न भेटे ॥१९॥ यालागीं जेथ भावार्थ । तेथचि जोडे सुखस्वार्थ । भावार्थ तेथ परमार्थ । साङग साद्यंत सांपडे ॥६२०॥ ऐसा वाढविल्या भावार्थ । तेणें जोडे निर्गुणनिजस्वार्थ । तेचि अर्थीचा वृत्तांत । पुढिल्या अध्यायांत हरि सांगे ॥२१॥ ते कथेचें गोडपण । अमृतास विसरवी जाण । ऐसें रसाळ निरुपण । सादरें श्रीकृष्ण सांगेल ॥२२॥ तें श्रीकृष्णकथापीयूख । श्रोत्यांचें पावे श्रवणमुख । एका जनार्दनीं अतिसुख । सकौतुक व्याख्यान ॥२३॥ श्रीभागवत अत्यादरें । श्रीकृष्णकथा सविस्तरें । अहेर विस्तारिले साजिरे । परमार्थअळंकारें साळंकृत ॥२४॥ तेणें संत सज्जन सोयरे । गौरवीन श्रवणादरें । एका जनार्दनकृपाकरें । आविष्करे सामर्थ्य ॥२५॥ गौरविले सोयरे सज्जन । म्हणाल उपेक्षिले इतर जन । जो श्रीभागवतीं सावधान । तो परमार्थें जाण गौरवे ॥२६॥ भावार्थासारिखें गौरवण । एका जनार्दन जाणे जाण । एका जनार्दना शरण । आपण्या आपण गौरवी ॥६२७॥


कृपया या लेखाचा/ विभागाचा विस्तार करण्यास मदत करा.
अधिक माहितीसाठी या लेखाचे चर्चा पान, विस्तार कसा करावा? किंवा इतर विस्तार विनंत्या पाहा.

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां प्रकृतिपुरुषसांख्ययोगो नाम चतुर्विंशतितमोऽध्यायः ॥२४॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥


हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]