एकनाथी भागवत/अध्याय सव्विसावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो देव जगन्मोहन । मोहिनीमोहना आद्यकारण । कार्यकारणातीत चिद्धन । जय जनार्दन जगद्गुरु ॥१॥ जगासी पडे मायामोहन । तें तूं निर्दळिसी ज्ञानघन । जगीं जगद्रूप जनार्दन । कृपाळू पूर्ण दीनांचा ॥२॥ दीनासी देवमाया स्त्रीरुपें । भुलवी हावभावखटाटोपें । ते स्त्रीमोहादि मोहक रुपें । जनार्दनकृपें निर्दळिती ॥३॥ जेथ वैराग्य वाढे संपूर्ण । तेथ जनार्दनाची कृपा पूर्ण । वैराग्य तेथ ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥४॥ जीव सहजें ब्रह्मचि आहे । तो मायागुणें जीवत्व वाहे । जेवीं भद्रीं निजेलेनि रायें । तो स्वप्नींचें लाहे रंकत्व ॥५॥ त्यासी राजपदा यावया जाण । सेवक करिती थापटण । तेवीं वैराग्य निर्दळी त्रिगुण । जीवा ब्रह्मपण स्वयंभचि ॥६॥ ऐसें स्वयंभ जोडल्या ब्रह्म पूर्ण । तेव्हां स्त्री पुरुष हें मिथ्या ज्ञान । मृपा दृश्याचें दृश्यभान । भोग्यभोक्तेपण असेना ॥७॥ असो साधकासी देवमाया । स्त्रीरुपें ये भुलवावया । तेथ स्मरतां भावें गुरुराया । जाय विलया स्त्रीबाधू ॥८॥ सद्गुरुचें निजनाम एक । निवारी बाधा महादोख । वैराग्य उपजवी अलोलिक । तेणें होय निजसुख साधकां ॥९॥ निर्विशेष निजसुखदाता । आम्हां सद्गुरुचि तत्त्वतां । त्याचे चरणीं ठेवितां माथा । सुखसंपन्नता साधकां ॥१०॥ संत साधकांची निजमाउली । शांति निजसुखाची साउली । जनार्दनकृपेच्या पाउलीं । कथा चालिली यथार्थ ॥११॥ हाता आलिया निजनिर्गुण । साधक होती सुखसंपन्न । तदर्थ करावें माझें भजन । हें बोलिला श्रीकृष्ण पंचविसावां ॥१२॥ भावें करितां भगवद्भजन । देव दारारुपें करिती विघ्न । तें निर्दळावया जाण । माझें नामस्मरण करावें ॥१३॥ अच्युत हें स्मरतां नाम । प्रतापें निर्दळी कर्माकर्म । सकळ पातकें करी भस्म । दाटुगें नाम हरीचें ॥१४॥ नामें होइजे विरक्त । नामें निर्मळ होय चित्त । नामें साधे गुणातीत । नामें निर्मुक्त भवपाश ॥१५॥ नामीं लोलिंगत चित्त । भवभय रिघों न शके तेथ । नामीं विश्वास ऐसा जेथ । भगवंत तेथ तुष्टला ॥१६॥ दुष्टसंगें विषयासक्त । जरी झाला लोलिंगत । अनुताप उपजलिया तेथ । होय विरक्त क्षणार्धें ॥१७॥ महादोषासी प्रायश्चित्त । केवळ अनुताप निश्चित । अनुतापेंवीण प्रायश्चित्त । जो जाण एथ विटंबू ॥१८॥ अनुतापाएवढा सखा । जगीं आणिक नाहीं लोकां । धडाडिल्या अनुताप देखा । सकळ पातकां निर्दळी ॥१९॥ अनुतापा चढलिया हात । क्षणार्धें करी विरक्त । येचि अर्थी ऐलगीत । हरि सांगत उद्धवा ॥२०॥ सव्विसाव्या अध्यायीं येथ । विषयासक्त ज्याचें चित्त । त्यासी व्हावया विरक्त । ऐलगीतप्रस्तावो ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीभगवानुवाच - मल्लक्षणमियं कायं लब्ध्वा मद्धर्म आस्थितः । आनन्दं परमात्मानमात्मस्थं समुपैति माम् ॥१॥
ब्रह्म लक्षिजे परिपूर्ण । हेंचि कायेचें मुख्य लक्षण । तें हें मानवी शरीर जाण । परम पावन तिहीं लोकीं ॥२२॥ मनुष्यदेहीं अधर्म । करितां नातुडे परब्रह्म । तेथ करावे भागवतधर्म । जे कां परम पावन ॥२३॥ भागवतधर्में करितां भक्ती । निर्मळ होय चित्तवृत्ती । जीव तोचि ब्रह्म निश्चितीं । ऐशी शुद्ध स्फूर्ती ठसावे ॥२४॥ ठसावल्या ब्रह्मस्फूर्ती । होय स्वानंदाची अवाप्ती । तेणें परमानंदीं लीन होती । हे शुद्धप्राप्ती पैं माझी ॥२५॥ माझिये प्राप्तीचें लक्षण । देहीं असतां वर्तमान । सर्वथा नाहीं विषयस्फुरण । तेंचि निरुपण हरि सांगे ॥२६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
गुणमय्या जीवयान्या विमुक्तो ज्ञाननिष्ठया । गुणेषु मायामात्रेषु दृश्यमानेष्ववस्तुतः । वर्तमानोऽपि न पुमान् युज्यतेऽवस्तुभिर्गुणैः ॥२॥
जे मूळ अज्ञानाची खाणी । जे संसारप्रवाहाची श्रेणी । जे तिहीं गुणांची जननी । माया राणी अनादि ॥२७॥ मायागुणयोगें पहा हो । सोळा कळांचा संभवो । तो वासनात्म्क लिंग देहो । जीवासी पहा हो दृढ झाला ॥२८॥ ज्या लिंगदेहाचिये प्राप्ती । भोगी नाना सुखदुःखसंपत्ती । पडे स्वर्गनरकआवर्ती । मिथ्यामरणपंक्ती स्वयें सोशी ॥२९॥ वंध्यापुत्राचा घराचार । तैसा जीवासी संसार । देहाभिमानें केला थोर । अपरंपार अनिवार्य ॥३०॥ तेथ गुरुवाक्यें ज्ञानानुभवो । पाहतां मायेचा अभावो । लिंगदेह झाला वावो । जीव जीवभावो तो मिथ्या ॥३१॥ जेवीं उगवलिया गभस्ती । अंधारेंसीं हारपे राती । तेवीं गुरुवाक्यें ज्ञानप्राप्ती । मायेची स्थिती मावळे ॥३२॥ एवं नासल्या गुणविकार । जीवन्मुक्त होती नर । जेवीं कां कुलालचक्र । भंवे साचार पूर्वभ्रमणें ॥३३॥ तेवीं प्रारब्धशेषवृत्तीं । ज्ञाते निजदेहीं वर्तती । वर्ततांही देहस्थिती । देहअहंकृती असेना ॥३४॥ जेवीं कां छाया आपुली । कोणीं गांजिली ना पूजिली । परी कळवळ्याची न ये भुली । तेवीं देहींची चाली सज्ञाना ॥३५॥ तो देहाचेनि दैवमेळें । जरी विषयांमाजीं लोळे । परी विकाराचेनि विटाळें । वृत्ति न मैळे अणुमात्र ॥३६॥ त्यासी विषयांचें दर्शन । समूळत्वें मिथ्या जाण । करितां मृगजळाचें पान । करा वोलेपण बाधीना ॥३७॥ गगनकमळांचा आमोद । जैं भ्रमर सेवी सुगंध । तैं सज्ञाना विषयसंबंध । निजांगीं बाध लागतां ॥३८॥ असो अतर्क्य मुक्तांची स्थिती । परी मुमुक्षांलागीं श्रीपती । नियमाची यथानिगुती । निजात्मप्राप्तीलागीं सांगे ॥३९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
सङंग न कुर्यादसतां शिश्नोदरतृपां क्वचित् । तस्यानुगस्तमस्यन्धे पतत्यन्धानुगोऽन्धवत् ॥३॥
शिश्नोदरार्थ आसक्त । स्वधर्मत्यागें अधर्मरत । ऐसे जे विषयासक्त । ते जाण निश्चित असाधू ॥४०॥ ऐसे जे असाधु जन । त्यांसीं सर्वथा आपण । संगती न करावी जाण । कायावाचामनःपूर्वक ॥४१॥ वोढाळेचे संगतीं पाहें । क्षणभरी गेलिया धर्मगाये । त्या क्षणासाठीं पाहें । लोढणें वाहे निरंतर ॥४२॥ यालागीं दुर्जनाची संगती । क्षणार्धें पाडी अनर्थी । मुमुक्षीं ऐशियाप्रती । अणुमात्र वस्ती न वचावें ॥४३॥ लोहाराची आगिठी जैसी । सहजें पोळी भलत्यासी । दुर्जनाची संगति तैशी । पाडीं अपभ्रंशीं भाविकां ॥४४॥ अवचटें असाधुसंगती । जोडल्या वाढे विषयासक्ती । तेणें उठी अधर्मरती । विवेक-स्फूर्तिघातक ॥४५॥ मावळल्या विवेकवृत्ती । अंध होय ज्ञानस्फूर्ती । आपण आपली न देखे गती । जेवीं आभाळीं राती अंवसेची ॥४६॥ जेवीं अंधें अंध धरिल्या हातीं । दोघां पतन महागर्ती । तेवीं अविवेकाचिया स्थितीं । अंधतमा जाती विषयांध ॥४७॥ कुसंगाचा जो सांगात । तेणें वोढवे नरकपात । अनुताप सोडविता तेथ । तें ’ऐलगीत’ हरि सांगे ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
एलेः सम्राडिमां गाथामगायत बृहच्छ्रवाः । उर्वशीविरहान्मुह्यन्निर्विण्णः शोकसंयमे ॥४॥
समुद्रवलयांकित क्षिती । सकळ रायांचा राजपती । पुरुरवा चक्रवर्ती । ज्याची ख्याती पुराणीं ॥४९॥ तेज प्रभाव महाशौर्य । उचित वदान्य गांभीर्य । महिमा महती अतिवीर्य । धर्मधैर्य पुरुरवा ॥५०॥ राजधर्माचिया नीतीं । स्वधर्में प्रतिपाळी क्षिती । ब्राह्मण तितुका ब्रह्ममूर्ती । हा भाव निश्चितीं रायाचा ॥५१॥ प्राणान्तेंही आपण । न करी ब्राह्मणहेळण । गायीलागीं वेंची प्राण । करी संरक्षण दीनाचें ॥५२॥ ऐसा धार्मिक ऐल-चक्रवर्ती । तोही उर्वशीचे आसक्तीं । भुलोनि ठेला भूपती । निजात्मगती विसरला ॥५३॥ तेणें अनुतापें गाइली गाथा । ते तुज मी सांगेन आतां । परी त्याची पूर्वकथा । कामासक्तता ते ऐक ॥५४॥ विसरोनि निजमहत्त्वासी । अतिदीन झाला वेश्येसी । काम पिसें लावी मनुष्यासी । तें ऐल-इतिहासीं हरि सांगे ॥५५॥ ऐल-उर्वशीकामासक्ती । सवेंचि अनुतापें विरक्ती । हे कथा बोलिली वेदोक्तीं । तेचि यदुपति स्वयें सांगे ॥५६॥ उर्वशीपुरुरव्याचा संबंध। नवम स्कंधीं असे विशद । तेणें जाणोनियां गोविंद । एथ कथाअनुवाद न करीच ॥५७॥ पूर्वकथासंबंधः ॥ ॥ उर्वशी स्वर्गभूषण । नारायणें धाडिली आपण । तो उर्वशीसी गर्व पूर्ण । श्रेष्ठपण मानूनी ॥५८॥ तया गर्वाचिये स्थिती । ताल चुकली नृत्यगतीं । तेणें ब्रह्मशापाची प्राप्ती । तुज मानवी भोगिती भूतळीं ॥५९॥ उच्छाप मागतां तिसी । ब्रह्मा सांगे तियेपाशीं । नग्न देखिल्या पुरुरव्यासी । स्वर्गा येसी मेषप्रसंगें ॥६०॥ ऐशा लाहोनि शापासी । भूतळा आली उर्वशी । देखोनि तिचिया स्वरुपासी । पुरुरवा तिसी भूलला ॥६१॥ विसरोनि आपुली महंती । वश्य झाला वेश्येप्रती । रुपा भुलला भूपती । विचारस्फूर्ती विसरला ॥६२॥ नग्न देखिलिया रायासी । सांडूनि जावें उर्वशीं । ऐशी भाक देऊनि तिसी । निजभोगासी आणिली ॥६३॥ तिणें आपुलिया उच्छापासी । आणिलें दोघां एडक्यांसी । पुत्रस्नेहें पाळावें त्यांसी । तेविखीं भाकेसी दिधलें रायें ॥६४॥ ते उर्वशीच्या कामप्राप्ती । अतिशयें वाढली कामासक्ती । तो नेणे उदयास्त-दिवसराती । ऐशा अमित तिथी लोटल्या ॥६५॥ भोगितां उर्वशीकाम । विसरला स्वधर्मकर्म । विसरला नित्यनेम । कामसंभ्रम वाढला ॥६६॥ तेथ मेषरुपें दोघे जण । झाले आश्विनीकुमार आपण । उर्वशीभोगक्षया कारण । इंद्रें जाण पाठविले ॥६७॥ पुरुरव्याचा भोगप्रांतीं । उर्वशी न्यावया स्वर्गाप्रती । दोनी एडके चोर नेती । मध्यरातीं मेमात ॥६८॥ ऐकोनि मेषांच्या शब्दासी । दुःखें हडबडली उर्वशी । रागें निर्भर्त्सी रायासी। नपुंसक होसी तूं एक ॥६९॥ वृथा वल्गसी पुरुषबळें । चोरें नेलीं माझीं बाळें । जळो तुझें तोंड काळें । म्हणोनि कपाळें ते पिटी ॥७०॥ ऐकोनि स्त्रियेचा शोक थोरु । शस्त्र घेऊनि सत्वरु । धांवतां फिटला पीतांबरु । तें नृपवरु स्मरेना ॥७१॥ पराभवूनि ते चोर । मेष आणितां सत्वर । विद्युल्लता झळकली थोर । तंव नग्न शरीर रायाचें ॥७२॥ नग्न देखोनि रायासी । सांडूनि निघाली उर्वशी । तिचेनि वियोगें मानसीं । अतिशोकासी पावला ॥७३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
त्यक्त्वा ऽऽत्मानं व्रजन्तीं तां, नग्न उन्मत्तवन्नृपः । विलपन्नन्वगाज्जाये, घोरे तिष्ठेति विक्लवः ॥५॥
पृथ्वीपरिपालनीं वरिष्ठ । स्वधर्मी धार्मिक श्रेष्ठ । शत्रुदमनीं अतिसुभट । प्रतापें उद्भट महावीर ॥७४॥ जाणे वेदशास्त्रविवेक । ज्यासी वंदिती सकळ लोक । तोही वेश्येचा केवळ रंक । झाला देख निजांगें ॥७५॥ सुरां असुरां न खालवी मान । जो अल्पही न साहे अपमान । तो वेश्येलागीं झाला दीन । निजसन्मान विसरोनी ॥७६॥ उर्वशी जातां देखोनि दिठीं । नग्न उन्मत्त उठाउठीं । रडत पडत लागे पाठीं । स्फुंदतां पोटीं श्वास न रिघे ॥७७॥ डोळेभरी पाहूं दे दिठीं । सांगेन जीवींच्या गुह्य गोष्टी । प्राण रिघों पाहे उठाउठी । क्षणभर भेटी न देतां ॥७८॥ आपुल्या पूर्वजांची आण । कदा नुल्लंघीं तुझें वचन । सत्य मानीं माझें प्रमाण । तुज काय कारण रुसावया ॥७९॥ तुज चालतां लवलाहीं । झणीं खडे रुततील पायीं । तुज जाणें कोणे ठायीं । तरी सवें मीही येईन ॥८०॥ जाऊं नको उभी राहें । परतोनी मजकडे पाहें । म्हणोनि धरुं धांवे पाये । तंव ते जाये उपेक्षुनी ॥८१॥ ज्यासी राजे मुकुटमणी । सदा येती लोटांगणीं । तो लागे वेश्येचे चरणीं । बाप करणी कामाची ॥८२॥ तुझी मज अति कळवळ । तुजलागीं मन माझें कोमळ । तूं कठिण झालीस केवळ । कोप प्रबळ कां धरिला ॥८३॥ यापरी रायाचें चित्त । विरहातुर शोकाकुलित । अतिशयें ग्लानियुक्त । ते ग्लानि सांगत श्रीकृष्ण ॥८४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
कामानतृप्तोऽनुजुषन्, क्षुल्लकान्वर्षयामिनीः । न वेद यान्तीर्नायान्तीरुर्वश्याकृष्टचेतनः ॥६॥
उर्वशीकामीं कामासक्त । एकाग्र झालें रायाचें चित्त । नेणे सूर्याचें गतागत । केला भ्रांत कंदर्पें ॥८५॥ भोगिलीचि कामिनी । भोगितांही अनुदिनीं । अधिक प्रेम वाढलें मनीं । ऐसा तिजलागूनी आसक्त ॥८६॥ भोगितां उर्वशीकामासी । नेणे दिवसमासवर्षांसी । व्ययो झाला आयुष्यासी । हेंही त्यासी स्मरेना॥८७॥ जेवीं अग्निमाजीं घृत पडे । तंव तंव ज्वाळा अधिक वाढे । तेवीं कांता भोगितां वाडेंकोडें । काम पुढें थोरावे ॥८८॥ विचारितां स्त्रीकामासी । अतितुच्छत्व दिसे त्यासी । तोही भोगितां अहर्निशीं । विरक्ती रायासी नुपजेचि ॥८९॥ प्रीति गुंतली उर्वशीसीं । अतिग्लानी करितां तिसी । परतोनि न येचि रायापाशीं । निघे वेगेंसीं सांडूनि ॥९०॥ उर्वशी न देखुनि पुढें । राजा विरहें मूर्च्छित पडे । पाहों धांवे इकडेतिकडे । आक्रोशें रडे अतिदुःखी ॥९१॥ अटण करितां दाही दिशीं । अवचटें आला कुरुक्षेत्रासी । तंव अतिरिक्षीं उर्वशी । देखे दृष्टीसी नृपनाथ ॥९२॥ देखोनि म्हणे धांव पाव । मजलागीं दे कां वेगीं खेंव । येरी म्हणे मूढभाव । सांडीं सर्व विषयांधा ॥९३॥ आम्हां स्त्रियांची आसक्ती । कदा धड नव्हे गा भूपती । सदा स्त्रियांची दुष्ट जाती । जाण निश्चितीं महाराजा ॥९४॥ विशेषें आम्ही स्वैरिणी । स्वेच्छा परपुरुषगामिनी । आमुचा विश्वास मनीं । झणीं न मानीं नृपनाथा ॥९५॥ आम्हां प्रमदांच्या संगतीं । राया ठकले नेणों किती । आतां सांडूनि आमची आसक्ती । होईं परमार्थी विरक्त ॥९६॥ बहु काळ भोगितां माझा भोग । आद्यापि नुपजे तुज विराग । कामासक्ति सांडूनि साङग । साधीं चांग निजस्वार्थ ॥९७॥ राजा ग्लानि करी अनेग । एकवेळ निजांगें अंग । मज देई अंगसंग । सुखसंभोग भामिनी ॥९८॥ निलाग देखोनि ग्लानीसी । कृपेनें द्रवली उर्वशी । मग ते आपुल्या पूर्व वृत्तांतासी । रायापाशीं निवेदी ॥९९॥ मी स्वर्गांगना अतिसुरुप । मज घडला ब्रह्मशाप । तूं महाराजा पुण्यरुप । संगें निःशाप मी झालें ॥१००॥ तुझेनि संगें मी निर्धूत । शाप निस्तरले समस्त । मज तुज संग न घडे एथ । मी असें जात स्वर्गासी ॥१॥ ऐकोनि उर्वशीचें वचन । राजा विरहें करी रुदन । तेव्हां कळवळलें तिचें मन । त्या उपाय पूर्ण दाविला ॥२॥ प्रार्थूनियां गंधर्वांसी । अग्निस्थाली दिधली रायासी । यावरी करुनि यागासी । मज पावसी महाराजा ॥३॥ उर्वशीवियोगें व्यथाभूत । अग्निस्थाली उपेक्षूनि तेथ । राजा निजमंदिरा येत । शोकाकुलित अतिदुःखी ॥४॥ उर्वशीची व्यथा रायासी । स्वप्नीं देखिलें तियेसी । त्वरेनें पाहूं आला स्थालीसी । तंव देखे अश्वत्थासी शमीगर्भा ॥५॥ त्याच्या अरणी करुनि देख । यज्ञाग्नि पाडिला चोख । यजूनि पावला उर्वशीलोक । कामसुखभोगेच्छा ॥६॥ भोग भोगितां उर्वशीसीं । विरक्ति उपजली रायासी । तो जें बोलिला अनुतापेंसीं । तें ऐक तुजसी सांगेन ॥७॥ अठरा श्लोकांचें निरुपण । राजा बोलिला आपण । आठे श्लोकीं अनुताप पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
ऐल उवाच - अहो मे मोहविस्तारः कामकश्मलचेतसः । देव्या गृहीतकण्ठस्य, नायुःखण्डा इमे स्मृताः ॥७॥
ऐलगीताचा अनुताप । नाशी अगम्यागमनपाप । करी श्रोत्यांसी निष्पाप । साधकां कंदर्प बाधीना ॥९॥ जेवीं मदगज गजीसंगीं । नाना आपत्ति स्वयें भोगी । तेवीं उर्वशीच्या संभोगीं । झाला विरागी पुरुरवा ॥११०॥ जो उर्वशीलागीं अनुरक्त । तोचि तिसीं झाला विरक्त । तेणें वैराग्यें अनुतापयुक्त । स्वयें बोलत ऐलरावो ॥११॥ माझ्या मोहाचा विषयविस्तार । कामासक्त कामातुर । कुश्चित कंदर्पाचें घर । म्यांचि साचार सेविलें ॥१२॥ उर्वशीकामें अतिआसक्त । कामातुर झालें चित्त । तेणें म्यां जोडिला अनर्थ । थितें केलें व्यर्थ आयुष्य ॥१३॥ उर्वशी कंठसल्लग्न शस्त्र । आयुष्यच्छेदनीं सतेजधार । छेदिलें आयुष्य अपार । तें मी पामर स्मरेना ॥१४॥ कांताआलिंगन विषवल्ली । म्यां कंठीं घातली सुकाम भुलीं । तिणें आयुष्याची होळी केली । विवेक समूळीं गिळिला ॥१५॥ कामिनीकामआलिंगनीं । कंठीं पेटविला दावाग्नी । तो धडाडिला आयुष्यवनीं । विवेकअवनी जाळित ॥१६॥ नरदेहींचें उत्तमोत्तम । अमूल्य आयुष्य केलें भस्म । जळो जळो माझें कर्म । निंद्य अधर्म तो एक ॥१७॥ नरदेहींच्या आयुष्यपुष्टी । साधक रिघाले वैकुंठी । ज्ञाते ब्रह्म होती उठाउठीं । तें म्यां कामासाठीं नाशिलें ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
नाहं वेदाभिनिर्मुक्तः, सूर्योवाऽभ्युदितोऽमुया । मुषितो वर्षपूगानां, बताहानि गतान्युत ॥८॥
नरदेहाचा आयुष्यक्षण । न मिळे देतां कोटी सुवर्ण । तें म्यां नाशिलें संपूर्ण । आपणया आपण नाडिलें ॥१९॥ साधूंचिया निजस्वार्था । साधूनि द्यावया उगवे सविता । निमेषोन्मेषें परमार्था । साधक तत्त्वतां साधिती ॥१२०॥ तोचि सविता सकामासी । आयुष्य हरी अहर्निशीं । हें न कळे ज्याचें त्यासी । नरकपातासी निजमूळ ॥२१॥ पुढिलांची गोठी ते कायसी । मीच नाडलों उर्वशीपासीं । र्हालस झाला आयुष्यासी । हे हानि कोणासी सांगावी ॥२२॥ जनांचिया हितासी वहिला । सूर्यो अनुदिनीं उगवला । तें मी नेणेंचि दादुला । उर्वशीकामें भुलला उन्मत्त ॥२३॥ सूर्याचा उदयो अस्तमान । वर्षेंही लोटल्या नाहीं ज्ञान । करितां उर्वशी-अधरपान । तेणें मदें संपूर्ण मातलों ॥२४॥ मद्यमदु उतरे दिनांतीं । धनमदु जाय निधनस्थितीं । तारुण्यमदु जाय क्षीणशक्ती । स्त्रीमदप्राप्ती कदा नुतरे ॥२५॥ नरदेहाची आयुष्यकथा । पुढती दुर्लभ न लभे हाता । जळो हे उर्वशी देवकांता । इणेंचि तत्त्वत्तां नागविलों ॥२६॥ मी निर्भय रक्षिता सर्वांसी । त्या मज नागविलें उर्वशीं । हे लाज सांगों कोणापाशीं । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥२७॥ माझ्या निजहिताचा चोरु । हे उर्वशी जीवें मारुं । सवेंचि उपजला विचारु । येथ मीचि पामरु अविवेकी ॥२८॥ मग म्हणे कटकटा । सृष्टीमाजीं मी करंटा । आयुष्य नाशिलें कामचेष्टा । अपाव मोठा मज झाला ॥२९॥ मग आक्रंदे अतिगर्जोनी । कामें नागविलों आयुष्य हरोनी । यहीहोनि अधिक हानी । पाहतां ये जनीं असेना ॥१३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
अहो मे आत्मसंमोहो, येनात्मा योषितां कृतः । क्रीडामृगश्चक्रवर्ती, नरदेवशिखामणिः ॥९॥
राजे मुकुटांचे प्रतापी पूर्ण । माझ्या चरणा येती शरण । तो मी वेश्येचे घरीं चरण । हें निर्लज्जपण म्यां केलें ॥३१॥ मज पुरुरव्याचे आज्ञेंकरीं । राजे नाचती चराचरीं । तो मी वेश्येचे आज्ञेवरी । श्वानाचेपरी वर्तलों ॥३२॥ जैसें वानर गारुडयाचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचें । माझ्या चक्रवर्तीपणाचें । अतिनिंद्य साचें फळ झालें ॥३३॥ सकळ राजे मज देती सन्मान । भूपति सदा वंदिती चरण । तो मी झालों स्त्रियेआधीन । हीनदीन अतिरंक ॥३४॥ राखतां स्त्रियेचा रसरंगप्रेम । पायां पडणें हें उचित कर्म । म्हणती ते जळो जन सकाम । हेचि धाडी परम कामाची ॥३५॥ मी वलयांकित चक्रवर्ती । तोही योषिता घातलों आवर्ती । त्याचि आवर्ताची स्थिती । स्वमुखें भूपति अनुवादे ॥३६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
सपरिच्छदमात्मानं, हित्वा तृणमिवेश्वरम् । यान्तीं स्त्रियं चान्वगमं, नग्न उन्मत्तवद्रुदन् ॥१०॥
केवळ साकार मायाभ्रम । यालागीं ’प्रमदा’ स्त्रीचें नाम । संगें ठकिले उत्तमोत्तम । स्त्रीसंभ्रम वाढवितां ॥३७॥ प्रमदा अंबरें अलंकार । हें मायेचें सोलीव सार । एथ भुलले थोरथोर । मीही पामर स्त्रीसंगें ॥३८॥ माझीच मज करणी । दिसतसे दैन्यवाणी । उर्वशी वेश्या कामचारिणी । जे बहुजनीं भोगिली ॥३९॥ ऐशियेच्या कामासक्तता । मी सर्वस्वें भुललों सर्वथा । ते भुललेपणाची कथा । अनुतापतां स्वयें बोले ॥१४०॥ धर्मपत्नीणसीं भोगितां काम । सहसा नासेना स्वधर्म । मज वोढवलें दुष्ट कर्म । वेश्येसी परम भुललों ॥४१॥ परदारा अभिलाषिती । ते अवश्य नरका जाती । मा स्वदारा-कामासक्ती । तेथही अधोगती सोडीना ॥४२॥ स्त्रियां भुलविले हरिहर । स्त्रियां भुलविले ऋषीश्वर । स्त्रियां भुलविले थोरथोर । मीही किंकर स्त्रियां केलों ॥४३॥ राज्य आणि राजवैभव । वेश्येअधीन केलें सर्व । याहीहूनि केलें अपूर्व । तीलागीं जीव अर्पिला ॥४४॥ मी राजवर्यां मुकुटमणी । तो दास झालों तिचे चरणीं । बाप कंदर्पाची करणी । केलों कामिनीअधीन ॥४५॥ ऐशिया मज राजेश्वरातें । वेश्येनें हाणोनि लातें । उपेक्षूनियां तृणवतें । निघालि निश्चितें सांडोनी ॥४६॥ तीसी जातां देखोनियां पुढें । मी नागवा धांवें लवडसवडें । लाज सांडोनियां रडें । तरी ते मजकडे पाहेना ॥४७॥ जेवीं कां लागलें महद्भूत । नातरी पिशाच जैसें उन्मत्त । तेवीं नागवा धांवें रडत । तरी तिचें चित्त द्रवेना ॥४८॥ तरी रडत पडत अडखळत । मी निर्लज्ज तीमागें धांवत । माझे मोहाचा अतिअनर्थ । अपमानग्रस्त मज झाला ॥४९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
कुतस्तस्यानुभावः स्यात्तेज ईशित्वमेव वा । योऽन्वगच्छं स्त्रियं यान्तीं खरवत्पादताडितः ॥११॥
मी महत्त्वें राजराजेश्वरु । ऐसा गर्व होता अति दुर्धरु । तो मी वेश्येचा अनुचरु । झालों किंकरु निजांगें ॥१५०॥ एवढाही मी राजेश्वरु । मागें धांवें होऊनि किंकरु । तरी ते न करी अंगीकारु । जेवीं वोसंडी खरु खरी जैशी ॥५१॥ जेवीं खरी देखोनियां खरु । धांवोनि करी अत्यादरु । येरी उपेक्षूनि करी मारु । अतिनिष्ठुरु लातांचा ॥५२॥ तिच्या लाता लागतां माथां । खरु निघेना मागुता । त्या खराऐशी मूर्खता । माझे अंगीं सर्वथा बाणली ॥५३॥ स्त्री उदास कामदृष्टीं । मीं आसक्त लागें पाठीं । माझ्या समर्थपणाची गोठी । सांगतां पोटीं मी लाजें ॥५४॥ ऐसें स्त्रीकामीं ज्याचें मन । त्याचें योग याग अनुष्ठान । अवघेंचि वृथा जाण । तेंचि निरुपण निरुपी ॥५५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
किं विद्यया किं तपसा किं त्यागेन श्रुतेन वा । किं विविक्तेन मौनेन, स्त्रीभिर्यस्य मनो हृतम् ॥१२॥
स्त्रीकाममय ज्याचें मन । त्याची वृथा विद्या वृथा श्रवण । वृथा तप वृथा ध्यान । त्याग मुंडण तें वृथा ॥५६॥ वृथा एकांतसेवन । वृथा जाण त्याचें मौन । राखेमाजीं केलें हवन । तैसें अनुष्ठान स्त्रीकामा ॥५७॥ कामासक्त ज्याचें चित्त । त्याचे सकळही नेम व्यर्थ । आपुलें पूर्ववृत्त निंदित । अनुतापयुक्त नृप बोले ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
स्वार्थस्याकोविदं धिङ्मां, मूर्खं पण्डितमानिनम् । योऽहमीश्वरतां प्राप्य, स्त्रीभिर्गोखरवज्जितः ॥१३॥
चहूं पुरुषार्थांचें अधिष्ठान । नरदेह परम पावन । जेणें देहें करितां भजन । ब्रह्म सनातन पाविजे ॥५९॥ नरदेहींचा क्षण क्षण । समूळ निर्दळी जन्ममरण । भावें करितां हरिस्मरण । महापापें जाण निर्दळती ॥१६०॥ त्या नरदेहाची लाहोनि प्राप्ती । नरवर्य झालों चक्रवर्ती । त्या माझी जळो जळो स्थिती । जो वेश्येप्रती भुललों ॥६१॥ मानी श्रेष्ठ मी सज्ञान । परी अज्ञानांहूनि अज्ञान। नेणेंचि निजस्वार्थसाधन । वेश्येआधीन मी झालों ॥६२॥ लाभोनि नरदेहनिधान । म्यां देहीं धरिला ज्ञानाभिमान । न करींच निजस्वार्थसाधन । हें मूर्खपण पैं माझें ॥६३॥ जैसा गायीमागें कामयुक्त । धांवतां बैल न मानी अनर्थ । कां खरीमागें खर धांवत । तैसा कामासक्त मी निर्लज्ज ॥६४॥ खरी खरास हाणी लाताडें । तरी तो धसे पुढें पुढें । तैसाचि मीही वेश्येकडे । कामकैवाडें भुललों ॥६५॥ ’कामभोगांतीं विरक्ती’ । ऐसें मूर्ख विवेकी बोलती । ते अधःपातीं घालिती । हे मज प्रतीति स्वयें झाली ॥६६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
सेवतो वर्षपूगान्मे, उर्वश्या अधरासवम् । न तृप्यत्यात्मभूः कामो, वन्हिराहुतिभिर्यथा ॥१४॥
सत्ययुगींचें आयुष्य माझें । ऐश्वर्य सार्वभौमराज्यें । उर्वशी स्वर्गमंडनकाजें । सर्वभोगसमाजें भोगितां ॥६७॥ भोगितां लोटल्या वर्षकोटी । परी विरक्तीची नाठवे गोठी । मा ’वैराग्य भोगाचे शेवटीं’ । हे मिथ्या चावटी मूर्खांची ॥६८॥ स्त्रियेचें म्हणती अधरामृत । तेही मूर्ख गा निश्चित । तें उन्मादमद्य यथार्थ । अधिकें चित्तभ्रामक ॥६९॥ वनिताअधरपानगोडी । त्यापुढें सकळ मद्यें बापुडीं । तत्काळ अनर्थी पाडी । निजस्वार्थकोडीनाशक ॥१७०॥ घालितां कोटि घृताहुती । अग्नीसी कदा नव्हे तृप्ती । तेवीं वनिताकामासक्ती । कदा विरक्ती उपजेना ॥७१॥ ऐसा आठ श्लोकीं अनुताप । स्वयें बोलोनियां नृप । हृदयीं उपजला विवेकदीप । जेणें झडे कंदर्प तें स्मरलें ॥७२॥ सकामासी विषय त्यागितां । वासना न त्यागे सर्वथा । कां आदरें विषय भोगितां । विरक्ति सर्वथा उपजेना ॥७३॥ ऐशिये अर्थींचा उपावो । विचारोनि बोले रावो । कामत्यागाचा अभिप्रावो । साचार पहा हो संबोधी ॥७४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
पुंश्चल्यापहृतं चित्तं, को न्वन्यो मोचितुं प्रभुः । आत्मारामेश्वरमृते, भगवन्तमधोक्षजम् ॥१५॥
पुरुष सदा स्त्रीअनुराग । परी सहसा न करवे प्रसंग । त्यासी पुंश्चलीचा घडल्या संग । ते बाधी निलाग हावभावीं ॥७५॥ पुंश्चलीचे कटाक्ष गुण । तेंचि पुरुषासी दृढ बंधन । स्त्रीकामबंधन सोडवी कोण । एक नारायणावांचूनि ॥७६॥ कामिनीकामापासूनि निर्मुक्त । कर्ता ईश्वर समर्थ । जो कां आत्माराम भगवंत । तोचि निश्चित सोडविता ॥७७॥ मायागुणें कामसंचार । अविद्या वाढवी साचार । मायानियंता जो ईश्वर । तो कामकरकर निर्दळी ॥७८॥ स्वस्वरुपीं रमण आराम । ऐसा जो कां आत्माराम । तो निवारी सकळ काम । करी निर्भ्रम निजात्मता ॥७९॥ जो भोग भोगूनि अभोक्ता । त्या शरण रिघाल्या अनंता । बाधूं न शके विषयावस्था । स्त्रीसंगीं सोडविता तो एक ॥१८०॥ जो निवारी अधोगती । तो अधोक्षज असतां भक्तपती । त्यासी शरण रिघाल्या निश्चितीं । कामासक्ती निवारी ॥८१॥ राजा कामासक्तीं अतित्रासला । सबाह्य विषयीं उदास झाला । त्याचा वासनाकाम जो उरला । तो न वचे त्यागिला त्याचेनीं ॥८२॥ सर्वभावेंसीं संपूर्ण । हरीसि रिघालिया शरण । सकळ कामाचें निर्दळण । सहजें जाण स्वयें होय ॥८३॥ एकाचा मतवाद निश्चितीं । करितां श्रुतिवाक्य व्युत्पत्ती । यजितां इंद्रादि देवांप्रती । कामनिवृत्ति हृदयस्थ ॥८४॥ ऐसें बोलती जे सज्ञान । ते सर्वथा गा अज्ञान । हरीसी न रिघतां शरण । कामसंचरण शमेना ॥८५॥ इंद्रादि देव कामासक्तीं । विटंबले नेणों किती । त्यांचेनि भजनें कामनिवृत्ति । जे म्हणती ते अतिमूर्ख ॥८६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
बोधितस्यापि देव्या मे, सूक्तवाक्येन दुर्मतेः । मनोगतो महामोहो, नापयात्यजितात्मनः ॥१६॥
काम्य कर्मीं होईल सुख । हें बोलणें समूळ लटिक । काम्य कर्मीं अधिक दुःख । हें नेणती मूर्ख सकाम ॥८७॥ प्रत्यक्ष म्यां याग करुन । इंद्रादि देवांतें यजून । उर्वशीसंभोगा लाधून । अतिदुःखी जाण मी झालों ॥८८॥ नारायणऊरुसीं जन्मली । यालागीं ’उर्वशी’ नांव पावली । त्या मज श्रुतिवाक्यें बोधिलीं । निष्काम बोली अतिशुद्ध ॥८९॥ ऐकतां श्रुतिनिष्कामबोली । माझी न वचेच सकाम भुली । जंव गोविंदें कृपा नाहीं केली । तंव कामाची चाली खुंटेना ॥१९०॥ भावें हरीसी निघाल्या शरण । हृदयीं प्रकटे नारायण । तेव्हा सर्व काम सहजें जाण । जाती पळोन हृदयस्थ ॥९१॥ उर्वशीकामसंगें जाण । थोर कष्टलों मी आपण । असो तिचा अपराध कोण । मीचि हरिस्मरण विसरलों ॥९२॥ जरी मी करितों हरीचें स्मरण । तरी काम बापुडें बाधी कोण । मज माझी असती आठवण । तैं तुच्छ जाण उर्वशी ॥९३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
किमेतया नोऽपकृतं, रज्ज्वा वा सर्पचेतसः । रज्जुस्वरुपाविदुषो, योऽहं यदजितेन्द्रियः ॥१७॥
मूढमतीचा प्रबोध । मानी उर्वशीचा अपराध । विवेकें पाहतां शुद्ध । मीच मतिमंद सकाम ॥९४॥ उर्वशी देखतां दृष्टीं । मी कामासक्त झालों पोटीं । माझिये लंपटतेसाठीं । मज म्यां शेवटीं नाडिलें ॥९५॥ जेवीं सांजवेळे पडिला दोरु । भेडा सर्प भासे थोरु । जंव नाहीं केला निर्धारु । तंव महाअजगरु भयानक ॥९६॥ तेणें सर्पभयें लवडसवडीं । पळों जातां पैं तांतडी । दुपावुलीं पडली आढी । त्याची कल्पना नाडी तयासी ॥९७॥ तेवीं माझिये कामभ्रांतीं । उर्वशी सुंदर युवती । एथ माझिया कामासक्ति । सुरत-रतीं भुललों ॥९८॥ यापरी मी अविवेकात्मा । भुललों उर्वशीच्या कामा । तीवरी कोपणें जें आम्हां । हेंचि अधर्माचें मूळ ॥९९॥ दृष्टीं देखतां कामिनी । कामासक्ता ते अतिरमणी । विवेकिया पोहणघाणी । नरकमाथणी ते कांता ॥२००॥ जेवीं सूकरा विष्ठेची प्रीती । तेवीं सकामा कामिनीची रती । विवेकी देखोनि थुंकिती । तेंचि श्लोकार्थीं नृप बोले ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
क्वायं मलीमसः कायो, दौर्गन्ध्याद्यात्मकोऽशुचिः । क्व गुणाः सौमनस्याद्या, ह्मध्यासोऽविद्यया कृतः ॥१८॥
स्त्री-पुरुष नामाभिधान । केवळ देहासीचि जाण । ते स्त्रीदेहीं पाहतां गुण । मलिनपणा अत्यंत ॥२॥ जे नीच नव्या विटाळाची खाणी । जे रजस्वलेची प्रवाहन्हाणी । जे कां दुर्गंधाची पोहणी । जे उतली चिडाणी विष्ठेची ॥३॥ जे कां दोषांचें जन्मस्थान । जे विकल्पाचें आयतन । जे महादुःखाचें भाजन । अधःपतन जिचेनी ॥४॥ जे वाढवी अतिउद्वेग । जिचेनी मनासी लागे क्षयरोग । जिचा बाधक अंगसंग । अतिनिलाग निंद्यत्वें ॥५॥ जेवीं नीचाचा कांठपरा । गळां अडकल्या मांजरा । तें रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रां विटाळी ॥६॥ तेवीं कामिनीची संगती । गळां पडली न निघे मागुती । कामिनीकामें कामासक्तीं । नेणों किती विटंबिले ॥७॥ तें मांजर जेथें घाली मुख । तेथ कांठपरा रोधी देख । तेवीं स्त्रीसंगें अतिदुःख । मानिती सुख सकाम ॥८॥ मृगजळीं कमळ मनोहर । तैसें अंगनावदन सुंदर । सुस्मित चारु सुकुमार । सकाम नर वानिती ॥९॥ अंगनावदनाची निजस्थिती । निखळ शेंबुडाची तेथ वस्ती । तें मुख चंद्रेसीं उपमिती । जेवीं अमृत म्हणती विखातें ॥२१०॥ वनिताअधरीं झरे लाळ । ते म्हणती अधरामृत केवळ । बाप अविद्येचें बळ । भुलले सकळ सुरासुर ॥११॥ स्त्रीपुरुषीं आत्मा एक । स्त्रीरुप तेथ आविद्यक । मिथ्या स्त्रीकामीं भुलले लोक । बाप कवतिक मायेचें ॥१२॥ आत्मा भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंभोगीं । तंव तो नित्यमुक्त असंगी । देह भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंयोगीं । तंव देहाचे अंगीं जडत्व ॥१३॥ तेथ विषयभोगासी कारण । मुख्यत्वें देहाभिमान । त्या देहाभिमानासी जाण । बहुत जण विभागी ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
पित्रोः किं स्वं नु भार्यायाः स्वामिनोऽग्नेः श्वगृध्रयोः । किमात्मनः किं सुहृदामिति यो नावसीयते ॥१९॥
गर्भधारण पोषण । स्वयें श्रमोनियां आपण । माता करी परिपालन । तो हा देह जाण ’मातेचा’ ॥१५॥ एकलेपणें माता । स्वप्नीं न देखे पुत्रकथा । जो निजवीर्यनिक्षेपिता । तो हा देहो तत्त्वतां ’पित्याचा’ ॥१६॥ जे अग्नि ब्राह्मण साक्षी करुनी । भार्या आणिली भाक देवोनी । जे जीवित्व समर्पोनी । सेवेलागोनी विनटली ॥१७॥ जीसी याचेनि सुखशृंगार । जीसी याचेनि ऐहिक पर । ऐसा सूक्ष्म करितां विचार । देहो साचार ’स्त्रियेचा’ ॥१८॥ या देहाचीं आवश्यकें । ’सुहृद बंधू’ जे कां सखे । देहाचेनि सुखावती सुखें । देह एके पाखें त्यांचाही ॥१९॥ स्वयें घेऊनियां वेतन । देहो विकिला आपण । आज्ञेवीण न वचे क्षण । देहो जाण ’स्वामीचा’ ॥२२०॥ ’श्वानशृगालगिधांचें’ खाजें । तरी हा देहो त्यांचा म्हणिजे । जीवस्तव देहीं कर्म निफजे । यालागीं देह बोलिजे ’जीवाचा’ ॥२१॥ पिता-माता-स्त्री-पुत्र-स्वजन । देहाचें अवश्य करिती दहन । यालागीं देह ’अग्नीचा’ पूर्ण । विचक्षण बोलती ॥२२॥ यापरी देहाचे जाण । विभागी असती आठ जण । तेथ ’मी भोक्ता’ हा अभिमान । तो केवळ जाण मूर्खत्वें ॥२३॥ एथ एक ’मी’ विशिष्ट भोक्ता । ’माझा’ देह ऐशी ममता । हेचि जाण तत्त्वतां । अधःपाता नेताती ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
तस्मिन्कलेवरेऽमेध्ये, तुच्छनिष्ठे विषज्जते । अहो सुभद्रं सुनसं, सुस्मितं च मुखं स्त्रियः ॥२०॥
देहो तितुका अशुचिकर । त्यांत स्त्रीदेह अतिअपवित्र । केवळ विटाळाचें पात्र । निरंतर द्रवरुपें ॥२५॥ स्वयें भोक्ता अतिकुश्चित । ऐसे अविवेकी कामासक्त । कामिनीकामीं लोलंगत । ते मूर्ख वानीत स्त्रियांतें ॥२६॥ अहो हे सुंदर सुरेख । चंद्रवदना अतिसुमुख । सरळ शोभे नासिक । सुभग देख सुकुमार ॥२७॥ ऐशिये सुंदर स्त्रियेतें । पावलों आम्ही सभाग्य एथें । ऐशीं कामासक्तचितें । भुललीं भ्रांतें प्रमदांसी ॥२८॥ स्त्रीदेहाचे विवंचनें । विवंचितां ओकारा ये मनें । जळो स्त्रियेचें निंद्य जिणें । मूर्खीं रमणें ते ठायीं ॥२९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
त्वङ्मांसरुधिरस्नायुमेदोमज्जाऽस्थिसंहतौ । विण्मूत्रपूये रमतां, कृमीणां कियदन्तरम् ॥२१॥
स्त्रीदेहाचा उभारा । केवळ अस्थींचा पांजरा । त्याचें आवरण तें स्नायु शिरा । बांधोनि खरा दृढ केला ॥२३०॥ तेथ रुधिरमांसाचें कालवण । करुनि पांजरा लिंपिला पूर्ण । अस्थीवरील जें वेष्टण । ’मज्जा’ म्हणती त्या नांव ॥३१॥ अस्थिमाजील रसबद्ध । त्या नांव बोलिजे ’मेद’ । वरी चर्म मढिलें सुबद्ध । ’त्वचा’ शुद्ध ती नांव ॥३२॥ त्या देहामाजीं सांठवण । विष्ठा मूत्र परिपूर्ण । ते स्त्रीदेहीं ज्याचें रमण । ते ’कृमि’ जाण नररुपें ॥३३॥ विष्ठेमाजीं कृमि चरती । तैशी स्त्रीदेहीं ज्यां आसक्ती । तेही कृमिप्राय निश्चितीं । संदेह ये अर्थी असेना ॥३४॥ वनिता देह यापरी एथ । विचारितां अतिकुश्चित । तो वस्त्रालंकारीं शोभित । करुनि आसक्त नर होती ॥३५॥ घंटापारधी पाश पसरी । त्यावरी तो मृगांतें धरी । पुरुश स्त्रियेतें श्रृंगारी । त्या पाशाभीतरीं स्वयें अडके ॥३६॥ यालागीं स्त्रियांची संगति । कदा न करावी विरक्तीं । गृहस्थीं सांडावी आसक्ती । येचि अर्थीं नृप बोले ॥३७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
अथापि नोपसज्जेत, स्त्रीषु स्त्रैणेषु चार्थवित् । विषयेन्द्रियसंयोगान्मनः क्षुभ्यति नान्यथा ॥२२॥
स्त्रीदेह शोभनीय असता । तरी वस्त्रालंकारेंवीण शोभता । तो अतिनिंद्य कुश्चितता । उघडा सर्वथा शोभेना ॥३८॥ यालागीं वस्त्राभरणीं । देह गुंडिती कामिनी । जेवीं मैंद ब्राह्मणपणीं । विश्वासूनी घात कीजे ॥३९॥ तैशी स्त्रियांची संगती । सेवा लावी नाना युक्तीं । शेखीं संगें पाडी अधःपातीं । तेथ विरक्तीं न वचावें ॥२४०॥ जरी स्त्रियेची विरक्तस्थिती । तरी साधकीं न करावी संगती । अग्निसंगें घृतें द्रवती । तेवीं विकारे वृत्ति स्त्रीसंगें ॥४१॥ अमृत म्हणोनि खातां विख । अवश्य मरण आणी देख । स्त्री मानूनि सात्त्विक । सेवितां दुःख भोगवी ॥४२॥ अग्नीमाजीं घृताची वस्ती । जरी बहुकाळ निर्वाहती । तरी स्त्रीसंगें परमार्थी । निजात्मस्थिती पावते ॥४३॥ घृत वेंचल्या वर्षें झालीं साठी । तरी अग्निसंगें द्रव उपजे घटीं । तेवीं प्रमदासंग परिपाठीं । वार्धकींही उठी अतिकामु ॥४४॥ जरी कापूर अग्नीआंत । नांदों लाहता न पोळत । तरीच स्त्रीसंगें परमार्थ । पावते समस्त परब्रह्म ॥४५॥ अग्नी पोळी धरितां हातीं । तैशी स्त्रियांची संगती । संगें वाढवी आसक्ती । पाडी अनर्थीं पुरुषांतें ॥४६॥ स्त्रियेपरीसही स्त्रैण । संगती मीनलिया जाण । कोटि अनर्थांचें भाजन । अधःपतन तत्संगें ॥४७॥ स्त्रैणेंसीं झाल्या भेटी । ब्रह्मानंद स्त्रीसुखाच्या पोटीं । ऐशा विरक्तां प्रबोधी गोठी । करी उठाउठी स्त्रीकाम ॥४८॥ तेथ स्वदारा आणि परदारा । या करुं नेदी विचारा । प्रवर्तवी स्वेच्छाचारा । स्त्रैण खरा अतिघाती ॥४९॥ स्त्रैण जेथें प्रवेशला । तेथ अनाचार वेलीं गेला । अधर्म सर्वांगीं फुलला । बाधकत्वें फळला अनर्थफळीं ॥२५०॥ यालागीं जो परमार्थी । तेणें स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती । सर्वथा न धरावी हातीं । पाडी अनर्थी तो संग ॥५१॥ मुख्य स्त्रैणचि वाळिला आहे । तेथें स्त्रीसंग कोठें राहे । हे संगतीचि पाहें । सेव्य नोहे परमार्था ॥५२॥ यालागीं साधकीं आपण । स्त्रीनिरीक्षण संभाषण । सर्वथा न करावें जाण । एकांतशील न केव्हांही व्हावें ॥५३॥ म्हणशी विवेकी जो आहे । त्यासी स्त्रीसंग करील काये । स्त्रीसंगास्तव पाहें । सोशिले अपाये सुज्ञांनीं ॥५४॥ पराशरासी अर्ध घडी । नावेसी मीनली नावाडी । ते अर्ध घटिकेसाठीं रोकडी । अंगीं परवडी वाजली ॥५५॥ ऋष्यश्रृंग अतितापसी । तोही वश झाला वेश्येसी । इतरांची गोठी कायसी । मुख्य महादेवासी भुलविलें ॥५६॥ विषय इंद्रियांचे संगतीं । अवश्य क्षोभे चित्तवृत्ती । तेथ सज्ञानही बाधिजती । मा कोण गती अज्ञाना ॥५७॥ हेही असो उपपत्ती । नसतां स्त्रियांची संगती । काम क्षोभे एकांतीं । तेंचि विशदार्थी नृप बोले ॥५८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
अदृष्टादश्रुताद्गावान्न भाव उपजायते । असंप्रयुञ्जतः प्राणान्, शाम्यति स्तिमितं मनः ॥२३॥
जें देखिलें ऐकिलें नाहीं । ऐशिया विषयांचे ठायीं । पुरुषाचें मन पाहीं । सर्वथा कहीं क्षोभेना ॥५९॥ जे पूर्वभुक्त विषय असती । तेचि स्मरण झालिया चित्तीं । कामउद्रेकें क्षोभे वृत्ती । नसतां संगती स्त्रियेची ॥२६०॥ एवं पूर्वापार विषयासक्ती । पुरुषासी बाधक निश्चितीं । तो बैसल्याही एकांतीं । वासनासंस्कारें वृत्ति सकाम क्षोभे ॥६१॥ पूर्वदिवशींचीं पक्वान्नें । जीं ठेविलीं अतियत्नें । तीं न करितांही रांधणें । पहांटे भक्षणें स्वयें जेवीं ॥६२॥ तेवीं वासनासंस्थित काम । पुरुषास करी सकाम । कामक्षोभें पाडी भ्रम । कर्माकर्म स्मरेना ॥६३॥ एवं वासना कामसंगती । बाधक होय परमार्थीं । यालागीं साधकीं समस्तीं । स्त्रीकामासक्ती त्यागावी ॥६४॥ मनीं क्षोभल्या कामसक्ती । साधकीं तेथें करावी युक्ती । आवाराव्या बाह्य इंद्रियवृत्ती । तैं मनासी शांति हळूहळू होय ॥६५॥ कर्मेंद्रियीं राखण । दृढ वैराग्य ठेविलिया जाण । मनीं क्षोभल्या काम पूर्ण । आपल्या आपण उपशमे ॥६६॥ जेणें पडिजे अनर्थी । ते त्यागावी संगती । संगत्यागाची निजस्थिती । दृढ श्लोकार्थीं नृप बोले ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
तस्मात्सङगो न कर्तव्यः, स्त्रीषु स्त्रैणेषु चेन्द्रियैः । विदुषां चाप्यविश्रब्धः, षङ्वर्गः किमु मादृशाम् ॥२४॥
जेणें सज्ञाना उठी छळ । सकाम भुलवी तत्काळ । ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥६८॥ यालागीं कर्मेंद्रियांचे स्थितीं । स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती । घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥६९॥ जरी विषयीं क्षोभेल मन । तरी इंद्रियें आवरावीं आपण । तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥२७०॥ निकट विषय स्त्रीसंगती । मन क्षोभे विषयासक्तीं । क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थी सज्ञान ॥७१॥ स्त्रीदर्शनें कामासक्त । देवेंद्र झाला भगांकित । चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्याक ॥७२॥ सौभरी तपस्वी तपयुक्त । तो मत्स्यमैथुनास्तव एथ । करुनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥७३॥ निजकन्येचिया संगतीं । ब्रह्मा भुलला कामासक्ती । मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थी स्त्रियांचा ॥७४॥ कामिनीसंग अतिदारुण । शिवासी झालें लिंगपतन । प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥७५॥ नारदें विनोददृष्टीं । कृष्णपत्नीह मागितल्यासाठीं । तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥७६॥ कौतुकें स्त्रियांप्रति जातां । सज्ञान पावे बाधकता । मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥७७॥ क्षणार्ध स्त्रियांची संगती । सज्ञान ठकले ऐशा रीतीं । जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मजऐसे ॥७८॥ यालागीं विश्वासतां स्त्रीसंगासी । इंद्रियषङ्वर्ग ठकी सर्वांसी । एथ आवरुनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥७९॥ त्यागूनि स्त्रियांची संगती । उपरमूनि इंद्रियवृत्ती । राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥२८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
तस्मात्सङगो न कर्तव्यः, स्त्रीषु स्त्रैणेषु चेन्द्रियैः । विदुषां चाप्यविश्रब्धः, षङ्वर्गः किमु मादृशाम् ॥२४॥
जेणें सज्ञाना उठी छळ । सकाम भुलवी तत्काळ । ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥६८॥ यालागीं कर्मेंद्रियांचे स्थितीं । स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती । घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥६९॥ जरी विषयीं क्षोभेल मन । तरी इंद्रियें आवरावीं आपण । तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥२७०॥ निकट विषय स्त्रीसंगती । मन क्षोभे विषयासक्तीं । क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थी सज्ञान ॥७१॥ स्त्रीदर्शनें कामासक्त । देवेंद्र झाला भगांकित । चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्याक ॥७२॥ सौभरी तपस्वी तपयुक्त । तो मत्स्यमैथुनास्तव एथ । करुनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥७३॥ निजकन्येचिया संगतीं । ब्रह्मा भुलला कामासक्ती । मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थी स्त्रियांचा ॥७४॥ कामिनीसंग अतिदारुण । शिवासी झालें लिंगपतन । प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥७५॥ नारदें विनोददृष्टीं । कृष्णपत्नीज मागितल्यासाठीं । तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥७६॥ कौतुकें स्त्रियांप्रति जातां । सज्ञान पावे बाधकता । मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥७७॥ क्षणार्ध स्त्रियांची संगती । सज्ञान ठकले ऐशा रीतीं । जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मजऐसे ॥७८॥ यालागीं विश्वासतां स्त्रीसंगासी । इंद्रियषङ्वर्ग ठकी सर्वांसी । एथ आवरुनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥७९॥ त्यागूनि स्त्रियांची संगती । उपरमूनि इंद्रियवृत्ती । राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥२८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
श्रीभगवानुवाच - एवं प्रगायन्नृपदेवदेवः, स उर्वशीलोकमथो विहाय । आत्मानमात्मन्यवगम्य मां वै, उपारमज्ज्ञानविधूतमोहः ॥२५॥
जो उर्वशीस्वर्गभोग पावोनी । ज्यासी देव मानिती श्रेष्ठपणीं । जो सकाळराजचूडामणी । ज्यासी येती लोटांगणीं भूपाळ ॥८१॥ ऐसा पुरुखा चक्रवर्ती । लाहोनि उर्वशीभोगप्राप्ती । स्वर्गभोगीं पावला विरक्ती । सभाग्य नृपति तो एक ॥८२॥ अप्राप्तविषयें योगी । बहुत देखिले विरागी । परी प्राप्तस्वर्गांगनाभोगीं । धन्य विरागी पुरुखा ॥८३॥ पुरुख्याऐशी विरक्ती । नाहीं देखिली आणिकांप्रती । धन्य पुरुखा त्रिजगतीं । स्वमुखें श्रीपति वाखाणी ॥८४॥ तेणें अनुतापाच्या अनुवृत्तीं । निंदोनियां निजात्मस्थिती । क्षाळिली कामिनीकामासक्ती । धुतला निश्चितीं महामोहो ॥८५॥ अनुतापआगिठीं अभंग । वैराग्यपुट देऊनि चांग । विवेकें दमितां साङग । काममोहाचे डाग क्षाळिले तेणें ॥८६॥ जेवीं सोनें पुटीं पडे । तुक तुटे वानीं चढे । तेवीं निजात्मप्राप्तिनिवाडें । वृत्ति वाडेंकोडें क्षाळिली ॥८७॥ ऐशिये अतिशुद्ध निजवृत्तीं । विवेकवैराग्यसंपत्ती । पूर्ण अनुतापाचे स्थितीं । माझी कृपाप्राप्ती पावला ॥८८॥ माझिया कृपेवीण कांहीं । कदा अनुताप नुपजे देहीं । शुद्ध अनुताप ज्याच्या ठायीं । ते माझी कृपा पाहीं परिपूर्ण ॥८९॥ माझी कृपा झालिया जाण । जीव होय ब्रह्म पूर्ण । निःशेष गळे देहाभिमान । मीतूंपण भासेना ॥२९०॥ तेथ कार्य कर्म आणि कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता । दृश्य दर्शन द्रष्टृता । हे त्रिपुटी सर्वथा असेना ॥९१॥ त्रिगुणत्रिपुटीचें कारण। मूळभूत निजअज्ञान । तें सद्गुरुकृपेस्तव जाण । गेलें हरपोन मिथ्यात्वें ॥९२॥ जेवीं दोराचें सापपण । निर्धारितां हारपे पूर्ण । तेवीं गुणेंसीं अविद्या जाण । जाय हारपोन गुरुबोधें ॥९३॥ सद्गुरुबोधें पाहतां जाण । दिसेना द्वैताचें भान । तेथ उर्वशी भोगी कोण । राजा स्वानंदें पूर्ण निवाला ॥९४॥ राजा निवाला ब्रह्मरसीं । मग सांडूनियां उर्वशी । त्यजोनियां स्वर्गलोकासी । निजबोधेंसीं निघाला ॥९५॥ इतर ज्ञाते स्त्रिया त्यागिती । परी त्यागेना कामासक्ती । तैसी नव्हे रायाची स्थिती । परमार्थविरक्ती पावला ॥९६॥ जे परम विरक्तीचे पोटीं । कामिनी कामवार्ता नुठी । ब्रह्मानंदें कोंदली सृष्टी । स्वानंदपुष्टीं निवाला ॥९७॥ ऐसा सुखरुपें सहज । मी होऊनि पावला मज । जिणोनि कल्पना कामकाज । नाचत भोज स्वानंदें ॥९८॥ ऐसा निश्चयेंसीं निश्चित । माझें निजस्वरुप झाला प्राप्त । तेणें हा इतिहास एथ। निजसुखार्थ गायिला ॥९९॥ अनुताप आवडीं इतिहास । गातां प्रकटे पूर्ण परेश । तेथ सहजें अविद्येचा नाश । निजसुखें क्षितीश निवाला ॥३००॥ एवढी पावावया निजप्राप्ती । त्यागावी कामिनीकामासक्ती । मुख्यत्वें धरावी सत्संगती । हेंचि उद्धवाप्रती हरि बोले ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
ततो दुःसङगमुत्सृज्य, सत्सु सज्जेत बुद्धिमान् । सन्त एतस्य छिन्दन्ति, मनोव्यासङगमुक्तिभिः ॥२६॥
अवश्य त्यागावी दुःसंगता । तो दुःसंग कोण म्हणशी आतां । तरी स्त्री आणि स्त्रैणावरता । दुःसंग सर्वथा असेना ॥२॥ जो मानीना वेदशास्त्रार्था । जो अविश्वासी परमार्था । ज्यामाजीं अतिविकल्पता । तोही तत्त्वतां दुःसंग ॥३॥ जो बोल बोले अतिविरक्त । हृदयीं अधर्मकामरत । कामरोधें द्वेषा येत । तोही निश्चित दुःसंग ॥४॥ कां स्वधर्मकर्मविनीतता । बाह्य दावी सात्विकता । हृदयीं दोषदर्शी संतां । हे दुःसंगता अतिदुष्ट ॥५॥ जो मुखें न बोले आपण । परी देखे साधूंचे दोषगुण । तेंचि संवादिया दावी उपलक्षण । तो अतिकठिण दुःसंग ॥६॥ मुख्य आपली जे सकामता । तोचि दुःसंग सर्वथा । तो काम समूळ त्यागितां । दुःसंगता त्यागिली ॥७॥ कामकल्पनेचा जो मार । तोचि दुःसंग दुर्धर । ते कामकल्पना त्यागी जो नर । त्यासी संसार सुखरुप ॥८॥ कामकल्पना त्यागावया जाण । मुख्य सत्संगचि कारण । संतांचे वंदितां श्रीचरण । कल्पनाकाम जाण उपमर्दे ॥९॥ संग सर्वथा बाधक । म्हणशी त्यजावा निःशेख । तरी सत्संग न धरितां देख । केवीं साधक सुटतील ॥३१०॥ सत्संगेंवीण जें साधन । तेंचि साधकां दृढ बंधन । सत्संगेंवीण त्याग जाण । तेंचि संपूर्ण पाषांड ॥११॥ चित्तविषयांचा संबंध । गांठीं बैसल्या सुबद्ध । त्यांचा करावया छेद । विवेकें विशद निजसाधु ॥१२॥ संतांच्या सहज गोठी । त्याचि उपदेशांच्या कोटी । देहात्मता जीवगांठी । बोलासाठीं छेदिती ॥१३॥ भावें धरिल्या सत्संगती । साधकां भवापाशनिर्मुक्ती । यालागीं अवश्य बुद्धिमंतीं । करावी संगती संतांची ॥१४॥ त्या संतलक्षणांची स्थिती । अतिसाक्षेपें श्रीपती । आदरें सांगे उद्धवाप्रती । यथानिगुती निजबोधें ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
सन्तोऽनपेक्षा मच्चित्ताः, प्रशान्ताः समदर्शिनः । निर्ममा निरहङकारा, निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः ॥२७॥ साधूंचे अमित गुण । त्यांत मुख्यत्वें अष्टलक्षण । निवडूनि सांगे श्रीकृष्ण । ते कोण कोण अवधारीं ॥१६॥ प्राप्ताप्राप्त-लाभावस्था । बाधूं न शके साधूंच्या चित्ता । चित्त रातलें भगवंता । ’निरपेक्षता’ या नांव ॥१७॥ पैल विषयो मज व्हावा । ऐसा आठव नाठवे जीवा । हा साधूचा निरपेक्ष ठेवा । जाण उद्धवा गुण पहिला ॥१८॥ चित्तें चिंतावें चैतन्य । याचि नांवें ’मचित्त’ पण । याचि नांवें निरपेक्ष पूर्ण । इतर चिंतन भवबंधु ॥१९॥ निरपेक्ष व्हावया एथ । जागृति स्वप्नसुषुप्तीआंत । चिन्मात्रीं जडलें चित्त । या नांव ’मच्चित्त’ गुण दुजा ॥३२०॥ देह झालिया लक्ष्मीयुक्त । अथवा हो कां आपद्भूत । चित्त परमानंदीं निश्चित । या नांव ’मच्चित्त’ उद्धवा ॥२१॥ कामलोभादिदोषरहित । परमानंदीं जडलें चित्त । शांति सुखवासें वसे तेथ । यालागीं ’प्रशांत’ बोलिजे त्यासी ॥२२॥ जरी प्राणान्त केला अपकार । तरी न म्हणे हा ’दुष्ट’ नर । अपकार्याण करी अतिउपकार । प्रशांतिप्रकार या नांव ॥२३॥ जरी ठकूनि सर्वस्व नेलें । तरी क्षोभेना दोष बोले । तें जाण ब्रह्मार्पण झालें । येणें अंगा आलें प्रशांतत्व ॥२४॥ ब्रह्मभावेंचि ऐसा हा प्रशांत गुण । अंगीं बाणावया हेंचि कारण । जगीं देखे ’समदर्शन’ । ब्रह्मपरिपूर्ण समसाम्यें ॥२६॥ जग पाहतां दिसे विषम । परी विषमीं देखे सम ब्रह्म । तोचि ’समदर्शी’ परम। हा गुण निरुपम पैं चौथा ॥२७॥ हे समदृष्टी यावया हाता । भावें भजोनि भगवंता । निःशेष त्यजावी अहंममता । तेही कथा अवधारीं ॥२८॥ देहीं धरितां देहाभिमान । ते अहंता वाढवी ’मीपण’ । मीपणें ’ममता’ जाण । वाढे संपूर्ण देहसंबंधें ॥२९॥ जे वाढली अहंममता । ते वर्तवी महादुःखावर्ता । तेचि निवारावया निजव्यथा । सद्भावें गुरुनाथा शरण जावें ॥३३०॥ गुरुकृपा झालिया पूर्ण । माझ्या देहींचें जें मीपण । तें उकलोनि दावितां जाण । जग संपूर्ण मी एक ॥३१॥ जें जें सान थोर दिसे दृष्टीं । तें तें अवघें मीचि सृष्टीं । माझ्या मीपणाची निजपुष्टी । घोंटीत उठी त्रैलोक्य ॥३२॥ ऐसा मीपणें परिपूर्ण । तेथ ’मी’ म्हणावया म्हणतें कोण । निःशेष निमालें मीतूंपण । ’निरभिमान’ या नांव ॥३३॥ ऐसें माझें मीपण पाहतां । समूळ हारपली ममता । हें ’माझें’ म्हणावया पुरता । ठाव रिता नुरेचि ॥३४॥ माझ्या मीपणाबाहिरें । जैं ममतास्पद दुजें उरे । तैं तेथ पूर्ण ममता स्फुरे । ते म्यां चिन्मात्रें घोंटिली ॥३५॥ तेथ मीपणेंसीं मी माझें । नुरेचि तूंपणेंसीं तुझें । ऐसे परब्रह्माचेनि निजें । झाले सहजें ’निर्मम’ ॥३६॥ निर्मम निरभिमान । तें हें उद्धवा गा संपूर्ण । पांचवें सहावें लक्षण । संतांचें जाण निजगुह्य ॥३७॥ ऐसे निर्मम निरहंकार । जे होऊनि ठेले साचार । त्यांसी द्वंद्वदुःखडोंगर । अणुमात्र न बाधी ॥३८॥ देह अदृष्टाच्या वांटा । लागतां सुखदुःखांच्या झटा । तो ब्रह्मसुखाचे चोहटा । देहाचा द्रष्टा होऊनि वसे ॥३९॥ देहासी पदवी आली थोरी । तो श्लाघेना जीवाभीतरीं । देह घोळसितां नरकद्वारीं । तो अणुभरी कुंथेना ॥३४०॥ देह व्याघ्रमुखीं सांपडे । तेणें दुःखें तो न सांकडे । देह पालखीमाजीं चढे । तैं वाडेंकोडें श्लाघेना ॥४१॥ छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे । तेणें पुरुषा सुखदुःख न जोडे । मुक्तासी तेणें पाडें देहभोग ॥४२॥ त्याचे दृष्टीखालीं एकाएक । दुःखपणा मुके दुःख । सुखपणा विसरे सुख । ’निर्द्वंद’ देख या हेतू ॥४३॥ जो निर्मम निरभिमान । त्यासी नाहीं भेदमान । अभेदीं मिथ्या द्वंद्वबंधन । हा सातवा गुण निर्द्वंद ॥४४॥ जो निर्द्वंद्व निरभिमान पहा हो । त्यासी समूळ मिथ्या निजदेहो । तेथ देहसंबंधे परिग्रहो । उरावया ठावो मग कैंचा ॥४५॥ स्वजनधनस्त्रीपुत्रांसी । नांदोनि तो नातळे त्यांसी । स्वप्नींची घरवात जागृता जैशी । तैसा साधूसी संसारु ॥४६॥ एवं परिग्रही असोन । साधु ’अपरिग्रही’ पूर्ण । हें आठवें मुख्य लक्षण । अतर्क्य जाण जगासी ॥४७॥ साधु परिग्रही दिसती । परी ते परिग्रही नसती । हेचि संतांची पावावया स्थिती । त्यांची निजभक्ती करावी ॥४८॥ हें साधूचें अष्टलक्षण । तें ब्रह्मींचें अष्टांग जाण । कीं अष्टमहासिद्धि निर्गुण । ते हे अष्टगुण साधूंचे ॥४९॥ चैतन्यसरोवरींचें कमळ । विकासलें अष्टदळ । तें हें संतलक्षण केवळ । स्वानंदशीळ साधूंचें ॥३५०॥ ऐसे हे अष्ट महागुण । सकळ भूषणां भूषण । ज्यांचे अंगीं बाणले पूर्ण । ते साधु सज्जन अतिशुद्ध ॥५१॥ इतर संगाचिये प्राप्ती । संग बाधक निश्चितीं । तैशी नव्हे सत्संगती । संगें छेदी आसक्ती देहसंगा ॥५२॥ तेथ उपदेश नलगे कांहीं । संगेंचि देही करी विदेही । तेचि साते श्लोकीं पाहीं । संतांची नवाई हरि सांगे ॥५३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
तेषु नित्यं महाभाग, महाभागेषु मत्कथाः । संभवन्ति हिता नृणां, जुषतां प्रपुनन्त्यघम् ॥२८॥
इंद्रपदादि ब्रह्मसदन । ये प्राप्ती नांव ’भाग्य’ गहन । तेही सत्संगासमान । कोट्यंशें जाण तुकेना ॥५४॥ ऐशी जे कां सत्संगती । सभाग्य भाग्याचे पावती । भगवद्भावें साधु वर्तती । माझे कथाकीर्ति-अनुवादें ॥५५॥ जे कथा अवचटें कानीं । पडतां कलिमलाची धुणी । करुनि सांडीत तत्क्षणीं । जे गंगेहूनी पवित्र ॥५६॥ जेथ माझी निजकथा गाती । तीर्थें तेथें पवित्र होती । ऐशिया भगवत्कथाकीर्ती । साधु गर्जती सर्वदा ॥५७॥ स्वयें आपण भागीरथी । सर्वदा ऐसें जीवीं चिंती । कोणी साधु ये जैं मजप्रती । तैं माझीं पापें जाती निःशेष ॥५८॥ पार्वतीचा द्वेष मनीं । तें बद्धपाप मजलागुनी । तेंही झडे संतचरणीं । सकळ पापा धुणी सत्संगें ॥५९॥ कां ज्याचे मुखीं हरिनामकीर्ती । त्याचे पाय जैं मजमाजीं येती । तैं सकळ पापें माझीं जाती । ऐसें भागीरथी स्वयें बोले ॥३६०॥ ऐसी संतांची संगती । सदा वांछी भागीरथी । अवचटें गेलिया संतांप्रती । पापें पळतीं प्राण्यांचीं ॥६१॥ ते संतमुखींची माझी कथा । जैं अत्यादरें ऐके श्रोता । तैं त्याचें निजभाग्य तत्त्वतां । मजही सर्वथा न वर्णवे ॥६२॥ माझे कथेची अतिआवडी । नित्य नूतन नवी गोडी । सादरें ऐकतां पापकोडी । जाळोनि राखोडी उरवीना ॥६३॥ माझी कथा कां माझें नाम । सकळ पातकां करी भस्म । हेंचि चित्तशुद्धीचें वर्म । अतिसुगम उद्धवा ॥६४॥ नाना योग याग वेदाध्ययन । करितां पवित्र नव्हे मन । तें करितां हरिकथाश्रवण । होय अंतःकरण पुनीत ॥६५॥ अबद्ध पढतां वेद । दोष बाधिती सुबद्ध । नाम पढतां अबद्ध । श्रोते होती शुद्ध परमार्थतां ॥६६॥ नाना योग याग वेदाध्ययन । तेथ अधिकारी द्विज संपूर्ण । कथाश्रवणें चारी वर्ण । होती पावन उद्धवा ॥६७॥ ऐसा लाभ कथाश्रवणीं । तरी कां नाइकिजे सकळ जनीं । तें भाग्य भगवत्कृंपेवांचूनी । सर्वथा कोणी लाहेना ॥६८॥ भगवत्कृपा पावेल साङग । त्यांसी कथाकीर्तनीं अनुराग । तेचि निजभाग्यें महाभाग । स्वमुखें श्रीरंग बोलिला ॥६९॥ जगातें पवित्र करिती । माझी जाण नामकीर्ती । ऐसा कळवळोनि श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥३७०॥ ऐशी भगत्कृपेची प्राप्ती । केवीं आतुडे आपुले हातीं । तेचि अर्थीं श्रीपती । विशद श्लोकार्थी सांगत ॥७१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
ता ये श्रृण्वन्ति गायन्ति, ह्यमुमोदन्ति चादृताः । मत्पराः श्रद्दधानाश्च, भक्तिं विन्दन्ति ते मयि ॥२९॥
आपुलिया गृहकार्यार्था । विषयव्यापारीं जातां जातां । कानीं पडली हरिकथा । स्वभावतां प्रसंगें ॥७२॥ कृष्णकीर्तिकथनाक्षरें । रिघतांचि कर्णद्वारें । भीतरील पाप एकसरें । निघे बाहिरें गजबजोनि ॥७३॥ जेवीं पंचाननाची आरोळी । करी मदगजां रांगोळी । तेवीं हरिकथेच्या मेळीं । होय रंवदळी महापापा ॥७४॥ ऐसा निघाल्या पापाचा केरु । कथेसी उपजे अत्यादरु । कथावधानीं धरितां धीरु । हर्षें निर्भरु नर होय ॥७५॥ जंव जंव कथारहस्य जोडे । तंव तंव अनुमोदनीं प्रीति वाढे । वाढले प्रीतीचेनि पाडें । ते कथ कैवाडें स्वयें गाय ॥७६॥ फेडूनि लोकलाजेचें बिरडें । गातां हरिकीर्तिगुण पवाडे । न पाहे तो कर्माकडे । न सांकडें सुहृदासी ॥७७॥ निजभावें भगवत्कथा गातां । स्वयंभ उपजे सादरता । तेणें अत्यादरें हरिकथा । होय सांगता अतिश्रद्धा ॥७८॥ जंव जंव कथा सांगे निवाडें । तंव तंव श्रद्धा अधिक वाढे । प्रेमाचा पूर चढे । त्यामाजीं बुडे निजश्रद्धा ॥७९॥ कथाकीर्तन अनुकीर्ती । वाढत्या श्रद्धेचिये प्रीतीं । बाधूं न शके विषयासक्ती । तेणें मत्पर स्थिति साधकां ॥३८०॥ न करितां भगवद्भजन । वेदाध्ययन यज्ञ दान । येणेंचि आम्ही जाऊं तरोन । म्हणती ते जन महामूढ ॥८१॥ एथ मुख्यत्वें भगवद्भक्ती । हा विश्वास धरितां चित्तीं । भगवत्पर झालिया वृत्ती । सर्व भूतीं मद्भाव ॥८२॥ ऐसा भाव धरोनि हृदयीं । माझे भक्तीवेगळें कांहीं । सर्वथा स्वयें करणें नाहीं । ’मत्पर’ पाहीं या रीतीं ॥८३॥ ऐशिया मत्परा वृत्तीं । सावधान निजस्थिती । तेणें उपजे ’चौथी भक्ती’ । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥८४॥ तेथ न करितां आठवण । अखंड होय हरीचें स्मरण । क्रियामात्रें भगवद्भजन । सहजें जाण सर्वदा ॥८५॥ जें जें ’दृष्टीं’ देख आपण । थोर अथवा सूक्ष्म सान । तें तें होय हरीचें निजदर्शन । सहजें भजन अहेतुक ॥८६॥ जें जें ’वाचा’ वदे वचन । तें तें होय हरीचें स्तवन । स्तव्य स्तविता उणखून । हेही आठवण विसरोनी ॥८७॥ शब्दीं शब्दातें शब्दवितां । ते शब्दरुपें हरीची सत्ता । शब्द द्योती ज्या शब्दार्था । ते अर्थग्राहकता हरीची ॥८८॥ यापरी ’शब्दश्रवण’ । श्रवणीं श्रवण होतां जाण । तो शब्दार्थ संपूर्ण । होय ब्रह्मार्पण श्रवणेंसीं ॥८९॥ ’गंध’ घ्राणां होतां भेटी । भोक्तेपणें हरीचि उठी । तो घ्रेय घ्राता घ्राण त्रिपुटी । स्वयें घोंटी चिदत्वें॥३९०॥ ’रस’ रसना रसत्वबोध । तेथ निजभोक्ता गोविंद । तो भोग्य भोक्ता भोजनसंबंध । करी परमानंद निजबोधें ॥९१॥ ’शीत-उष्ण-मृदु-कठीण’ । निजांगीं लागतां जाण । तें अंगेंचि होय आपण । मृदु कठिण मिथ्यात्वें ॥९२॥ ’करां’ची जे कर्तव्यता । तीतें चालवी अकर्तता । यालागीं घेतां देतां । अकर्तात्मतां हरिभजन ॥९३॥ निश्चल निजरुपावरी । चपळ पाउलांच्या हारी । चालवी जैशा लहरी । सूर्यकरीं मृगजळाच्या ॥९४॥ जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । चिन्मात्रीं जडली वृत्ती । चित्त चित्तत्वाची विसरे स्फूर्ति । या नांव ’मद्भक्ति’ उद्धवा ॥९५॥ हे माझी आवडती भक्ती । इचें नांव म्हणिजेत ’चौथी’ । हें भाग्य आतुडे ज्याचे हातीं । तैं चारी मुक्ती निजदासी ॥९६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
भक्तिं लब्धवतः साधोः, किमन्यदवशिष्यते । मय्यनन्तगुणे ब्रह्मण्यानन्दानुभवात्मनि ॥३०॥
अत्यंत माझी पढियंती । ते हे जाण चौथी भक्ती । निजभाग्यें लाधल्या हातीं । चारी मुक्ती तृणप्राय ॥९७॥ निरपेक्ष जेथ माझी भक्ती । तेथ पायां लागती चारी मुक्ती । त्यांतें भक्त न धरिती हातीं । एथवरी प्रीति मद्भजनीं ॥९८॥ माझिया निजभजनप्रीतीं । स्वप्नींही बद्धता नेणिजे भक्तीं । बद्धतेवीण मिथ्या मुक्ती । जाणोनि न घेती निजभक्त ॥९९॥ जेथ बद्धता समूळ कुडी । तेथ मुक्ति कायशी बापुडी । माझिया निजभजनआवडीं । स्वानंदकोडी मद्भक्तां ॥४००॥ निरपेक्ष निजप्रीतीं । भावें करितां अनन्य भक्ती । भक्तांसी स्वानंदाचि प्राप्ती । भजनस्थितीमाझारीं ॥१॥ जेवीं गर्भेंसीं वर्ते गुर्विणी । कां तरुणपणेंसीं तरुणी । तेवीं स्वानंदाच्या पूर्णपणीं । माझे निजभजनीं मद्भक्त ॥२॥ तेथ सगुण अथवा निर्गुण । उभयरुपें मीचि ब्रह्म पूर्ण । तेथ भावें करितां भजन । ब्रह्मसंपन्न मद्भक्त ॥३॥ भावें करितां माझी भक्ती । भाविकां कोण पां अप्राप्ती । विवेक वैरग्यज्ञान संपत्ती । पायां लागती मद्भक्तांच्या ॥४॥ माझे निजभजनें तुटे भेद । स्वयेंचि प्रकटे अभेदबोध । तेणें वोसंडे परमानंद । स्वानंदकंद स्वयंभ ॥५॥ माझे स्वरुपा नाहीं अंत । यालागीं नांवें मी ’अनंत’ । बाप भक्तभाव समर्थ। तिहीं मी अनंत आकळिलों ॥६॥ ऐसें ज्यांचें प्रेम गोड । त्यांचे सेवेचें मज कोड । त्यांचें सोशीं मी सांकड । निचाडा चाड मज त्यांची ॥७॥ देव सप्रेमें भुलला । म्हणे मी त्यांचाचि अंकिला । जीवेंभावें त्यांसी विकिला । मी त्यांचा जाहला तिहीं लोकीं ॥८॥ एथवरी भक्तां माजी प्राप्ती । अवचटें झाल्या सत्संगती । मा सद्भावें जे साधु सेविती । त्यांची निजगती मज न बोलवे ॥९॥ ऐसा संतमहिमा वानितां । धणी न पुरे श्रीकृष्णनाथा । तोचि संतमहिमा मागुता । होय वानिता चौं श्लोकीं ॥४१०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
यथोपश्रयमाणस्य, भगवन्तं विभावसुम् । शीतं भयं तमोऽप्येति, साधून् संसेवतस्तथा ॥३१॥
जेवीं वैश्वानर तेजोमूर्ती । त्याची सेवा जे करुं जाणती। त्यांचें शीततमभयनिवृत्ती । तो करी निश्चितीं उद्धवा ॥११॥ शीत निवारी संनिधी । तम निवारी तेजोवृद्धी । भय निवारी भगवद्बुद्धी । जेवीं त्रिशुद्धी विभावसु ॥१२॥ तैशीच जाण सत्संगती । संगें त्रिविध ताप निवारती । तेचि अर्थींची निजयुक्ती । ऐक उपपत्ती उद्धवा ॥१३॥ शीत म्हणिजे द्वंद्वबाधु । तो समूळ निवारिती साधु । तम म्हणिजे अज्ञानांधु । त्यासी करिती प्रबोधु निजज्ञानें ॥१४॥ भयांमाजीं श्रेष्ठ मरण । भय निवारी साधु विचक्षण । निवारिती जन्ममरण । कृपाळु पूर्ण दीनांचे ॥१५॥ अग्नीसमान म्हणों साधु । हाही बोल अतिअबुद्ध । अग्नीहूनि अधिक साधु । तोचि प्रबोधु हरि सांगे ॥१६॥ अग्नीपाशीं प्रबळ धूम । साधु निष्क्रोध निर्धूम । अग्नि पोळी अधमोत्तम । साधू सर्वसम सुखदाते ॥१७॥ साधूंची धन्य संगती । संगें जडजाडय तोडिती । कर्माचें कर्मत्व मोडिती । बुडत्या तारिती निजसंगें ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
निमज्ज्योन्मज्जतां घोरे, भवाब्धौ परमायनम् । सन्तो ब्रह्मविदः शान्ता, नौर्दृढेवाप्सु मज्जताम् ॥३२॥
प्रतिक्षणीं अधिक वृद्धी । अमर्याद वाढे भवाब्धी । तेथ उबकल्या चुबकल्या त्रिशुद्धी । अधर्मबुद्धि जनासी ॥१९॥ अधर्में निमज्जन नरकांत । स्वधर्में उन्मज्जन स्वर्गांत । ऐसे भोगिती आवर्त । स्वर्गनरकांत संसारी ॥४२०॥ यापरी संसारी जन । पावतां उन्मज्जन निमज्जन । त्यासी तरावया भवाब्धि जाण । साधु सज्जन दृढ नाव ॥२१॥ पडल्या जळार्णवा माझारीं । जेवीं अच्छिद्र नाव तारी । तेवीं बुडतां भवसागरीं । सुखरुप तारी सज्जननाव ॥२२॥ कामक्रोधरहित शांती । हेचि नावेची अच्छिद्र स्थिती । ब्रह्मज्ञानें सपुरती । सुखरुप निश्चितीं या हेतु ॥२३॥ कामक्रोधादि सावजांसी । बळें घ्यावया आंविसासी । कदा न येववे नावेपाशीं । संगें सकळांसी तारक ॥२४॥ नवल ये नावेची स्थिती । जुनी नव्हे कल्पांतीं । बुडवूं नेणे धारावर्ती । तारक निश्चितीं निजसंगें ॥२५॥ परी ये नावेची नवल गती । वरी चढले ते बुडती । तळीं राहिए ते तरती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२६॥ दीनांचा कळवळा पहा हो । हाचि मुख्यत्वें तरणोपावो । त्या कळवळ्याचा अभिप्रावो । स्वयें देवो सांगत ॥२७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
अन्नं हि प्राणिनां प्राण, आर्तानां शरणं त्वहम् । धर्मो वित्तं नृणां प्रेत्य, सन्तोऽर्वाग्बिभ्यतोऽरणम् ॥३३॥
जेवीं अन्नेवीण प्राण । सर्वथा न वांचती जाण । प्राण्यांचें प्राणपोषण । करावया सामर्थ्य पूर्ण अन्नीं नांदे ॥२८॥ जोडली धर्माची संपत्ती । ते इहलोकीं होय रक्षिती । तेचि धर्मधन देहांतीं । उत्तम गतिदायक ॥२९॥ संसारीं । पीडिले दारुण । त्रिविध तापें तापले पूर्ण । ऐशिया शरणागता शरण्य । मी नारायण रक्षिता ॥४३०॥ माझें करितां नामस्मरण । सहजें निवारे जन्ममरण । त्या मज रिघालिया शरण । बाधी दुःख कोण बापुडें ॥३१॥ दुःखभय न पावतां आधीं । जिंहीं साधु सेविले सद्बुद्धीं । त्यांसी भवभयाची आधिव्याधी । जाण त्रिशुद्धी बाधीना ॥३२॥ प्राणियांसी होतां पतन । भाग्यें भेटल्या सज्जन । निवारुनि अधोगमन । जन्ममरण छेदिती ॥३३॥ संसार तरावया जाण । सत्संगतीचि प्रमाण । त्यांचे भावें धरितां चरण । दीनोद्धरण त्यांचेनी ॥३४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
सन्तो दिशन्ति चक्षूंषि, बहिरर्कः समुत्थितः । देवता बान्धवाः सन्तः, सन्त आत्माऽहमेव च ॥३४॥
जेवीं आंधारेंसीं सगळी राती । निजतेजें निरसी गभस्ती । तेवीं सत्संगसूर्यप्राप्तीं । अविद्येची निश्चितीं निरसी निशा ॥३५॥ बाह्य उगवल्या गभस्ती । चोरभयाची होय निवृत्ती । तेवीं जोडल्या सत्संगती । भवभय कल्पांतीं असेना ॥३६॥ बाह्य सूर्योदयकाळीं । पक्षी सांडिती आविसाळीं । सत्संगसूर्याचे मेळीं । देहाचीं आविसाळीं सांडिती जीव ॥३७॥ बाह्य सूर्याच्या किरणीं । हर्षें विकासे कमळिणी । सत्संगसूर्याचे मिळणीं । निर्विकल्प कमळणी विकासे ॥३८॥ सूर्य उगवलिया गगनीं । चक्रवाकें मिळती मिळणीं । तेवीं सत्संग पावोनि । जीव शिव दोनी एकवटती ॥३९॥ बाह्य सूर्याचे पहांटेसी । पांथिक चालती स्वग्रामासी । सत्संगसूर्याचे प्रकाशीं । मुमुक्षु निजधामासी पावती ॥४४०॥ बाह्य सुर्याचे उदयस्थितीं । कर्माची चाले कर्मगती । सत्संग सूर्याचे संगतीं । निष्कर्म प्रवृत्ति प्रवर्ते ॥४१॥ सूर्यबिंबाचे उदयसंधीं । अर्घ्यदान दीजे वेदविदीं । सत्संगसुर्याचे संबंधीं । दीजे देहबुद्धी तिलांजळी ॥४२॥ सूर्यउदयाचिया प्राप्ती । याज्ञिक होमातें हविती । तेवीं सत्संगसूर्यस्थिती । अहंता हविती ज्ञानाग्नीं ॥४३॥ सूर्य उगवूनि आकाशीं । जगाची जड निद्रा निरसी । संत उगवूनि चिदाकाशीं । जीव चित्प्रकाशीं प्रबोधी ॥४४॥ हो कां साधु सूर्यासमान । हें बोलणें निलाग हीन । सूर्यो पावे अस्तमान । साधु प्रकाशमान सर्वदा ॥४५॥ सूर्यासी आच्छादी आभाळ । साधु सदा निजनिर्मळ । सूर्यासी सदा भ्रमणकाळ । साधु अचंचळ भ्रमणरहित ॥४६॥ ग्रहणकाळाचा लवलाहो । पावतां सूर्यातें ग्रासी राहो । साधु ग्रहांचा पुसोनि ठावो । स्वानंदें पहा हो नांदती ॥४७॥ धुई दाटतां प्रबळ । तेणें आच्छादे रविमंडळ । तम धूम मोहपडळ । साधूंसी अळुमाळ बाधीना ॥४८॥ सूर्य निजकिरणें सर्वांतें तावी । साधु निजांगें जग निववी । सूर्य सर्वांतें क्षयो दावी । साधु अक्षयी करी निजबोधें ॥४९॥ सूर्यो साह्य झालिया दृष्टीं । दृश्याकारें उघडे सृष्टी । सत्संग साह्य झालिया दृष्टीं । चिन्मात्रें सृष्टी ठसावे ॥४५०॥ विवेकें विचारितां देख । सूर्याहूनि साधु अधिक । साधु धरातळीं ज्ञानार्क । भवाब्धितारक निजसंगियां ॥५१॥ पृथ्वीतळीं देवता साधु । साधु दीनांचे सखे बंधु । साधुरुपें मी परमानंदु । जाण प्रसिद्धु परमात्मा ॥५२॥ देवां दीजे बळिअवदान । तेव्हां देव होती प्रसन्न । कृपातारक निजसज्जन । दयाळु पूर्ण दीनांचे ॥५३॥ सुहृद सखे सगोत्र बंधु । द्रव्यलोभें भजनसंबंधु । निर्लोंभें कृपाळू साधु । सखे बंधु दीनांचे ॥५४॥ संत केवळ कृपेचे दीप । संत ते माझें निजस्वरुप । यालागीं सत्संगें फिटे पाप । होती निष्पाप साधक ॥५५॥ निष्पाप करुनि साधकांसी । ब्रह्मस्वरुपता देती त्यांसी । ऐसें कृपाळुत्व साधूंपाशीं । जाण निश्चयेंसीं उद्धवा ॥५६॥ मी निर्गुणत्वें ब्रह्म पूर्ण । साधु चालतें बोलतें ब्रह्म जाण । साधूंसी रिघालिया शरण । तैं जन्ममरण असेना ॥५७॥ साधूंसी सद्भावें शरण । रिघाल्या नुरे जन्ममरण । साधु शरनागतां शरण्य । सत्य जाण उद्धवा ॥५८॥ भावें धरिलिया सत्संगती । संसारिया होय निर्मुक्ती । हें प्रतिज्ञापूर्वक श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥५९॥ सद्भावेंसीं सत्संगती । धरितां घरा ये ब्रह्मस्थिती । हें निजवर्म उद्धवाप्रती । देवें अध्यायांतीं निरुपिलें ॥४६०॥ परम विरक्तीचें कारण । तें हें पुरुखाप्रकरण । उपसंहार श्रीकृष्ण । अध्यायांतीं जाण संपवी ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
वैतसेनस्ततोऽप्येवमुर्वश्या लोकनिस्पृहः । मुक्तसङगो महीमेतामात्मारामश्चचार ह ॥३५॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे ऐलगीतं नाम षड्विंशोऽध्यायः ॥२६॥
पूर्वीं सूर्यवंश प्रसिद्ध । तेथ सोमवंशाचा संबंध । ’वैतसेन’ श्लोकींचें पद । लावूनि गोविंद बोलिला ॥६२॥ उमावनीं अतिएकांत । तेथ उमा आणि उमाकांत । विगतवासेंसीं क्रीडत । स्वानंदयुक्त स्वलीला ॥६३॥ तेथ शिवाचे दर्शनासी । अवचटें आले सप्तऋषी । लज्जा उपजली पार्वतीसी । तिणें त्या वनासि शापिलें ॥६४॥ ’जो पुरुष या वनाआंत । येईल तो हो स्त्रीरुप एथ’ । ऐसा शाप क्रोधयुक्त । वदली निश्चित जगदंबा ॥६५॥ तेथ राजा ’सुद्युम्न’ सूर्यवंशी । नेणोनियां शाप प्रभावासी । पारधी आला त्या वनासी । सकळ सेनेसीं सन्नद्ध ॥६६॥ रिघतांचि त्या वनाआंत । पुरुषत्व पालटलें तेथ । बाप शापाचें सामर्थ्य । झाले समस्त स्त्रीरुप ॥६७॥ तेथ पुरुषत्वाची आठवण । निःशेष विसरलें मन । आपण पूर्वी होतों कोण । हेंही संपूर्ण विसरले ॥६८॥ अश्व झाले अश्विनी । हस्ती झाले हस्तिणी । पुरुष झाले कामिनी । तत्क्षणीं त्या वनांत ॥६९॥ तेथ पुरुषकामें कामासक्ती । अनुकूल पुरुषांप्रती । स्त्रिया गेलिया त्या समस्ती । अतिकामरतीं संभोगा ॥४७०॥ राजा सुद्युम्न झाला नारी । अतिसुकुमार सुंदरी । तो सोमपुत्र बुधातें वरी । अतिप्रीतीकरीं भाळोनि ॥७१॥ बुधें सुद्युम्न देखोनि नारी । तो भुलला स्त्रीकामेकरीं । एवं अतिप्रीतीं परस्परीं । येरयेरावरी भाळलीं ॥७२॥ बुध महाराज चूडामणी । तो सुद्युम्नातें स्त्रीत्वें पर्णी । केली पटाची निजराणी । बाप करणी कर्माची ॥७३॥ सुद्युम्न बुधवीर्येंकरीं । पुरुरवा जन्मे त्यांचे उदरीं । एवं सूर्यवंशामाझारीं । सोमवंश यापरी संचरला ॥७४॥ हे सोमवंशींची आद्यकथा । एथूनि सोमवंश वाढता । श्रीकृष्ण बोलिला ध्वनितार्था । तेचि म्यां कथा उपलविली ॥७५॥ सुद्युम्न झाला बुधाची नारी । मागें सूर्यवंशा माझारीं । नाहीं राज्यासी अधिकारी । संकट भारी वोढवलें ॥७६॥ ते सूर्यवंशींचा कुळगुरु । वसिष्ठ महायोगीश्वरु । तेणें करुनि अत्यादरु । गौरी-हरु प्रार्थिलीं ॥७७॥ प्रसन्न करुनि पार्वतीसी । मागे सुद्युम्नाच्या उच्छापासी । येरी सांगे महादेवासी । तुम्हीं वसिष्ठासीं बुझवावें ॥७८॥ जें भवानीचें शापवचन । कदा अन्यथा नव्हे जाण । धरावया वसिष्ठाचें मन । नवलविंदान शिवें केलें ॥७९॥ शुक्ल पक्षीं सुद्युम्नासी । पुरुषत्व प्राप्त होईल त्यासी । कृष्णपक्षीं बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं वर्तेल ॥४८०॥ पक्षें पुरुष पक्षें नारी । ऐशिया उच्छापाची परी । शिवें करुनि कृपेकरीं । केला अधिकारी निजराज्या ॥८१॥ पुरुषत्व पावल्या सुद्युम्नासी । तें पुरुषत्व नावडे त्यासी । स्त्रीसंभोगें बुधापाशीं । अतिप्रीतीसीं लोधला ॥८२॥ स्वर्ग अप्सरा आलिया पाशीं । त्याही नावडती सुद्युम्नासी । त्याहूनि प्रीति बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं अनिवार ॥८३॥ बुधासीही स्वर्गांगना । संभोगीं न येती मना । ऐसी अतिप्रीति सुद्युम्ना । स्त्रीभोगें जाणा विगुंतली ॥८४॥ पुरुषीं पुरुषत्वाची रती । भोगुं जाणें मी श्रीपती । इतर बापुडीं तीं किती । स्त्रीदेहासक्तीं भुललीं ॥८५॥ स्त्रीदेहीं जो आत्मा असे । तो भोगिजे म्यां हृषीकेशें । इतरांसी स्त्रीदेहींचें पिसें । विषयावेशें भुलोनी ॥८६॥ असो हें सांगावें किती । कामीं निष्कामतेची रती । ते मी जाणें रमापती । कां जाणती निजानुभवी ॥८७॥ पुरुत्वापरीस कामरती । स्त्रीदेहीं अतिआसक्ती । त्या स्त्रीकामाची निवृत्ती । जाण निश्चितीं सत्संगें ॥८८॥ वसिष्ठाचिये सत्संगतीं । झाली स्त्रीभावाचि निवृत्ती । सुद्युम्न पावला पुरुषत्वप्राप्ती । धन्य त्रिजगतीं सत्संग ॥८९॥ पुरुषत्व पावोनि सुद्युम्न । निजनगरा येतां जाण । स्त्रीभावें नष्टलें सैन्य । एकला आपण स्वयें आला ॥४९०॥ एवं निःशेष विगत सैन्य । यालागीं नांवें ’वीतसेन’। त्या वीतसेनाचा पुत्र जाण । ’वैतसेन’ पुरुरवा ॥९१॥ तेणें निजात्मता अतिविरक्ती । सांडूनि स्वर्गभोगसंपत्ती । त्यजूनि उर्वशीकामासक्ती । आत्मारामस्थिती पावला ॥९२॥ आत्माराम निजस्थिती । मिथ्या देहसंग सांगाती । निजात्मबोधें त्रिजगतीं । स्वानंदें नृपति विचरत ॥९३॥ जेथें जेथें पाउल उठी । तेथें तेथें होती सुखाच्या कोटी । स्वानंदें कोंदली सृष्टी । ब्रह्मदृष्टीं विचरतु ॥९४॥ ब्रह्मीं विचरतां ब्रह्मपणें । ब्रह्मरुप झालें जिणें । विसरला जिणेंमरणें । पूर्णीं पूर्णपणें परिपूर्ण ॥९५॥ हें उर्वशी-पुरुखोपाख्यान । जो स्वयें ऐके सावधान । तैं दोष जाती अगम्यागमन । विरक्ति संपूर्ण साधकां ॥९६॥ यापरी वैराग्ययुक्तीं । राजा पावला ब्रह्मप्राप्ती । वैराग्य उपजे सत्संगतीं । सत्संगें विरक्ती मद्भजनें ॥९७॥ ’सद्भावें करितां माझी भक्ती । साधकां उपजे विरक्ती’ । ऐसें बोलिला श्रीपती । तें उद्धवें चित्तीं दृढ धरिलें ॥९८॥ ते भजनक्रियेचा प्रश्न । पुढिले अध्यायीं जाण । उद्धव पुसेल आपण । जेणें श्रीकृष्ण संतोषे ॥९९॥ उद्धव पुसेल गोड गोठी । जेणें श्रीकृष्ण सुखावे पोटीं । तेणें स्वानंदें निजपुष्टी । भजनहातवटी सांगेल ॥५००॥ उपासनाकांडरहस्य पूर्ण । मुख्य क्रियायोगनिरुपण । समूळ आगमलक्षण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगेल ॥१॥ ते कथेसी अवधान । श्रोतां द्यावें सावधान । एका तुष्टला जनार्दन । स्वानंदघन निजबोधें ॥५०२॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां ऐलगीतोपाख्यानं नाम षडविंशोऽध्यायः ॥२६॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥श्लो.३५॥ओ.५०२॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]