एकनाथी भागवत/अध्याय आठवा
<poem> एकनाथी भागवत - आरंभ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥ ॐ नमो सद्गुनरु तूं ज्योतिषी । एकात्मतेचें घटित पाहसी । चिद्ब्रदह्मेंसी लग्न लाविशी । ॐ पुण्येंसी तत्त्वतां ॥१॥ वधूवरां लग्न लाविती । हें देखिलें असे बहुतीं । आपुली आपण लग्नप्राप्ती । हे अलक्ष्य गती गुरुराया ॥२॥ लग्न लाविती हातवटी । पांचां पंचकांची आटाटी । चुकवूनि काळाची काळदृष्टी । घटिका प्रतिष्ठी निजबोधें ॥३॥ चहूं पुरुषार्थांचें तेलवण । लाडू वळिले संपूर्ण । अहंभावाचें निंबलोण । केलें जाण सर्वस्वें ॥४॥ साधनचतुष्ट्याचा सम्यक । यथोक्त देऊन मधुपर्क । जीवभावाची मूद देख । एकाएक सांडविली ॥५॥ विषयसुख मागें सांडे । तेंचि पायातळीं पायमांडे । सावधान म्हणसी दोंहीकडे । वचन धडफुडें तें तुझें ॥६॥ व्यवधानाचें विधान तुटे । सहजभावें अंत्रपटु फिटे । शब्द उपरमोनि खुंटे । मुहूर्त गोमटे पैं तुझें ॥७॥ अर्धमात्रा समदृष्टी । निजबिंबीं पडे गांठी । ऐक्यभावाच्या मीनल्या मुष्टी । लग्नकसवटी अनुपम ॥८॥ तेथ काळा ना धवळा । गोरा नव्हे ना सांवळा । नोवरा लक्षेना डोळां । लग्नसोहळा ते ठायीं ॥९॥ परी नवल कैसें कवतिक । दुजेनवीण एकाएक । एकपणीं लग्न देख । लाविता तूं निःशेख गुरुराया ॥१०॥ तुज गुरुत्वें नमूं जातां । तंव आत्मा तूंचि आंतौता । आंतु कीं बाहेर पाहों जातां । सर्वीं सर्वथा तूंचि तुं ॥११॥ तुझें तूंपण पाहतां । माझें मीपण गेलें तत्त्वतां । ऐसें करूनियां गुरुनाथा । ग्रंथकथा करविसी ॥१२॥ मागील कथासंगती । सप्तमाध्यायाचे अंतीं । अवधूतें यदूप्रती । कथा कापोती सांगीतली ॥१३॥ पृथ्वी-आदिअंतीं चोखट । कपोतापर्यंत गुरु आठ । सांगीतले अतिश्रेष्ठ । गुरु वरिष्ठ निजबोधें ॥१४॥ उरल्या गुरूंची स्थिती । अवधूत सांगेल यदूप्रती । तेथें सावधान ठेवा चित्तवृत्ती । श्रवणें स्थिति तद्बो धें ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला
श्रीब्राह्मण उवाच । सुखमैन्द्रियकं राजन् स्वर्गे नरक एव च । देहिनां यद्यथा दुःखं तस्मान्नेच्छेत तद् बुधः ॥१॥
श्रवणीं सादरता यदूसी । देखोनि सुख जालें ब्राह्मणासी । तेणें सुखें निरूपणासी । उल्हासेंसी करीतसे ॥१६॥ तो म्हणे राया सावधान । विषयसुखाचें जें सेवन । तें स्वर्गनरकीं गा समान । नाहीं अनमान ये अर्थी ॥१७॥ भोगितां उर्वशीसी । जें सुख स्वर्गीं इंद्रासी । तेंचि विष्ठेमाजीं सूकरासी । सूकरीपासीं निश्चित ॥१८॥ हें जाणोनि साधुजन । उभय भोगीं न घालिती मन । नेदवे प्रेतासी आलिंगन । तेवीं साधुजन विषयांसी ॥१९॥ जीत सापु धरावा हातीं । हें प्राणियांसी नुपजे चित्तीं । तेवीं विषयांची आसक्ती । साधु न धरिती सर्वथा ॥२०॥ जैसें न प्रार्थितां दुःख । प्राणी पावताति देख । तैसें न इच्छितां इंद्रियसुख । भोगवी आवश्यक अदृष्ट ॥२१॥ मज दुःखभोगु व्हावा । हें नावडे कोणाच्या जीवा । तें दुःख आणी अदृष्ट तेव्हां । तेवीं सुखाचा यावा अदृष्टें ॥२२॥ ऐसें असोनि उद्योगु करितां । तेणें आयुष्य नाशिलें सर्वथा । यालागीं सांडूनि विषयआस्था । परमार्था भजावें ॥२३॥ केवळ झालिया परमार्थपर । म्हणसी आहारेंवीण न राहे शरीर । येच निर्धारीं साचार । गुरु 'अजगर' म्यां केला ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
ग्रासं सुमृष्टं विरसं महान्तं स्तोकमेव वा । यदृच्छयैवापतितं ग्रसेदाजगरोऽक्रियः ॥२॥
उद्योगेंवीण आहारु । अयाचित सेवी अजगरु । डंडळोनि न सांडी धीरु । निधडा निर्धारु पैं त्याचा ॥२५॥ स्वभावें तो मुख पसरी । सहजें पडे जें भीतरीं । सरस नीरस विचारु न करी । आहार अंगीकारी संतोषें ॥२६॥ तैसीचि योगियांची गती । सदा भाविती आत्मस्थिती । यदृच्छा आलें तें सेवती । रसआसक्ती सांडूनि ॥२७॥ योगियांचा आहारु घेणें । काय सेविलें हें रसना नेणे । रसना-पंगिस्त नाहीं होणें । आहारु सेवणें निजबोधें ॥२८॥ आंबट तिखट तरी जाणे । परी एके स्वादें अवघें खाणें । सरस नीरस कांहीं न म्हणे । गोड करणें निजगोडियें ॥२९॥ मुख पसरिलिया निर्धारा । स्वभावें रिघालिया वारा । तोचि आहारु पैं अजगरा । तेणेंचि शरीरा पोषण ॥३०॥ तैशीच योगियांची स्थिति । वाताशनें सुखें वर्तती । आहारालागुनी पुढिलांप्रती । न ये काकुलती सर्वथा ॥३१॥ थोडें बहु सरसनिरसासी । हें कांहीं म्हणणें नाहीं त्यासी । स्वभावें जें आलें मुखासी । तें सावकाशीं सेवितु ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
शयीताहानि भूरीणि निराहारोऽनुपक्रमः । यदि नोपनमेद्ग्रासो महाहिरिव दिष्टभुक् ॥३॥
अजगरासी बहु काळें । यदृच्छा आहारु न मिळे । तरी धारणेसी न टळे । पडिला लोळे निजस्थानीं ॥३३॥ तैसें योगियासी अन्न । बहुकाळें न मिळे जाण । तरी करूनियां लंबासन । निद्रेंविण निजतु ॥३४॥ निद्रा नाहीं तयासी । परी निजे निजीं अहर्निशीं । बाह्य न करी उपायासी । भक्ष्य देहासी अदृष्टें ॥३५॥ अदृष्टीं असेल जें जें वेळें । तें तें मिळेल तेणें काळें । यालागीं त्याचें ज्ञान न मैळे । धारणा न ढळें निजबोधें ॥३६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
ओजःसहोबलयुतं बिभ्रद् देहमकर्मकम् । शयानो वीतनिद्रश्च नेहेतेन्द्रियवानपि ॥४॥
अजगरासी बळ उदंड । देहो पराक्रमें प्रचंड । परी न करी उद्योगाचें बंड । पसरूनि तोंड पडिलासे ॥३७॥ तैसाचि योगिया केवळ । शरीरीं असे शारीर बळ । बुद्धिही असे अतिकुशळ । इंद्रियबळ पटुतर ॥३८॥ आहारालागीं सर्वथा । हेतु स्फुरों नेदी चित्ता । कायावाचा तत्वतां । नेदी स्वभावतां डंडळूं ॥३९॥ स्वप्नजागृती मुकला । सुषुप्ती सांडोनि निजेला । शून्याचा पासोडा झाडिला । निजीं पहुडला निजत्वें ॥४०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा
मुनिः प्रसन्नगम्भीरो दुर्विगाह्यो दुरत्ययः । अनन्तपारो ह्यक्षोभ्यस्तिमितोद इवार्णवः ॥५॥
'समुद्र' जो गुरु करणें । त्याचीं परिस पां लक्षणें । गंभीरत्व पूर्णपणें । निर्मळ असणें इत्यादि ॥४१॥ समुद्र सदा सुप्रसन्न । योगी सदा पसन्नवदन । केव्हाही धुसमुशिलेपण । नव्हेजाण निजबोंधें ॥४२॥ मीनल्या सरितांचें समळ जळ । समुद्र डहुळेनी अतिनिर्मळ । तैसीं नाना कर्में करितां सकळ । सदा अविकळ योगिया ॥४३॥ जळें गंभीर सागर । योगिया स्वानुभवें गंभीर । वेळा नुल्लंघी सागर । नुल्लंघी योगीश्वर गुरुआज्ञा ॥४४॥ समुद्रीं न रिघवे भलत्यासी । तो बुडवी जळकल्लोळेंसी । योगिया बुडवी संसारासी । भावें त्यापासीं गेलिया ॥४५॥ रिगतीमागी जाणें जळीं । तो समुद्रीं करी आंघोळी । येरांसी लाटांच्या कल्लोळीं । कासाकुळी करीतसे ॥४६॥ तैसीचि योगियासी । सलगी न करवे भलतियासी । आपभयें भीती आपैसी । तो भाविकांसी सुसेव्य ॥४७॥ जाहल्या धनवंतु वेव्हारा । उपायीं नुल्लंघे सागरा । तैसें नुल्लंघवे योगीश्वरा । नृपां सुरनरां किन्नरां ॥४८॥ मळु न राहे सागरीं । लाटांसरिसा टाकी दुरी । तैसाचि मळु योगियाभीतरीं । ध्यानें निर्धारीं न राहे ॥४९॥ समुद्रीं मीनली ताम्रपर्णी । तेथ जाहली मुक्ताफळांची खाणी । योगिया मिनली श्रद्धा येऊनि । तेथ मुक्तखाणी मुमुक्षां ॥५०॥ जो समुद्रामाजीं रिघोनि राहे । तो नानापरीचीं रत्ने लाहे । योगियांमाजीं जो सामाये । त्याचे वंदिती पाये चिद्र त्नें ॥५१॥ जैशी समुद्राची मर्यादा । कोणासी न करवे कदा । तैशी योगियांची मर्यादा । शास्त्रां वेदां न करवे ॥५२॥ प्रवाहेंवीण जळ । समुद्रीं जेवीं निश्चळ । मृत्युभयेंवीण अचंचळ । असे केवळ योगिया ॥५३॥ समुद्रीं प्रवाहो नव्हे कहीं । सदा पूर्ण ठायींच्या ठायीं । तैसे योगिया जन्ममरण नाहीं । परिपूर्ण पाहीं सर्वदा ॥५४॥ समुद्रलक्षणें साधितां । अधिक दशा आली हातां । ते योगियाची योग्यता । परिस तत्त्वतां सांगेन ॥५५॥ समुद्रामाजीं जळ । लाटांखालीं अतिचंचळ । योगिया अंतरी अतिनिश्चळ । नाहीं तळमळ कल्पना ॥५६॥ समुद्र क्षोभे वेळोवेळे । योगिया क्षोभेना कवणें काळें । सर्वथा योगी नुचंबळें । योगबळें सावधु ॥५७॥ समुद्रीं भरतें पर्वसंबंधें । योगिया परिपूर्ण सदानंदें । समुद्रीं चढूवोहटू चांदें । योगिया निजबोधें सदा सम ॥५८॥ समुद्र सर्वांप्रति क्षार । तैसा नव्हे योगीश्वर । तो सर्वां जीवांसी मधुर । बोधु साचार पैं त्याचा ॥५९॥ जयासी बोधु नाहीं पुरता । अनुभव नेणे निजात्मता । त्यासी कैंची मधुरता । जेवीं अपक्वता सेंदेची ॥६०॥ सागरीं वरुषल्या घन । वृथा जायें तें जीवन । तैसा योगिया नव्हे जाण । सेविल्या व्यर्थपण येवों नेदी ॥६१॥ अल्पही योगिया होये घेता । तेणें निवारी भवव्यथा । यालागीं मुमुक्षीं सर्वथा । भगवद्भिक्तां भजावें ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा
समृद्धकामो हीनो वा नारायणपरो मुनिः । नोत्सर्पेत न शुष्येत सरिद्भिरिव सागरः ॥६॥ वर्षाकाळीं सरिता सकळ । घेऊनि आल्या अमूप जळ । तेणें हरुषेजेना प्रबळ । न चढे जळ जळाब्धीं ॥६३॥ ग्रीष्मकाळाचिये प्राप्ती । सरितांचे यावे राहती । ते मानूनियां खंती । अपांपती वोहटेना ॥६४॥ तैसेंचि योगियांच्या ठायीं । नाना समृध्दि आलिया पाहीं । अहंता न धरी देहीं । गर्वु कांहीं चढेना ॥६५॥ समृध्दि वेंचिलिया पाठीं । खंती नाहीं योगिया पोटीं । तो नारायणपरदृष्टीं । सुखसंतुष्टी वर्ततू ॥६६॥ संपत्तीमाजीं असतां । मी संपन्नु हें नाठवे चित्ता । दरिद्र आलिया दरिद्रता । नेणे सर्वथा योगिया ॥६७॥ दरिद्र आणि संपन्नता । दोन्ही समान त्याचिया चित्ता । नाहीं प्रपंचाची आसक्तता । नारायणपर तत्त्वतां निजबोधें ॥६८॥ या प्रपंचाचा कठिण लागु । नाशासी मूळ स्त्रीसंगु । येचिविषी गुरु पतंगू । केला चांगु परियेसीं ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
दृष्ट्वा स्त्रियं देवमायां तद्भा-वैरजितेन्द्रियः । प्रलोभितः पतत्यन्धे तमस्यग्नौ पतङ्गवत् ॥७॥
दैवी गुणमयी जे माया । तिचें सगुणस्वरूप त्या स्त्रिया । तेथ प्रलोभ उपजला प्राणियां । भोग भोगावया स्त्रीसुखें ॥७०॥ हावभावविलासगुणीं । व्यंकट कटाक्षांच्या बाणीं । पुरुषधैर्य कवच भेदोनि । हृदयभवनीं संचरती ॥७१॥ दारुण कटाक्षांच्या घायीं । पुरुषधैर्य पाडिलें ठायीं । योषिताबंदीं पाडिले नाहीं । भोगकारागृहीं घातले ॥७२॥ स्त्रीभोगाचें जें सुख । तें जाण पां केवळ दुःख । तोंडीं घालितां मधुर विख । परिपाकीं देख प्राणांतू ॥७३॥ दीपाचिया अंगसंगा । कोण सुख आहे पतंगा । बळें आलिगूं जातां पैं गा । मरणमार्गा लागले ॥७४॥ पुढिला पतंग निमाला देखती । तरी मागिल्या दीपीं अतिआसक्ती । तेवीं स्त्रीकामें एक ठकती । एकां अतिप्रीती पंतगन्यायें ॥७५॥ तेवीं विवेकहीन मूर्खा । लोलुप्य उपजे स्त्रीसुखा । तत्संसर्गें मरण लोकां । न चुके देखा सर्वथा ॥७६॥ दीप-रूपाचेनि कोडें । पतंग जळोनि स्नेहीं बुडे । तेवीं स्त्रीसंगे अवश्य घडे । पतन रोकडें अंधतमीं ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
योषिद्धिरण्याभरणाम्बरादि द्रव्येषु मायारचितेषु मूढः । प्रलोभितात्मा ह्युपभोगबुद्ध्या पतङ्गवन्नश्यति नष्टदृष्टिः ॥८॥
पहा पां कांता आणि सोनें । वस्त्रें आभरणें रत्नेष । मायेनें रचिलीं पडणें । पतनाकारणें जनांच्या ॥७८॥ एकली योषिता नरकीं घाली । सुवर्णलोभे नरकु बळी । रत्नेंो भूषणें तत्काळीं । नरकमेळीं घालिती ॥७९॥ ते अवघेचि अनर्थकारी । मीनले योषिताशरीरीं । ते देखतांचि पुरंध्री । जनांसी उरी मग कैंचेनि ॥८०॥ अंगीं वेताळसंचारा । त्यावरी पाजिलिया मदिरा । मग डुल्लत नाचतां त्या नरा । वोढावारा पैं नाहीं ॥८१॥ कां भांडाचे तोंडीं भंडपुराण । त्यावरी आला शिमग्याचा सण । मग करितां वाग्विटंबन । आवरी कोण तयासी ॥८२॥ हो कां मोहक मदिरा सर्वांसी । त्यांतु घातलें उन्मादद्रव्यासी । सेवन करितां त्या रसासी । पारु भ्रमासी पैं नाहीं ॥८३॥ तैसें सोलीव मोहाचें रूप । तें जाण योषितास्वरूप । त्याहीवरी खटाटोप । वस्त्रें पडप भूषणें ॥८४॥ काजळ कुंकूं अलंकार । लेऊनि विचित्र पाटांबर । वनिता शोभित सुंदर । मायेचे विकार विकारले ॥८५॥ माया अजितेंद्रिया बाधी । दासांसंमुख नव्हे त्रिशुद्धी । ज्याची अतिप्रीति गोविंदीं । त्यासी कृपानिधि रक्षिता ॥८६॥ कैसा रीतीं रक्षी भक्त । मूळीं आत्मा आत्मी नाहीं तेथ । स्त्रीरूपें भासे भगवंत । भक्त रक्षित निजबोधें ॥८७॥ वनिता देखोनि गोमटी । विवेकाची होय नष्ट दृष्टी । प्रलोभें उपभोगा देती मिठी । ते दुःखकोटी भोगिती ॥८८॥ देखोनि दीपरूपीं झगमगी । उपभोगबुद्धि पतंगी । उडी घालितां वेगीं । जळोनि आगीं नासती ॥८९॥ एवं योषितारूपें माया । उपभोग भुलवी प्राणियां । जे विमुख हरीच्या पायां । त्यांसीच माया भुलवितु ॥९०॥ मधुकरीचेनि विंदाणें । मधुकर म्यां गुरु करणें । दुःख नेदितां कार्य साधणें । तींहि लक्षणें परिस पां ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
स्तोकं स्तोकं ग्रसेद् ग्रासं देहो वर्तेत यावता । गृहानहिंसन्नातिष्ठेद् वृत्तिं माधुकरीं मुनिः ॥९॥
भ्रमरु रिघोनि पुष्पामधीं । फुल तरी कुचुंबों नेदी । आपुली करी अर्थसिद्धी । चोखट बुद्धि भ्रमराची ॥९२॥ तैसेच योगियाची परी । ग्रासमात्र घरोघरीं । भिक्षा करूनि उदर भरी । पीडा न करी गृहस्थां ॥९३॥ प्राणधारणेपुरतें । योगी मागे भिक्षेतें । समर्थ दुर्बळ विभागातें । न मनूनि चित्तें सर्वथा ॥९४॥ रिघोनि कमळिणीपाशीं । भ्रमरु लोभला आमोदासी । पद्म संकोचे अस्तासी । तेंचि भ्रमरासी बंधन ॥९५॥ जो कोरडें काष्ठ भेदोनि जाये । तो कमळदळीं गुंतला ठाये । प्रिया दुखवेल म्हणौनि राहे । निर्गमु न पाहे आपुला ॥९६॥ तैसाचि जाण संन्यासी । एके ठायीं राहिल्या लोलुप्येंसीं । तेंचि बंधन होये त्यासी । विषयलोभासी गुंतला ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
अणुभ्यश्च महद्भ्य-श्च शास्त्रेभ्यः कुशलो नरः । सर्वतः सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पदः ॥१०॥
अतिलहान सुमन जें कांहीं । भ्रमरा तेथ उपेक्षा नाहीं । रिघोनि त्याच्याही ठायीं । आमोद पाहीं सेवितु ॥९८॥ थोराथोरा ज्या कमळिणी । विकासल्या समर्थपणीं । त्यांच्याही ठायीं रिघोनी । सारांश सेवुनी जातसे ॥९९॥ तैसाचि योगिया नेटकु । शास्त्रदृष्टी अतिविवेकु । न करी लहान थोर तर्कु । सारग्राहकू होतसे ॥१००॥ वेदांतीं ब्रह्मस्थिती । बोलिली मानी यथानिगुतीं । इतर स्तोत्रीं ब्रह्मव्युत्पत्ती । तेही अतिप्रीतीं मानितू ॥१॥ पंडितांचें वचन मानी । साधारणु बोलिला हितवचनीं । तेहीं अतिआदरें मानुनी । सार निवडूनि घेतसे ॥२॥ प्रीती होआवी पतीच्या मानसीं । कुळवधू मानी सासुसासर्यांंसी । मान देतसे त्यांच्या दासासी । तेचि प्रीतीसी लक्षूनि ॥३॥ भेसळल्या क्षीरनीरासी । निवडुनि घेईजे राजहंसीं । तैसा विवेकयुक्त मानसीं । सारभागासी घेतसे ॥४॥ सर्वभूतीं भगवद्भाावो । हा सारभागु मुख्य पहा हो । हे निष्ठा ज्यासि महाबाहो । त्यासी अपावो स्वप्नीं नाहीं ॥५॥ भरलेया जगाआंतु । सारभागी तो योगयुक्तु । यदूसि अवधूत सांगतु । गुरुवृत्तांसु लक्षणें ॥६॥ गुरुत्वें म्यां मानिली माशी । ऐके राया दो प्रकारेंसी । एक ते मोहळमासी । ग्रामवासी दूसरी ॥७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
सायन्तनं श्वस्तनं वा न सङ्गृह्णीत भिक्षितम् । पाणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकेव न सङ्ग्रही ॥११॥
पहा पां घरींची माशी । बैसल्या साखरेचे राशीं । हातीं धरोनि घाली मुखाशी । संग्रहो तिसी पैं नाहीं ॥८॥ हे होईल सायंकाळा । हे भक्षीन प्रातःकाळां । ऐसा संग्रहो वेगळा । नाहीं केला मक्षिका ॥९॥ तैशी योगसंन्यासगती । प्राप्तभिक्षा घेऊनि हातीं । तिसी निक्षेपु मुखाप्रती । संग्रहस्थिति त्या नाहीं ॥११०॥ भिक्षेलागीं पाणिपात्र । सांठवण उदरमात्र । या वेगळें स्वतंत्र । नाहीं घरपात्र सांठवणें ॥११॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
सायन्तनं श्वस्तनं वा न सङ्गृह्णीत भिक्षुकः । मक्षिका इव सङ्गृह्णन् सह तेन विनश्यति ॥१२॥
सायंकाळ-प्रातःकाळासी । भक्ष्यसंग्रहो नसावा भिक्षूसी । संग्रहें पावती नाशासी । येविषीं मधुमाशी गुरु केली ॥१२॥ रिघोनि नाना संकटस्थानांसी । मधुसंग्रहो करी मधुमाशी । तो संग्रहोचि करी धातासी । मधु न्यावयासी जैं येती ॥१३॥ संग्रहो यत्नाचिया चाडा । मोहळ बांधिती अवघडां कडां । ते दुर्गमीं रिगु करिती गाढा । अर्थचाडा मधुहर्ते ॥१४॥ कां झाडितां मोहळासी । नाशु होतसे मसियांसी । संग्रहाची जाती ऐशी । जीवाघातासी करवितु ॥१५॥ ऐसें देखोनिया जनीं । भक्तभिक्षुकयोगीसज्जनीं । संग्रहो न करावा भरंवसेनी । नाशु निदानीं दिसतसे ॥१६॥ आचारावें सत्कर्म । संग्रहावा शुद्ध धर्म । हेंचि नेणोनियां वर्म । धनकामें अधम नाशती ॥१७॥ अर्थ विनाशाचें फळ । दुसरें एक नाशाचें मूळ । विशेष नाशाचें आहळबाहळ । स्त्री केवळ वोळख पां ॥१८॥ मूळ नाशासि जीविता । कनक आणि योषिता । जंव जंव यांची आसक्तता । तंव तंव चढता भवरोगु ॥१९॥ कनक आणि कामिनी । ज्यासी नावडे मनींहुनी । तोचि जनार्दनू जनीं । भरंवसेंनी ओळख पां ॥१२०॥ जो सुख इच्छील आपणासी । तेणें नातळावें स्त्रियेसी । येचिविषयीं मदगजासी । गुरु विशेषीं म्यां केला ॥२१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
पदापि युवतीं भिक्षुर्न स्पृशेद् दारवीमपि । स्पृशन् करीव बध्येत करिण्या अङ्गसङ्गतः ॥१३॥
पहा पां षष्टिहायन भद्रजाती । त्यांपुढें मनुष्य तें किंती । ते हस्तिणीचे अंगसंगतीं । बंधन पावती मनुजांचें ॥२२॥ जो दृष्टीं नाणी मनुष्यांसी । तो स्त्रियां वश केला मानवांसी । त्यांचेनि बोलें उठी बैसी । माथां अंकुशीं मारिजे ॥२३॥ एवं जिणावया संसारासी । जे स्वधर्मनिष्ठ संन्यासी । तिंही देखोनि योषितांसी । लागवेगेंसी पळावें ॥२४॥ नको स्त्रियांची भेटी । नको स्त्रियांसी गोष्टी । स्त्री देखतांचि दिठीं । उठाउठीं पळावें ॥२५॥ पळतां पळतां पायांतळी । आल्या काष्ठाची पुतळी । तेही नातळावी कुशळीं । निर्जीव स्त्री छळी पुरुषातें ॥२६॥ अनिरुद्धें स्वप्नीं देखिली उखा । तों धरूनि नेला चित्ररेखा । बाणासुरें बांधिला देखा । कृष्णा सखा जयाचा ॥२७॥ त्यासी सोडवणेलागीं हरी । धांवतां आडवा आला कामारी । युद्ध जालें परस्परीं । शस्त्रास्त्री दारुण ॥२८॥ एवं हरिहरां भिडतां । जो बांधला स्वप्नींचिया कांता । तो सहसा न सुटेची शोचितां । इतरांची कथा कायसी ॥२९॥ पहा पां स्वप्नींचिया कांता । अनिरुद्धासी केली निरुद्धता । मा साचचि स्त्री हाती धरितां । निर्गमता त्या कैचा ॥१३०॥ 'पुरुष' आपणया म्हणविती । सेखीं स्त्रियांचे पाय धरिती । त्यांसी कैसेनि होईल मुक्ती । स्त्रीसंगतीं अधःपात ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
नाधिगच्छेत् स्त्रियं प्राज्ञः कर्हिचिन्मृत्युमात्मनः । बलाधिकैः स हन्येत गजैरन्यैर्गजो यथा ॥१४॥
क्रीडतां गजींमाजीं गजपती । त्यावरी सबळ भद्रजाती । येऊनियां युद्ध करिती । निजबळें मारिती तयातें ॥३२॥ तो मारोनियां हस्ती । त्या हस्तिणी समस्ती । सबळ भोगी भद्रजाती । नाशाप्रती स्त्री मूळ ॥३३॥ अहल्येचिया संगतीं । गौतमें विटंबिला अमरपती । भस्मासुरासी नाशप्राप्ती । स्त्रीसंगतीस्तव जाली ॥३४॥ देखोनि तिलोत्तमा उत्तम वधू । सुंद उपसुंद सखे बंधु । स्त्रीअभिलाषें चालिला क्रोधु । सुहृदसंबंधू विसरले ॥३५॥ मग स्त्रीविरहें युद्धाचे ठायीं । दोघे निमाले येरयेरांचे घायीं । शेखीं स्त्रीभोगुही नाहीं । मरणमूळ पाहीं योषिता ॥३६॥ ऐसीच पूर्वकल्पींची कथा । अवतारी श्रीकृष्ण नांदतां । तेणें शिशुपाळ गांजोनि सर्वथा । हिरोनि कांता पैं नेली ॥३७॥ एवं सुरनरपशूंप्रती । नाशासी मूळ स्त्रीसंगती । तिचेनि संगें गृहासक्ती । कलहप्राप्ती स्त्रीमूळ ॥३८॥ ग्राम्य स्त्रियांचे संगतीं जाणें । तो बैसला मरणा धरणें । मरण आल्याही न करणें । जीवेंप्राणें स्त्रीसंगु ॥३९॥ वेश्येचे संगती जातां । बळाधिक्य करी घाता । निरंतर स्वपत्नी भोगितां । नाहीं बाधकता हें न म्हणे ॥१४०॥ अविश्रम स्त्री सेवितां । कामु पावे उन्मत्तता । उन्मत्त कामें सर्वथा । अधःपाता नेइजे ॥४१॥ एवं हा ठावोवरी । स्त्रीसंग कठिण भारी । क्वचित्संगु जाल्यावरी । नरकद्वारीं घालील ॥४२॥ नरकीं घालील हे वार्ता । उद्धाराची कायसी कथा । नरकरूप ग्राम्य योषिता । पाहें सर्वथा निर्धारें ॥४३॥ स्त्री आणि दुसरा अर्थु । हाचि ये लोकीं घोर अनर्थु । येणें अंतरला निजस्वार्थु । शेखीं करी घातु प्राणाचा ॥४४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
न देयं नोपभोग्यं च लुब्धैर्यद् दुःखसञ्चितम् । भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु ॥१५॥
स्वयें खाये ना धर्मु न करी । घरच्यांसी खाऊं नेदी दरिद्री । मधुमक्षिकेच्या परी । संग्रहो करी कष्टोनि ॥४५॥ माशा मोहळ बांधिती बळें । माजीं सांचले मधाचे गोळे । तें देखोनि जगाचे डोळे । उपायबळें घेवों पाहाती ॥४६॥ मग झाडींखोडीं अरडींदरडीं । जेथिंच्या तेथ जगु झोडी । भरती मधाचिया कावडी । ते सेविती गोडी श्रीमंत ॥४७॥ माशा मधु न खाती काकुळतीं । झाडित्याचे हात माखती । स्वादु श्रीमंत सेविती । ज्यांसी लक्ष्मीपती प्रसन्न ॥४८॥ तैसेंचि कृपणाचें यक्षधन । नाहीं दान धर्मसंरक्षण । त्यातें तस्कर नेती मारून । त्यांसही दंडून राजा ने ॥४९॥ जे शिणोनि संग्रह करिती । त्यांसी नव्हे भोगप्राप्ती । ते द्रव्यें अपरिग्रही सेविती । दैवगती विचित्र ॥१५०॥ प्रयासें गृहस्थ करवी अन्न । तें संन्यासी न शिणतां जाण । करूनि जाय भोजन । अदृष्ट प्रमाण ये अर्थीं ॥५१॥ यालागीं दैवाधीन जो राहे । तो संग्रहाची चाड न वाहे । तें अदृष्टचि साह्य आहे । कृपणता वायें करिताति ॥५२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
सुदुःखोपार्जितैर्वित्तैराशासानां गृहाशिषः । मधुहेवाग्रतो भुङ्क्ते यतिर्वै गृहमेधिनाम् ॥१६॥
दुःखें उपार्जूनि वित्त । गृहसामग्री नाना पदार्थ । त्याचे पाक करवी गृहस्थ । निजभोगार्थ आवडीं ॥५३॥ तेथ समयीं आला अतिथ । संन्यासी ब्रह्मचारी अन्नार्थ । गृहस्थाआधीं तो सेवित । तोंड पाहत गृहमेधी ॥५४॥ जैसें दवडून मोहळमाशियांसी । मधुहर्ता मधु प्राशी । तैसें होय गृहस्थासी । नेती संन्यासी सिद्धपाकु ॥५५॥ समयीं पराङ्मुसख झालिया यती । सकळ पुण्यें क्षया जाती । यथाकाळीं आलिया अतिथी । स्वधर्मु रक्षिती सर्वथा ॥५६॥ अर्थसंग्रहाची बाधकता । तुज म्यां सांगितली तत्त्वतां । मृग गुरु केला सर्वथा । तेही कथा परियेसी ॥५७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
ग्राम्यगीतं न शृणुयाद् यतिर्वनचरः क्वचित् । शिक्षेत हरिणाद् बधान् मृगयोर्गीतमोहितात् ॥१७॥
ग्राम्यजनवार्ता । कां ग्राम्य स्त्रियांच्या गीता । ऐके जो कां तत्त्वतां । बंधन सर्वथा तो पावे ॥५८॥ अखंड पाहतां दीपाकडे । घंटानादें झालें वेंडें । मृग पाहों विसरला पुढें । फांसीं पडे सर्वथा ॥५९॥ ग्राम्य योषितांचे गीत । ऐकतां कोणाचें भुलेना चित्त । मृगाच्या ऐसा मोहित । होय निश्चित निजस्वार्था ॥१६०॥ जो बोलिजे तापसांचा मुकुटी । ज्यासी स्त्रियांसी नाहीं भेटगोष्टी । तो ऋष्यश्रृंग उठाउठी । स्त्रीगीतासाठीं भुलला ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
नृत्यवादित्रगीतानि जुषन् ग्राम्याणि योषिताम् । आसां क्रीडनको वश्य ऋष्यशृङ्गो मृगीसुतः ॥१८॥
मधुर वीणागुणाक्वणित । ग्राम्य स्त्रियांचें गीत नृत्य । देखतां पुरुष वश्य होत । जैसें गळबंधस्थ वानर ॥६२॥ जो तपसांमाजीं जगजेठी । जो जन्मला मृगीच्या पोटीं । जो नेणे स्त्रियांची भेटीगोठी । न पाहे दृष्टीं योषिता ॥६३॥ तो ऋष्यश्रृंग स्त्रीदृष्टीं । वश्य जाहला उठाउठी । धांवे योषितांचे पाठोवाठीं । त्यांचे गोष्टीमाजी वर्ते ॥६४॥ गारुड्याचें वानर जैसें । स्त्रियांसंगें नाचे तैसें । प्रमदादृष्टीं जाहला पिसें । विवेकु मानसें विसरला ॥६५॥ विसरला तपाचा खटाटोपु । विसरला विभांडक बापु । विसरला ब्रह्मचर्यकृत संकल्पु । स्त्रियानुरूपु नाचतु ॥६६॥ स्त्रीबाधे एवढा बाधु । संसारी आणिक नाहीं गा सुबुद्धु । नको नको स्त्रियांचा विनोदु । दुःखसंबंधु सर्वांसी ॥६७॥ वारिलें नाइकावें ग्राम्य गीता । हे सत्य सत्य गा सर्वथा । तेथ हरिकीर्तन कथा । जाहल्या परमार्थतां ऐकावें ॥६८॥ रामनामें विवर्जित । ग्रामणीं बोलिजे तें ग्राम्य गीत । तें नाइकावें निश्चित । कवतुकें तेथ न वचावें ॥६९॥ मीन गुरु करणें । तेंही अवधारा लक्षणें । रसनेचेनि लोलुप्यपणें । जीवेंप्राणे जातसे ॥१७०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
जिह्वयातिप्रमाथिन्या जनो रसविमोहितः । मृत्युमृच्छत्यसद्बुाधिर्मीनस्तु बडिशैर्यथा ॥१९॥
अर्थ संग्रहें जीवघातु । स्त्रिया-आसक्तीं अधःपातु । रसनालोलुप्यें पावे मृत्यु । त्रिविध घातु जीवासी ॥७१॥ ज्यासी रसनालोलुप्यता गाढी । त्यासी अनर्थुचि जोडे जोडी । दुःखाच्या भोगवी कोडी । रसनागोडी बाधक ॥७२॥ रसना आमिषाची गोडी । लोलुप्यें मीनु गिळी उंडी । सवेंचि गळु टाळू फोडी । मग चरफडी अडकलिया ॥७३॥ पाहतां रस उत्तम दिसत । भीतरीं रोगांचे गळ गुप्त । रस आसक्तीं जे सेवित । ते चडफडित भवरोगी ॥७४॥ गळीं अडकला जो मासा । तो जिता ना मरे चरफडी तैसा । तेवीं रोगु लागल्या माणसा । दुर्दशा भोगित ॥७५॥ जो रसनालोलुप्यप्रमादी । त्यासी कैंची सुबुद्धी । जन्ममरणें निरवधी । भोगी त्रिशुद्धी रसदोषें ॥७६॥ रस सेविलियासाठीं । भोगवी जन्मांचिया कोटी । हें न घडे म्हणसी पोटीं । राया ते गोठी परियेसीं ॥७७॥ इंद्रियांची सजीवता । ते रसनेआधीन सर्वथा । रसनाद्वारें रस घेतां । उन्मत्तता इंद्रियां ॥७८॥ मातली जे इंद्रियसत्ता । ते नेऊन घाली अधःपाता । रसना न जिणतां सर्वथा । भवव्यथा चुकेना ॥७९॥ आहारेंवीण देह न चले । सेविल्या इंद्रियवर्गु खवळे । रसनाजयाचें मूळ कळे । तैं दुःखें सकळें मावळतीं ॥१८०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
इन्द्रियाणि जयन्त्याशु निराहारा मनीषिणः । वर्जयित्वा तु रसनं तन्निरन्नस्य वर्धते ॥२०॥
आहार वर्जूनि साधक । इतर इंद्रियें जिंतिलीं देख । तंव तंव रसना वाढे अधिक । ते अजिंक न जिंकवे ॥८१॥ इंद्रियांसी आहाराचें बळ । तीं निरहारें झालीं विकळ । तंव तंव रसना वाढे प्रबळ । रसनेचें बळ निरन्नें ॥८२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
तावत् जितेन्द्रियो न स्याद् विजितान्येन्द्रियः पुमान् । न जयेद्रसनं यावज्जितं सर्वं जिते रसे ॥२१॥
निरन्नें इंद्रियें जिंतली । तीं जिंतलीं हे मिथ्या बोली । अन्न घेतांचि सरसावलीं । सावध जाहलीं निजकर्मी ॥८३॥ जंव रसना नाहीं जिंकिली । तंव जितेंद्रिय मिथ्या बोली । जैं साचार रसना जिंकली । तैं वाट मोडिली विषयांची ॥८४॥ विषयाआंतील गोडपण । रसनेआंतील जाणपण । दोहींसी ऐक्य केल्या जाण । रसना संपूर्ण जिंतिली ॥८५॥ सर्वां गोडियांचें गोड आहे । ते गोडीस जो लागला राहे । त्यासीचि रसना वश्य होये । रसअपाये न बाधिती ॥८६॥ रसनाजितांचें वाधावणें । तेणें ब्रह्मसायुज्यीं पडे ठाणें । सोहळा परमानंदे भोगणें । रसना जेणें जिंतिली ॥८७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
पिङ्गला नाम वेश्यासीद् विदेहनगरे पुरा । तस्या मे शिक्षितं किञ्चिन्निबोध नृपनन्दन ॥२२॥
अवधूत म्हणे नृपनंदना । वेश्या गुरु म्यां केली जाणा । तिच्या शिकलों ज्या लक्षणां । विचक्षणा अवधारीं ॥८८॥ पूर्वी विदेहाचे नगरीं । पिंगला नामें वेश्या वास करी । तिसी आस निरासेंवरी । वैराग्य भारी उपजलें ॥८९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
सा स्वैरिण्येकदा कान्तं सङ्केत उपनेष्यती । अभूत् काले बहिर्द्वारि बिभ्रती रूपमुत्तमम् ॥२३॥
ते स्वैरिणी स्वेच्छाचारी । सायंकाळीं उभी द्वारीं । नाना अळंकारअंबरीं । श्रृंगारकुसरी शोभत ॥१९०॥ आधींच रूप उत्तम । वरी श्रृंगारिली मनोरम । करावया ग्राम्यधर्म । पुरुष उत्तम पहातसे ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
मार्ग आगच्छतो वीक्ष्य पुरुषान् पुरुषर्षभ । तान् शुल्कदान्वित्तवतः कान्तान् मेनेऽर्थकामुका ॥२४॥
सगुण सुरूप धनवंत । कामकौशल्यें पुरवी आर्त । अर्थ देऊनि करी समर्थ । ऐसा कांत पहातसे ॥९२॥ ऐक गा पुरुषश्रेष्ठा । पुरुष येतां देखे वाटा । त्यासी खुणावी नेत्रवेंकटा । कामचेष्टा दावूनि ॥९३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा
आगतेष्वपयातेषु सा सङ्केतोपजीविनी । अप्यन्यो वित्तवान् कोऽपि मामुपैष्यति भूरिदः ॥२५॥
येत्या पुरुषास हाणी खडा । एकासी म्हणे घ्या जी विडा । डोळा घाली जात्याकडा । एकापुढां भंवरी दे ॥९४॥ ठेवूनि संकेतीं जीवित । ऐसे नाना संकेत दावित । पुरुष तिकडे न पाहात । येत जात कार्यार्थी ॥९५॥ गेल्या पुरुषातें निंदित । द्रव्यहीन हे अशक्त । रूपें विरूप अत्यंत । उपेक्षित धिक्कारें ॥९६॥ आतां येईल वित्तवंत । अर्थदानीं अतिसमर्थ । माझा धरोनियां हात । कामआथर्त पुरवील ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
एवं दुराशया ध्वस्त निद्रा द्वार्यवलम्बती । निर्गच्छन्ती प्रविशती निशीथं समपद्यत ॥२६॥
ऐसें दुराशा भरलें चित्त । निद्रा न लगे उद्वेगित । द्वार धरोनि तिष्ठत । काम वांछित पुरुषांसीं ॥९८॥ रिघों जाय घराभीतरीं । सांचल ऐकोनि रिघे बाहेरी । रिघतां निघतां येरझारी । मध्यरात्री पै झाली ॥९९॥ सरली पुरुषाची वेळ । रात्र झाली जी प्रबळ । निद्रा व्यापिले लोक सकळ । पिंगला विव्हळ ते काळीं ॥२००॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
तस्या वित्ताशया शुष्यद्वक्त्राया दीनचेतसः । निर्वेदः परमो जज्ञे चिन्ताहेतुः सुखावहः ॥२७॥
तुटला आशेचा जिव्हाळा । सुकले वोंठ वाळला गळा । कळा उतरली मुखकमळा । खेदु आगळा चिंतेचा ॥१॥ वित्त न येचि हाता । तेणें ते झाली दीनचित्ता । वैराग्यें परम वाटली चिंता । सुखस्वार्था ते हेतु ॥२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
तस्या निर्विण्णचित्ताया गीतं श्रृणु यथा मम । निर्वेद आशापाशानां पुरुषस्य यथा ह्यसिः न ह्यङ्गाजातनिर्वेदो देहबन्धं जिहासति । यथा विज्ञानरहितो मनुजो ममतां नृप ॥२८॥ कैसें वैराग्य उपजलें तिसी । जे चिंतीत होती विषयासी । त्या विटली विषयसुखासी । छेदक आशेसी वैराग्य ॥३॥ तेणें वैराग्यें विवेकयुक्त । पिगलेनें गाइलें गीत । तें आइक राया समस्त । चित्तीं सुचित्त होऊनि ॥४॥ ऐक राया विवेकनिधी । वैराग्य नाहीं ज्याचे बुद्धीं । त्यासी जन्ममरणाची आधिव्याधी । प्रतिपदीं बाधकु ॥५॥ अनुतापु नाहीं ज्यासी । विवेक नुपजे मानसीं । तो संसाराची आंदणी दासी । आशापाशीं बांधिजे ॥६॥ त्यासी मोहममतेची गाढी । घालिजे देहबुद्धीची बेडी । अहोरात्र विषय भरडी । अर्ध घडी न राहे ॥७॥ जराजर्जरित वाकळे । माजीं पडले अखंड लोळे । फुटले विवेकाचे डोळे । मार्गु न कळे विध्युक्त ॥८॥ त्यासी अव्हासव्हा जातां । अंधकूपीं पडे दुश्चिता । तेथूनि निघावया मागुता । उपावो सर्वथा नेणती ॥९॥ तेथ काया-मनें-वाचें । निघणें नाहीं जी साचें । तंव फणकाविला लोभविंचें । चढणें त्याचें अनिवार ॥२१०॥ तेथ निंदेचिया तिडका । आंत बाहेर निघती देखा । वित्तहानीचा थोर भडका । जळजळ देखा द्वेषाची ॥११॥ अभिमानाचे आळेपिळे । मोहउळमासे येती बळें । तरी विषयदळणें आगळें । दुःखें लोळे गेहसेजे ॥१२॥ ऐशीं अवैराग्यें बापुडीं । पडलीं देहाचे बांदवडीं । भोगितां दुःखकोडी । सबुड बुडीं बुडालीं ॥१३॥ पहा पां नीच सर्व वर्णांसी । निंद्य कर्में निंदिती कैशीं । वैराग्य उपजलें वेश्येसी । देहबंधासी छेदिलें ॥१४॥ देहबंध छेदी त्या उक्ती । वेश्या बोलिली नाना युक्ती । झाली पिंगलेसी विरक्ती । चक्रवर्ती परीस पां ॥१५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
पिङ्गलोवाच । अहो मे मोहविततिं पश्यताविजितात्मनः । या कान्तादसतः कामं कामये येन बालिशा ॥२९॥
मिथ्या मोहाचा विस्तार । म्यां वाढविला साचार । माझ्या मूर्खपणाचा पार । पाहतां विचार पांगुळे ॥१६॥ नाहीं अंतःकरणासी नेम । अपार वाढविला भ्रम । असंतपुरुषांचा काम । मनोरम मानितां ॥१७॥ जरी स्त्रीसी पुरुष पाहिजे । तरी जवळील पुरुष न लाहिजे । हेंचि मूर्खपण माझें । सदा भुंजे असंतां ॥१८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
सन्तं समीपे रमणं रतिप्रदं वित्तप्रदं नित्यमिमं विहाय । अकामदं दुःखभयादिशोक मोहप्रदं तुच्छमहं भजेऽज्ञा ॥३०॥
संतपुरुषाची प्राप्ती । जवळी असतां नेणें आसक्ती । ज्यासी केलिया रती । कामनिवृत्ती तत्काळ ॥१९॥ काम निवर्तवूनि देख । अनिवार पुरवी नित्य सुख । चित्तदाता तोचि एक । अलोलिक पैं देणें ॥२२०॥ सकळ ऐश्वर्य निजपदेंसीं । संतोषोनि दे रतीसी । रमवूं जाणे नरनारींसीं । रमणु सर्वांसी तो एकु ॥२१॥ सांडोनि ऐसिया कांतासी । माझी मूढता पहा कैसी । नित्य अकामदा पुरुषासी । कामप्राप्तीसी भजिन्नलें ॥२२॥ आपुला पूर्ण न करवे काम । ते मज केवीं करिती निष्काम । त्यांचेनि संगें मोहभ्रम । दुःख परम पावलें ॥२३॥ त्यांचेनि सुख नेदवेच मातें । परी झाले दुःखाचेचि दाते । भयशोकआधिव्याधींतें । त्यांचेनि सांगातें पावलें ॥२४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
अहो मयाऽऽत्मा परितापितो वृथा साङ्केत्यवृत्त्यातिविगर्ह्यवार्तया । स्त्रैणान्नरादर्थतृषोनुशोच्यान् क्रीतेन वित्तं रतिमात्मनेच्छती ॥३१॥
जारपुरुषापासोनि सुख । इच्छितें ते मी केवळ मूर्ख । वृथा परितापू केला देख । मज असुख म्यां दीधलें ॥२५॥ स्त्रैण पुरुष ते नराधम । वेश्यागामी त्याहूनि अधम । त्यांत कृपणु तो अधमाधम । तयांचा संगम मी वांच्छीती ॥२६॥ जितुक्या अतिनिंदका वृत्ती । मज आतळतां त्या भीती । योनिद्वारें जीविकास्थिती । नीच याती व्यभिचारु ॥२७॥ अल्प द्रव्य जेणें देणें । त्याची जाती कोण हें नाहीं पाहणें । याहोनि काय लाजिरवाणें । निंदित जिणें पैं माझें ॥२८॥ जया पुरुषासी देह विकणें । तें अत्यंत हीनदीनपणें । काय सांगों त्याची लक्षणें । सर्वगुणें अपूर्ण ॥२९॥ वित्त नेदवे कृपणता । काम न पुरवे पुरता । प्रीति न करवे तत्त्वतां । भेटी मागुती तो नेदी ॥२३०॥ ऐशियापासाव सुख । वांछितां वाढे परम दुःख । जळो त्याचें न पाहें मुख । वोकारी देख येतसे ॥३१॥ एवं जारपुरुषाची स्थिती । आठवितां चिळसी येती । पुरे पुरे ते संगती । चित्तवृत्ति विटली ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
यदस्थिभिर्निर्मितवंशवश्य स्थूणं त्वचा रोमनखैः पिनद्धम् । क्षरन्नवद्वारमगारमेतद् विण्मूत्रपूर्णं मदुपैति कान्या ॥३२॥
नरशरीर गृह सांकडें । आढीं पाखाड्या नुसधीं हाडें । अस्थींच्या मेढी दोंहीकडे । वोलेनि कातडें मढियेलें ॥३३॥ त्यासी सर्वांगीं सगळे । दिधले रोमावळिचे खिळे । घालूनि नखाचे खोबळे । अग्रीं आंगवळे बूजिले ॥३४॥ अस्थि मांस चर्मबांधा । सर्वांगीं आवळूनि दिधला सांधा । रंगीत चर्मरसना स्वादा । पुढिले बांधा बांधिली ॥३५॥ वायुप्रसरणपरिचारें । केलीं प्राणापानरंध्रें । वरिले डळमळीत शिखरें । बालांकुरें लाविलीं ॥३६॥ बुजूनि भीतरील सवडी । बांधाटिलें नवनाडीं । विष्ठामूत्रांची गाढी । नित्य परवडी सांठवण ॥३७॥ भीतरिले अवकाशीं । दुर्गंधि ऊठली कैसी । तेचि प्रवाह अहर्निशीं । नवद्वारांसी वाहताति ॥३८॥ अखंड पर्हावे वाहती मळें । देखोनि ज्याचें तो कांटाळे । अहर्निशीं धुतां जळें । कदा निर्मळे ते नव्हती ॥३९॥ सांगतांचि हे गोष्टी । ओकारी येतसे पोटीं । ऐशियास मी भुलल्यें करंटी । विवेक दृष्टीं न पाहें ॥२४०॥ अस्थिमांसाचा कोथळा । विष्ठामूत्राचा गोळा । म्यां आलिंगिला वेळोवेळां । जळो कंटाळा न येचि ॥४१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
विदेहानां पुरे ह्यस्मिन्नहमेकैव मूढधीः । यान्यमिच्छन्त्यसत्यस्माद् आत्मदात् काममच्युतात् ॥३३॥
ये विदेहाचे नगरीं । मूर्ख मीचि एक देहधारी । हृदयस्थ सांडूनि श्रीहरी । असंतां नरीं व्यभिचारु ॥४२॥ असंत पुरुष नेणों किती । म्यां भोगिले अहोरातीं । सुख न पवेंची निश्चितीं । रति भगवंतीं जंव नाहीं ॥४३॥ जो निकटवर्ती हृदयस्थु । पुरुषीं पुरुषोत्तम अच्युतु । वीर्यच्युतीवीण रमवितु । संतोंषें देतु निजात्मना ॥४४॥ अच्युतें ज्यासि निजसुख दिधलें । ते सुख च्यवेना कांहीं केलें । ऐशिया हृदयस्था विसरलें । आणिक भुललें अकामदा ॥४५॥ अकामद ते नाशवंत । त्यांसी संग केलिया दुःखचि देत । कैसें माझें मूर्ख चित्त । त्यासी आसक्त पैं होतें ॥४६॥ त्या आसक्तीची झाली तडातोडी । लागली अच्युतसुखाची गोडी । ज्याचें सुख भोगितां चढोवढी । घडियाघडी वाढतें ॥४७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
सुहृत् प्रेष्ठतमो नाथ आत्मा चायं शरीरिणाम् । तं विक्रीयात्मनैवाहं रमेऽनेन यथा रमा ॥३४॥
जो सोयरा माझा हृदयस्थु । सुख प्रीति प्रिय अच्युतु । तोचि अंतरात्मा सर्वगतु । नाथ कांतु तो माझा ॥४८॥ त्यासीच आपुले संवसाटी । विकत घेईन उठाउठी । परमानंदें देईन मिठी । गोठी चावटी सांडोनी ॥४९॥ रमा झाली पायांची दासी । मी भोगीन अनारिसी । सर्वकाळ सर्वदेशीं । सर्वरूपेसीं सर्वस्वें ॥२५०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
कियत् प्रियं ते व्यभजन् कामा ये कामदा नराः । आद्यन्तवन्तो भार्याया देवा वा कालविद्रुताः ॥३५॥
सांडूनि हृदयस्था अच्युतातें । वरावें वरां निर्दैवांतें । तंव तो द्वैतभये भयचकिते । काळग्रस्ते सर्वदा ॥५१॥ जे निजभयें सर्वदा दुःखी । ते भार्येसी काय करिती सुखी । अवघीं पडलीं काळमुखीं । न दिसे ये लोकीं सुखदाता ॥५२॥ असो नराची ऐशी गती । करूं अमरांमाजीं अमरपती । विळांत ते चौदा निमती । पदच्युति अमरेंद्रा ॥५३॥ एवं सुर नरलोक लोकीं । आत्ममरणें सदा दुःखी । ते केवीं भार्येसी करिती सुखी । भजावें मूर्खीं ते ठायीं ॥५४॥ धन्य माझी भाग्यप्राप्ती । येचि क्षणीं येचि रातीं । झाली विवेकवैराग्यप्राप्ती । रमापति तुष्टला ॥५५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
नूनं मे भगवान् प्रीतो विष्णुः केनापि कर्मणा । निर्वेदोऽयं दुराशाया यन्मे जातः सुखावहः ॥३६॥
ये जन्मींचें माझें कर्म । पाहतां केवळ निंद्य धर्म । मज तुष्टला पुरुषोत्तम । पूर्वजन्मसामग्रीं ॥५६॥ मज कैंचे पूर्वजन्मीं साधन । ज्याचें नाम पतितपावन । कृपाळु जो जनार्दन । त्याचे कृपेन हें घडलें ॥५७॥ दुष्ट दुराशा व्यभिचारु । भगद्वारा चालवीं संसारु । तिसी मज वैराग्ययुक्त विचारु । विष्णु साचारु तुष्टला ॥५८॥ जरी असतें पूर्वसाधन । तरी निंद्य नव्हतें मी आपण । योनिद्वारा कर्माचरण । पतित पूर्ण मी एक ॥५९॥ यापरी मी पूर्ण पतित । पतितपावन जगन्नाथ । तेणें कृपा करून येथ । केलें विवेकयुक्त वैरागी ॥२६०॥ तेणें वैराग्यविचारें देख । दुष्ट दुराशेचें फिटलें दुःख । मज झालें परम सुख । निजसंतोख पावलें ॥६१॥ हे दुःख आदळतां अंगासी । वैराग्य नुपजे अभाग्यासी । भगवंतें कृपा केली कैसी । दुःखें निजसुखासी दीधलें ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
मैवं स्युर्मन्दभाग्यायाः क्लेशा निर्वेदहेतवः । येनानुबन्धं निर्हृत्य पुरुषः शममृच्छति ॥३७॥
अंगीं आदळतां दुःखद्वंद्व । अभाग्यासी ये सबळ क्रोध । थिता विवेक होय अंध । भाग्यमंद ते जाणा ॥६३॥ दुःख देखतांचि दृष्टी । ज्यासी वैराग्य विवेकेंसी उठी । तेणें छेदूनि स्नेहहृदयगांठी । पावे उठाउठी निजसुख ॥६४॥ पुरुषांसी परमनिधान । विवेकयुक्त वैराग्य जाण । तेणें होऊनियां प्रसन्न । समाधान पावती ॥६५॥ मी पूर्वी परम अभाग्य । महापुरुषांचे जें निजभाग्य । तें भगवंतें दिधलें वैराग्य । झालें श्लाघ्य मी तिहीं लोकीं ॥६६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा
तेनोपकृतमादाय शिरसा ग्राम्यसङ्गताः । त्यक्त्वा दुराशाः शरणं व्रजामि तमधीश्वरम् ॥३८॥
कृपा करोनि भगवंते । निजवैराग्य दिधलें मातें । तेणें सांडविलें दुराशेतें । ग्राम्य विषयातें छेदिलें ॥६७॥ तो उपकार मानूनियां माथां । त्यासी मी शरण जाईन आतां । जो सर्वाधीश नियंता । त्या कृष्णनाथा मी शरण ॥६८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा
सन्तुष्टा श्रद्दधत्येतद्यथालाभेन जीवती । विहराम्यमुनैवाहमात्मना रमणेन वै ॥३९॥
शरण गेलियापाठीं । सहज संतुष्ट मी ये सृष्टीं । स्वभावें सत्श्रध्दा पोटीं । जीविका गांठी अदृष्ट ॥६९॥ मुनीश्वर भोगिती निजात्मा । त्या मी भोगीन आत्मयारामा । जो का पुरवी निष्कामकामा । तो परमात्मा वल्लभू ॥२७०॥ ब्रह्मादिक समर्थ असती । ते सांडूनियां निश्चितीं । भगवद्भाजनाची स्थिती । अतिप्रीती कां म्हणसी ॥७१॥ मजसारिखिया दुराचारी । जड जीवांतें उद्धरी । तारकु तोचि भवसागरीं । स्वामी श्रीहरि कृपाळु ॥७२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा
संसारकूपे पतितं विषयैर्मुषितेक्षणम् । ग्रस्तं कालाहिनाऽऽत्मानं कोऽन्यस्त्रातुमधीश्वरः ॥४०॥
संसारलक्षण कूप अंध । तेथ विषयदृष्टीं विषयांध । पडोनि गेले अधाध । बुद्धिमंद उपायीं ॥७३॥ ते कल्पनाजळीं बुडाले । वासनाकल्लोळीं कवळले । दंभमदादि जळचरीं तोडिले । तृष्णेच्या पडले कर्दमीं ॥७४॥ दुःखाच्या खडकीं आदळले । स्वर्गपायरीसी अडकले । तेथूनिही एक पडले । निर्बुजले भवदळें ॥७५॥ नास्तिकें गेलीं सबुडबुडीं । कर्मठीं धरिल्या कर्मदरडी । वेदबाह्य तीं बापुडीं । पडलीं देव्हडीतळवटीं ॥७६॥ निंदेचे शूळ कांटे । फुटोनि निघाले उफराटे । द्वेषाचे पाथर मोटे । हृदय फुटे लागतां ॥७७॥ कामाची उकळी प्रबळ । भीतरूनि बाहेरी ये सबळ । तेणें डहळलें तें जळ । होय खळबळ जीवासी ॥७८॥ सुटले क्रोधाचे चिरे । वरी पडिल्या उरी नुरे । वनितामगरीं नेलें पुरें । विवरद्वारें आंतौतें ॥७९॥ तेथ अवघियांसी एकसरें । गिळिलें काळें काळअतजगरें । विखें घेरिलें थोरें घोरें । ज्ञान पाठिमोरें सर्वांसी ॥२८०॥ सर्प चढलिया माणुसा । गूळ कडू लागे कैसा । निंब खाये घसघसां । गोड गूळसा म्हणौनि ॥८१॥ केवळ विषप्राय विषयो कडू । तो प्रपंचिया जाला गोडू । अमृतप्राय परमार्थ गोडू । तो जाला कडू विषयिकां ॥८२॥ कूपाबाहेर वासु ज्यांसी । ते न देखती कूपाआंतुलांसी । कूपांतले बाहेरिलांसी । कदाकाळेंसी न देखती ॥८३॥ ऐसिया पीडतयां जीवांसी । काढावया धिंवसा नव्हे कोणासी । तुजवांचोनि हृषीकेशी । पाव वेगेंसीं कृपाळुवा ॥८४॥ एवं दुःखकूपपतितां । हृदयस्थु भगवंतुचि त्राता । धांव पाव कृष्णनाथा । भवव्यथा निवारीं ॥८५॥ ऐसें जाणोनि तत्त्वतां । त्याच्या चरणा शरण आतां । शरण गेलिया सर्वथा । सहज भवव्यथा निवारे ॥८६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा
आत्मैव ह्यात्मनो गोप्ता निर्विद्येत यदाखिलात् । अप्रमत्त इदं पश्येद्ग्रस्तं कालाहिना जगत् ॥४१॥
ऐसें कळलें जी तत्त्वतां । येथ आपणचि आपणिया त्राता । सर्व पदार्थीं सर्वथा । निर्वेदता दृढ जाहल्या ॥८७॥ दृढ वैराग्यता ते ऐसी । विषयो टेंकल्या अंगासी । चेतना नव्हे इंद्रियांसी । निद्रितापासीं जेवीं रंभा ॥८८॥ अथवा वमिलिया अन्ना । जेवीं वांछीना रसना । तेवीं विषय देखोनि मना । न धरी वासना आसक्ती ॥८९॥ तें वैराग्य कैसेनि जोडे । तरी सावधान पाहतां रोकडें । जग काळें गिळिलें चहूंकडे । वेगळें पडे तें नाहीं ॥२९०॥ पिता पितासह काळें नेले । पुत्रपौत्रां काळें गिळिलें । वैराग्य नुपजे येणें बोलें । तरी नागवले नरदेहा ॥९१॥ मृत्युलोक याचें नांव । अनित्य स्वर्गाची काइसी हांव । वैराग्येंवीण निर्दैव । झाले सर्व सर्वथा ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा
श्रीब्राह्मण उवाच । एवं व्यवसितमतिर्दुराशां कान्ततर्षजाम् । छित्त्वोपशममास्थाय शय्यामुपविवेश सा ॥४२॥
अवधूत म्हणे यदूसी । धन्य भाग्य तये वेश्येसी । वैराग्य उपजलें तिसी । विवेकेंसी निजोत्तम ॥९३॥ एवं विवंचूनि निजबुद्धी । परपुरुषदुराशा छेदी । ज्याचेनि संगें आधिव्याधी । बहु उपाधी बाधक ॥९४॥ जे उपाधिचेनि कोडें । जन्ममृत्यूचा पुरु चढे । दुःखभोगाचें सांकडें । पाडी रोकडें जीवासी ॥९५॥ येणें वैराग्यविवेकबळें । छेदूनि दुराशेचीं मूळें । उपरमु पावली एके वेळे । निजात्मसोहळे ते भोगी ॥९६॥ नित्य सिद्धु सुखदाता । तो हृदयस्थु कांत आश्रितां । विकल्प सांडूनि चित्ता । वेगीं हृदयस्था मानली ॥९७॥ त्यासी देखतां अनुभवाचे दिठीं । ऐक्यभावें घातली मिठी । निजसुख पावली गोरटी । उठाउठीं तत्काळ ॥९८॥ बोलु घेऊनि गेला बोली । लाज लाजोनियां गेली । दृष्य द्रष्टा दशा ठेली । वाट मोडिली विषयांची ॥९९॥ सुखें सुखावलें मानस । तें सुखरूप जालें निःशेष । संकल्प विकल्प पडिले वोस । दोघां सावकाश निजप्रीती ॥३००॥ नाबद पडलिया उदकांत । विरोनि तया गोड करीत । तेवीं निराशीं पावोनि भगवंत । समरसत स्वानंदे ॥१॥ तेथ हेतूसी नाहीं ठावो । निमाला भावाभावो । वेडावला अनुभवो । दोघां प्रीती पाहाहो अनिवार ॥२॥ सांडूनि मीतूंपणासी । खेंव दिधलें समरसीं । मग समाधीचिये सेजेशी । निजकांतेंसी पहुडली ॥३॥ झणें मायेची लागे दिठी । यालागीं स्फूर्तीचिया कोटी । निंबलोण गोरटी । उठाउठी वोवाळी ॥४॥ ऐसी समाधिशेजेशीं । पिंगला रिघे निजसुखेंसीं । अवधूत म्हणे यदूसी । वैराग्यें वेश्येसी उपरमु ॥५॥ वैराग्ये छेदिले आशापाश । पिंगला जाहली गा निराश । निराशेसी असमसाहस । सुखसंतोष सर्वदा ॥६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा
आशा हि परमं दुःखं नैराश्यं परमं सुखम् । यथा सञ्छिद्य कान्ताशां सुखं सुष्वाप पिङ्गला ॥४३॥
इति श्रीमद्भाकगवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे अष्टमोऽध्यायः ॥८॥
आशा तेथ लोलुप्यता । आशेपाशीं असे दीनता । आशा तेथ ममता । असे सर्वथा नाचती ॥७॥ आशेपाशीं महाशोक । आशा करवी महादोख । आशेपाशीं पाप अशेख । असे देख तिष्ठत ॥८॥ आशेपाशीं अधर्म सकळ । आशा मानीना विटाळ । आशा नेणे काळवेळ । कर्म सकळ उच्छेदी ॥९॥ आशा अंत्यजातें उपासी । नीचसेवन आशेपाशीं । आशा न सांडी मेल्यासी । प्रेतापाशीं नेतसे ॥३१०॥ आशा उपजली अनंतासी । नीच वामनत्व आलें त्यासी । आशें दीन केलें देवांसी । कथा कायसी इतरांची ॥११॥ जगाचा जो नित्य दाता । तो आशेनें केला भिकेसवता । वैर्याजचे द्वारीं झाला मागता । द्वारपाळता तेणें त्यासी ॥१२॥ आशा तेथ नाहीं सुख । आशेपाशीं परम दुःख । आशा सर्वांसी बाधक । मुख्य दोष ते आशा ॥१३॥ ज्याची आशा निःशेष जाये । तोचि परम सुख लाहे । ब्रह्मादिक वंदिती पाये । अष्टमा सिद्धि राहे दासीत्वें ॥१४॥ निराशांचा शुद्ध भावो । निराशांपाशीं तिष्ठे देवो । निराशांचें वचन पाहाहो । रावो देवो नुल्लंघी ॥१५॥ निराश तोचि सद्बुाद्धि । निराश तोचि विवेकनिधी । चारी मुक्ती पदोपदीं । नैराश्य आधीं वंदिती ॥१६॥ निराशा तीर्थांचें तीर्थ । निराशा मुमुक्षूचा अर्थ । निराशेपाशीं परमार्थ । असे तिष्ठत निरंतर ॥१७॥ जाण नैराश्यतेपाशीं । वैराग्य होऊन असे दासी । निराश पहावया अहर्निशीं । हृषीकेशी चिंतितु ॥१८॥ निराश देखोनि पळे दुःख । निराशेमाजीं नित्यसुख । निराशेपाशीं संतोख । यथासुखें क्रीडतु ॥१९॥ नैराश्याचे भेटीसी पाहाहो । धांवे वैकुंठीचा रावो । नैराश्याचा सहज स्वभावो । महादेवो उपासी ॥३२०॥ निराशेपाशीं न ये आधी । निराशेपाशीं सकळ विधी । सच्चिदानंदपदीं । मिरवे त्रिशुद्धी निराशु ॥२१॥ ऐकोनि निराशेच्या नावां । थोरला देवो घेतसे धांवा । त्या देवोनियां खेंवा । रूपनांवा विसरला ॥२२॥ ते निराशेचा जिव्हाळा । पावोनि वेश्या पिंगला । जारपुरुषाशेच्या मूळा । स्वयें समूळा छेदिती झाली ॥२३॥ जें आशापाशांचें छेदन । तेंचि समाधीचें निजस्थान । ते निज समाधी पावोन । पिंगला जाण पहुडली ॥२४॥ सर्व वर्णामाजीं वोखाटी । कर्म पाहतां निंद्य दृष्टीं । ते वेश्या पावन झाली सृष्टीं । माझे वाक्पुटीं कथा तिची ॥२५॥ यालागीं वैराग्यापरतें । आन साधन नाहीं येथें । कृष्ण थापटी उद्धवातें । आल्हादचित्तें प्रबोधी ॥२६॥ अवधूत सांगे यदूसी । प्रत्यक्ष वेदबाह्यता वेश्येसी । ते निराशा होतां मानसीं । निजसुखासी पावली ॥२७॥ यालागीं कायावाचाचित्तें । उपासावें निराशेतें । यापरतें परमार्थातें । साधन येथें दिसेना ॥२८॥ इतर जितुकीं साधनें । तितुकीं निराशेकारणें । ते निराशा साधिली जेणें । परमार्थ तेणें लुटिला ॥२९॥ कृपा जाकळिलें अवधूतासी । यदूसी धरोनियां पोटासी । निराशता हे जे ऐसी । अवश्यतेसीं साधावी ॥३३०॥ एका जनार्दना शरण । त्याची कृपा परिपूर्ण । तोचि आशापाश छेदून । समाधान पाववी ॥३३१॥
इति श्रीमद्भाेगवते महापुराणे एकादशस्कंधे यदु-अवधूतसंवादे एकाकारटीकायां अष्टमोऽध्यायः ॥८॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥४४॥ ओव्या ॥३३१॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]