,
कनिष्ट प्राणिवर्गामध्ये तसेच कनिष्ट वनस्पतिवर्गात बाह्यदृष्ट्या कोणताही फरक नाही. त्या दोहोंत चलनवलनशक्ति थोडी अधिक असते. डायटम् (Diatom ), डेस्मिड ( Desmid ) वगैरे एक-पेशीमय वनस्पति पाण्यांत इकडे तिकडे धांवत असतात. अॅमिबा नांवाचे शुद्ध एकपेशीमय प्राण्यास वरील प्रकारची गति असते. जनन, बाल्यदशा, तारुण्य, जन्म व मरण हीं दोहोंस साधारण आहेत. दोहोंचे शरीर पेशीमय असते. कदाचित् ते एकपेशीमय अथवा बहुपेशीमय असू शकेल. जसजसे त्यांच्या उच्चवर्गाकडे लक्ष्य द्यावे, तसतसे त्यामध्ये अधिकाधिक फरक दिसू लागतात. उच्च वनस्पतिवर्गास चलनशक्ति नसून त्यास एका जागेपासून दुसरे जागी जाणे शक्य नसते. पण उच्च प्राणवर्गात ती चलनशक्ति पूर्णावस्थेस पोहोचली असते. अन्नग्रहण करण्याची रीत दोहोंची वेगवेगळी असते. वनस्पतीस अन्नद्रव्ये कधीही घनस्थितीत शोषतां येत नाहीत. जमिनीतील क्षार पाण्यात पूर्णपणे विरघळल्यानंतरच त्यांस शोधितां येतात; पण उच्च प्राणी बहुतेक अन्न घनस्थितीतच खातात. जमिनीतून क्षार व पाणी तसेच हवेतून वायु, वनस्पति मुळान्वयें व पर्णद्वारे शोषून घेतात, पण त्यांचे वास्तविक हे खरे अन्न नसून ती केवळ अन्नद्रव्ये होत, त्यांपासून शरिरांत निराळे सात्त्विक अन्न तयार करावे लागते. पण प्राणी जें म्हणून खातो ते त्याचे भक्ष्यच असते, त्यास निराळे या अन्नापासून सात्विक अन्न शरीरात तयार करावयाचे नसते. प्राणकोटी अधिक संकीर्ण रचनेची असल्यामुळे त्यात फुफ्फुसे, रुधिराभिसरण व्यवस्था, काळीज, अन्नरसनळी वगैरे पूर्ण सोय असते. अशी व्यवस्था वनस्पतिवर्गात नसते. मग ती वनस्पति उच्च वर्गीय किंवा क्षुद्रवर्गीय असो. ज्ञानतंतुरचना उच्च प्राणिवर्गात पूर्णत्वास गेल्यामुळे, त्यांस कोणत्याही प्रकारचे ज्ञान चटकन होते. मनुष्यप्राण्यास जे श्रेष्ठत्व आहे ते त्याच्या श्रेष्ठ ज्ञानतंतुरचनेमुळेच होय. श्रेष्ठ पदवी केवळ आकार, वजन अथवा विस्तार ह्यांवर नसून अंतरसंकीर्ण ज्ञानतंतूवर आहे. आतां उच्च वनस्पतिवर्गातसुद्धा ही ज्ञानतंतूरचना फार सुक्ष्म प्रमाणात असावी, असे वाटते. ह्या बाबतीत वनस्पतिवर्ग प्राणिवर्गापेक्षां फारच मागे आहे, असे म्हटले पाहिजे.
आता कोणत्याही विषयासंबधी भरपूर सुसंबद्ध माहिती म्हणजे त्या विषयाचे शास्त्र झाले असे समजण्यास हरकत नाही. शास्त्रांत सर्व बाजूंनी व सर्व दृष्टींनी
