शब्द सोन्याचा पिंपळ/मराठी साहित्याची लोभस इंग्रजी प्रतिबिंबे

मराठी साहित्याची लोभस इंग्रजी प्रतिबिंबे

 मानवाच्या विकासात भाषेचे असाधारण महत्त्व असते. माणसास भाषा घरातून मिळते व ती समाजात विकसित होत असते. समाज भिन्न भाषा आणि बोली बोलणा-यांचा समूह असतो. म्हणून तो भिन्न भाषी असतो. प्रत्येक जन समुदायाची स्वतःची अशी पारंपरिक बोली अथवा भाषा असते. त्याद्वारे तो संपर्क, संवाद, देवघेव करत असतात. पण भिन्नभाषी समाज संपर्कासाठी माणसास बहुभाशी व्हावं लागतं. जी भाषा येत नाही ती मौखिक वा लिखित भाषांतराने त्यास समजून घ्यावी लागते. अशा समजण्यातूनच भाषा प्रचार, प्रसार होतो तसा ज्ञानप्रसार, विकासही. एकविसाव्या शतकातील सूचना, माहिती, संपर्क, संवाद, तंत्रज्ञान क्रांतीच्या काळात विश्व एक ज्ञान समाज होऊ पाहतो आहे. आज इंग्रजी ही जगभर प्रचलित भाषा असल्याने व तीमध्ये विविध ज्ञान-विज्ञान साधने व संदर्भ उपलब्ध असल्याने जगभराची ज्ञानभाषा झाली आहे. जागतिकीकरणाच्या आजच्या युगात छोट्या भाषांपुढे एकीकडे अस्तित्व संरक्षणाची जीवघेणी स्पर्धा आहे तर दुसरीकडे स्वभाषा समृद्धीचे आव्हान. त्यामुळे जगातील सर्व भाषा आपल्या भाषिक समृद्धीसाठी इंग्रजीतून वा विश्वभाषांतून शब्द, व्याकरण, शैली, आशय, विषय यांचे अनुकरण, अनुसरण करत स्वभाषा समृद्धीचा प्रयत्न करतात, तद्वतच आपल्या भाषा, साहित्य, संस्कृती, परंपरा, मूल्य, तत्त्वज्ञानातील जे श्रेष्ठ ते परभाषेत जावं म्हणून भाषांतराचे निकराचे प्रयत्न करत असतात.

 मराठी भाषेबाबत बोलायचं झालं तर मराठीत एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आपली भाषा व साहित्य परंपरा इंग्रजांना पर्यायाने जगाला कळावी म्हणून प्रयत्न सुरू झाले. हे प्रयत्न प्रारंभीच्या काळात प्राचीन काव्यानुवादाने

झाल्याचे दिसून येते. जनार्दन बाळाजी मोडक (१८४५ ते १८९०) हे डेक्कन कॉलेज, पुणेमध्ये बी. ए. करत असतानाच त्यांना मेजर कैंडीच्या कचेरीत ट्रान्सलेटर एक्झिबिशनर म्हणून नियुक्ती मिळाली. मेजर कैंडी (१८०६ ते १८७७) हे कोशकार, क्रमिक पुस्तकांचे आद्य लेखक शिवाय भाषांतरकार म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांनी कॅप्टन मोल्सवर्थच्या ‘अ डिक्शनरी : इंग्लिश अँड मराठी' साठी मोठे सहाय्य केले होते. त्यांच्या हाताखाली काम करत झालेल्या इंग्रजी सरावामुळे जनार्दन बाळाजी मोडकांनी प्राचीन काव्यावर आधारित 'मराठी पोएम्स' (१८८९) ची रचना करून मराठी काव्याच्या इंग्रजी अनुवादास प्रारंभ केला. त्याचे अनुकरण करम वामन दाजी ओक यांनी सन १८९५ मध्ये ‘ए कलेक्शन ऑफ मराठी पोएम्स'ची रचना करून प्राचीन मराठी काव्य इंग्रजीत प्रसारित केलं. ते वाचून तत्कालीन मिशनरी, इंग्रज अधिकारी, भाषांतरकार यांनी प्रेरणा घेऊन मराठी भाषा व साहित्याचा अभ्यास सुरू केला. त्यातून ब्रिटिश, अमेरिकन मिशनरींच्या भाषांतराची मोठी परंपरा सुरू झाली.

 विसाव्या शतकाच्या पूर्वीच्या स्पर्शकाळात (१८९१) हॅरी अर्बथनॉट अँक्वर्थ यांनी बॅलड्स ऑफ मराठा' तर ऑर्थर ली नाइट यांनी ‘टोल्ड इन इंडियन विलाइट' या मराठी लोककथांचे इंग्रजीत भाषांतर केले. अॅकवर्थ यांनी मराठी पोवाड्यांचे. त्यामुळे मराठी लोकसाहित्य जगभर कळण्यास मदत झाली. पहिल्या महायुद्धानंतरच्या काळात रेव्हरंड जस्टिन एडवर्ड अंबट यांनी (१८५३ ते १९३२) मराठी संत काव्याचे इंग्रजी भाषांतरकार म्हणून मिळवलेला लौकिक त्यांचे मराठी भाषेवरील प्रेम सिद्ध करतो. त्यांचे वडील अहमदनगर येथे अमेरिकन मिशनचे प्रचारक असताना त्यांना मराठी भाषा, साहित्य, संस्कृतीची माहिती मिळत होती. १८८१ ला जस्टिन अॅबट रेव्हरंड म्हणून रुजू झाल्यावर मिशनच्या ‘ज्ञानोदय' मासिकाचे संपादन कार्य केले. त्यातून मराठी साहित्याचा परिचय झाला. २५ वर्ष संपादन कार्य करून अमेरिकेत परतल्यावर ते खास मराठी साहित्य अभ्यासासाठी म्हणून सन १९२० ला ते भारतात सपत्निक राहिले. पुण्याच्या भारत इतिहास संशोधन मंडळाच्या ग्रंथालयात उपलब्ध पोथ्या व वाङ्मयाचा त्यांनी सूक्ष्म अभ्यास केला. अमेरिकेत जाऊन त्यांनी ‘पोएट सेंटस् ऑफ महाराष्ट्र' अशी अकराा पुस्तिकांची मालिका लिहिली व प्रसिद्ध केली. त्यात ‘भानुदास' (१९२७), ‘एकनाथ' (१९२७), ‘भीक्षुगीत' (१९२७), 'दासोपंत दिगंबर' (१९२७), ‘बहिणाबाई' (१९२९), ‘स्तोत्रमाला' (१९२९), 'तुकाराम'

(१९३०), ‘रामदास' (१९३२) यांचा समावेश आहे. यात संतांचे अल्प चरित्र जसे आहे तशा त्यांच्या अभंग, पदांचा इंग्रजी गद्यानुवादही आहे. याशिवाय जस्टिन अँबट यांनी ‘स्टोरीज ऑफ इंडियन सेंटस्' (भाग २ - १९३३, १९३४) 'नेक्टर फ्रॉम इंडियन सेंटस् ची रचना करून मराठी संतांचे जीवन, विचार, साहित्य इंग्रजीत भाषांतरित करून त्याचे प्राचीन महत्त्व विशद केले. यांपासून प्रेरणा घेऊन मॅकनिकॉल, निकोल यांनी साम (Psalms) ऑफ मराठा सेंटस्' (१९५२) प्रकाशित केले. रेव्हरंड ना. वा. टिळकांच्या साहित्यावर पी. एस्. जेकब यांनी ‘एक्सप्रिएंशियल रिस्पॉन्स ऑफ एन. व्ही. टिळक' चं लेखन करून त्यांच्या साहित्याची महती अधोरेखित केली.

 स्वातंत्र्योत्तर काळात मराठी आधुनिक कवितेच्या इंग्रजी भाषांतराचे युग सुरू झाले तरी तुकारामांच्या अभंगांची इंग्रजी भाषांतरे वेळोवेळी होत राहिली. नेल्सन फ्रेझर (१९८८), डॉ. प्रभाकर माचवे (१९७७) यांच्या नंतर अगदी अलिकडे १९९१ मध्ये कवी दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांचे ‘सेज तुकाराम' हे भाषांतर उल्लेखनीय म्हणून सांगता येईल. आपल्या ‘टीकास्वयंवर मध्ये डॉ. भालचंद्र नेमाडे यांनी चित्रे यांच्या भाषांतरातील त्रुटींवर बोट ठेवले आहे. महाराष्ट्र स्वतंत्र झाल्यावर मराठी-इंग्रजीवर समान अधिकार असलेल्या अनेक मान्यवरांनी आधुनिक मराठी कवींच्या रचना इंग्रजीत भाषांतरित करून भारतीय काव्याचा भाग म्हणून त्यांना जागतिक स्थान मिळवून दिलं. बा. सी. मर्लेकर, अरुण कोलटकर, नारायण सुर्वे, नामदेव टिळक, विंदा करंदीकर, वसंत आबाजी डहाके इत्यादी कवींचे संग्रह इंग्रजीत भाषांतरित झाले आहेत. त्यात नारायण सुर्वे यांच्या काव्याचा कृष्णा चौधरी व पी. एस्. नेरूरकर यांनी केलेला ‘ऑन दि पेव्हमेंटस् ऑफ लाइफ', विंदांच्या कवितांचा वृंदा नाबर व निस्सीम इझिकेलनी केलेला ‘स्नेक स्कीन अँड अदर पोएम्स', डहाकेंच्या 'योगभ्रष्ट' काव्य संग्रहाचा रणजित होसकोटे व मंगेश कुलकर्णीनी केलेला 'द टेररिस्ट ऑफ स्पिरिट' हे अनुवाद त्यातील आशय समर्थपणे इंग्रजी वाचकांपर्यंत पोहोचवतात पण नामदेव ढसाळ यांची कविता त्यातील पूर्ण गर्भित अर्थासह इंग्रजीत भाषांतरित करणे कठीण होते खरे! म्हणून तर ‘नामदेव ढसाळ : पोएट ऑफ अंडरवर्ल्ड' चा अनुवाद करताना चित्रे यांना कबूली देत म्हणावं लागलं होतं की, I can't achive the musical excellence of original.' डॉ. गणेश देवी, अदिल जस्सावालांसारखे इंग्रजी अनुवादक, समीक्षक, संशोधक या

भाषांतरांची जेव्हा समीक्षा करतात तेव्हा त्यांच्या लक्षात येतं की मराठी कवितांची इंग्रजी भाषांतरे अधिक सरस होणे (अन्य भारतीय भाषांतील काव्यांच्या भाषांतराच्या पाश्र्वभूमीवर) आवश्यकच नाही तर अनिवार्यही आहे. 'व्हायरस अँलर्ट' शीर्षकांतर्गत दि. पु. चित्रेनी केलेला हेमंत दिवटेंच्या कवितांचा अनुवादही वाचनीय आहे.

 याशिवाय मल्लिका अमर शेख, रजनी परुळेकर, प्रभा गणोरकर या कवयित्रींच्या कवितांची स्फूट इंग्रजी भाषांतरे आढळतात. अलीकडच्या काळात ‘अॅटलांटिक क्वार्टरली’, ‘लिटररी ऑलिंपिक्स' सारख्या साहित्यिक नियतकालिकातून अधून-मधून मराठी कवितांची भाषांतरे वाचावयास मिळतात. शिवाय आजकाल विविध वेबसाईट्सही मराठी कवितांची इंग्रजी भाषांतरे प्रकाशित करताना दिसतात. 'www.sawarkar.org' वर सावरकरांच्या पंधरा-सोळा कवितांचे अनुवाद मूळ मराठी कवितांसह उपलब्ध झाल्याने वाचकांची एक प्रकारे सोय झाली आहे. ते अनुवाद मूळ रचनेशी ताडून पाहात भाषांतराचे मूल्यमापन, दर्जा, समीक्षा वाचनच करायला लागतात, 'पोएट्री इंटरनॅशनल'च्या वेबसाईटवरही वेळोवेळी समकालीन मराठी कवितेची भाषांतरे जिज्ञासू वाचकास वाचावयास मिळतात. काही ई-कविता संग्रहही इंटरनेटवर इंग्रजी भाषांतरे देतात. ती मोबाईल्सवर डाऊनलोड करून साहित्य रसिक त्यांचा आस्वाद घेत चर्चा, रसग्रहण करताना दिसतात.

 मराठी पद्याबरोबर गद्य साहित्यातील विविध प्रकारच्या रचनांचे इंग्रजी अनुवाद स्वातंत्र्योत्तर कालखंडात मोठ्या प्रमाणात झाले. कथा, कादंबरी, चरित्रे, आत्मचरित्रे, नाटक यांबरोबर निबंध आणि वैचारिक लेखसंग्रह यांची भाषांतरे इंग्रजीत झाल्याने मराठी गद्य साहित्याची महती जगास कळणे सुकर झाले. याचा प्रारंभ नॅशनल बुक ट्रस्ट ऑफ इंडिया, साहित्य अकादमी, भारतीय ज्ञानपीठासारख्या संस्थांनी आपल्या विविध योजनांतून मराठी साहित्याची भाषांतरे इंग्रजी व सर्व भारतीय भाषात करून मराठी साहित्यास एकाच वेळी भारतीय व वैश्विक बनविले. 'मेकर्स ऑफ इंडियन लिटरेचर' या आपल्या ‘मोनोग्राफ' मालिकेत साहित्य अकादमीने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, जी. ए. कुलकर्णी, ह. ना. आपटे, संत ज्ञानदेव, केशवसुत, कुसुमाग्रज, श्रीधर व्यंकटेश केतकर, साने गुरुजी, वि. दा. सावरकर, श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर, स्वामी रामानंद तीर्थ, तुकाराम, उद्धव शेळके, वि. स. खांडेकर प्रभृती मान्यवरांच्या जीवन, कार्य, कर्तृत्व, काव्य, साहित्य, विचार इत्यादींचा मागोवा चरित्र ग्रंथातून इंग्रजीत प्रकाशित करून

या साहित्यिकांना 'भारतीय साहित्यिक' बनवले. याशिवायही अन्य अनेक मान्यवरांची चरित्रे मराठी इंग्रजीत भाषांतरित झाली आहेत.

 कादंबरी, आत्मचरित्रे, नाटके यांच्या तुलनेने मराठी कथांचे अत्यल्प अनुवाद इंग्रजीत आढळतात. 'दि वुमन इन द केजिस' हे मराठी कथांचे इंग्रजी भाषांतर उल्लेखनीय म्हणून सांगता येईल. ईआन रॅइसाइड यांनी 'रफ अँड दि स्मूथ' शीर्षकाने केलेल्या कथांच्या भाषांतरात सर्वश्री गंगाधर गाडगीळ, अरविंद गोखले, व्यंकटेश माडगूळकर, दि. बा. मोकाशी, द. मा. मिरासदार, मालतीबाई बेडेकर यांच्या श्रेष्ठ व निवडक कथांचा अंतर्भाव आहे. विलास सारंगांच्या कथांचा इंग्रजी अनुवाद 'दि फेअर ट्री ऑफ व्हाइड' शीर्षकाने प्रकाशित आहे. तो इंग्रजी शिवाय अमेरिकन (इंग्लिश) व कॅनेडियनमध्येही उपलब्ध आहे. 'दि बाँबे लिटररी रिव्ह्यू', 'दि न्यू क्वेस्ट', 'इंडियन लिटरेचर' सारख्या नियतकालिकांतून समकालीन व नवप्रकाशित कथांची इंग्रजी भाषांतरे प्रकाशित होत असतात. याशिवाय विविध भारतीय भाषांत ही मराठी कथांची भाषांतरे नियमितपणे होत राहतात. वि. स. खांडेकरांच्या कथा, कादंबच्या इंग्रजीशिवाय गुजराथी, हिंदी, तमिळ, मल्याळम, कन्नड, सिंधी, पंजाबी, बंगाली इत्यादी भाषांत अनुवादित झालेल्या असून काही भाषांत तर खांडेकर (तमिळ, गुजराथी) त्या भाषेतील लेखक म्हणूनच ओळखले जातात हे विशेष.

 मराठी कथांच्या तुलनेत कादंब-यांची अधिक भाषांतरे इंग्रजीत झालेली आहेत. विभावरी शिरूरकरांच्या 'बळी' कादंबरीचा यशोधरा देशपांडे यांनी 'दि विक्टिम' नावाने अनुवाद केला आहे. लॅन रिसाइड यांनी श्री. ना. पेंडसे यांच्या 'गारंबीचा बापू' कादंबरीचया 'वाइल्ड बापू ऑफ गारंबी' शीर्षकाने केलेल्या भाषांतरात कोकणचे लोकजीवन, संस्कृती, भाषा, परंपरांचे सक्षम प्रतिबिंब उमटले असे म्हणणे अतिशयोक्ते होईल. तीच गोष्ट किरण नगरकरांच्या 'सात सक्कम त्रेचाळीस' कादंबरीच्या शुबा स्ली यांनी केलेल्या 'सेव्हन सिक्सेस आर फोर्टी थ्री' भाषांतराची, विशेषतः इंग्रजी भाषी विदेशी भाषांतरकार जेव्हा मराठी साहित्याचा अनुवाद करतात तेव्हा त्यांच्या सांस्कृतिक आकलन व भाषिक आशय शब्दात पकडायच्या मर्यादा सीमित राहातात. त्यामुळे बरीच भाषांतरे शाब्दिक पर्यायात अडकलेली आढळतात. पण मराठी, इंग्रजी भाषांवर पकड असलेला भाषांतरकार तो विशेषतः महाराष्ट्र निवासी वा मराठी भाषी असेल तर मात्र ते अनुवाद सार्थक,

समर्पक होतात. या संदर्भात डॉ. भालचंद्र नेमाडे यांच्या 'कोसला' कादंबरीचा

सुधाकर मराठेचा ‘ककून' (Cacoon) अनुवाद पाहता येईल. मराठी शब्द प्रमाणला इंग्रजीत आणताना सर्वांनाच कसरत करावी लागते. त्याचे कारण दोन्ही भाषांची मूळे वेगवेगळ्या भाषा कुलात असणे हे जसे आहे तसे शब्दछटांची नजाकत भाषांतरात मर्यादेतच प्रतिबिंबित होत राहाणे हेही त्याचे आणखी एक खरे कारण असते.

 मराठी साहित्यातील नाटके व आत्मकथा हे असे साहित्य प्रकार होत की जे अन्य भाषांना प्रयोग, शैली, समस्या, विषय अशा अनेक अंगांनी देणगी, योगदान देताना डॉ. गो. पु. देशपांडे हे इंग्रजी भाषांतराच्या दृष्टीने आघाडीवर आहेत. १८८९ ला कुमुद मेहतांनी केला तेव्हा तेंडुलकर नाटककार म्हणून बहुचर्चित झालेले होते. विजय तेंडूलकरांच्या नाटकांची सर्वाधिक इंग्रजी भाषांतरे केली ती प्रिया आडारकरांनी. 'शांतता कोर्ट चालू आहे' चा ‘दि कोर्ट इज इन सेशन' अनुवाद आणि ‘फाइव्ह प्लेज ऑफ तेंडूलकर' या त्यांनी केलेले अन्य अनुवाद एकत्र वाचताना लक्षात येते की प्रिया आडारकरांच्या भाषांतरात नाटक संहितेतील समस्या, व्यग्र (विसंगती) पकडण्याचं, त्याचं लोभस प्रतिबिंब इंग्रजीत उतरवण्याचं विलक्षण कौशल्य आहे. त्यांना नाटकातील नेपथ्य, अभिनय, संवादातील आरोह-अवरोहाची जाण, चांगली व चपखल असल्याचा अनुभव येतो. तेंडूलकरांच्या ‘कन्यादान'चे भाषांतर गौरी रामनारायण यांनी केले असून ते ऑक्सफर्ड प्रेसने प्रकाशित केले आहे. तेंडूलकरांच्या गाजलेल्या 'घाशीराम कोतवाल'ची इंग्रजी भाषांतरे तर दोन झाली असून पैकी एक समिक बंदोपाध्याय यांनी केले असून दुसरे भाषांतर जयंत कर्वे आणि एलिनॉर झेलिऑट यांनी संयुक्तरित्या केले आहे. इंग्रजी रंगभूमीवर ते सादरही झाले होते. तेंडूलकरांच्या नंतर महेश एलकुंचवार असे नाटककार होत की ज्यांच्याकडे भाषांतरकार गंभीरपणे पाहातात. शांता गोखले आणि मंजुळा पद्मनाभन यांनी मिळून केलेले भाषांतर ‘सिटी प्लेज' आणि शांता गोखलेंनीच स्वतंत्ररित्या केलेले ‘कलेक्टेड प्लेज ऑफ महेश एलकुंचवार' (२००९) अशी दोन्ही भाषांतरे वस्तुनिष्ठ व प्रमाण कसोट्यांवर यशस्वी दिसून येतात. ‘मराठी ड्रामा फ्रॉम १९४३ टू प्रेझेंट' (१९९९) हे शांता गोखलेंचे अन्य पुस्तक म्हणजे त्यांच्या इंग्रजी प्रभुत्वाचा व नाटकावरील हुकमतीचा पुरावा होय. शांता गोखलेंनी कलेले डॉ. गो. पु. देशपांडे आणि सतीश आळेकरांच्या नाटकांचे अनुवाद याच पठडीतले म्हणून सांगता येतील. गो. पुं. च्या ‘उध्वस्त धर्मशाळा'च्या ‘ए मॅन इन डार्क टाइम्स'चं चांगलं स्वागत झालं.

 मराठी आत्मकथा आणि त्यातही दलित आत्मकथांनी आपल्या व्यवच्छेदक व भेदक अनुभवांमुळे भारतीय भाषांना मोहिनी तर घातलीच, शिवाय विश्व साहित्यातही त्यांनी आपल्या जगावेगळ्या जगण्याने, जगण्याच्या संघर्षाने आपला वेगळा रस्ता उमटवला. लक्ष्मण मानेची आत्मकथा 'उपरा'ची नोंद फोर्ड फाऊंडेशन, अमेरिकेने घेतली. ती ए. के. कामतांनी केलेल्या सरस भाषांतरामुळे. लक्ष्मण गायकवाड यांच्या ‘उचल्या' चा पी. ए. कोल्हटकरांनी 'दि बँडेड' शीर्षकाने केलेला अनुवाद मर्यादांसह वाचकांनी पसंत केला. ग्रोइंग अप अनटचेबल्स इन इंडिया' हा वसंत मून यांच्या 'वस्ती'चा अनुवाद, ‘आऊटकास्ट' हा डॉ. शरणकुमार लिंबाळेच्या ‘अक्करमाशी' चा अनुवाद असो किंवा डॉ. नरेंद्र जाधवांनी स्वतःच केलेला ‘आमचा बाप आणि आम्ही'चा 'आऊटकास्ट : ए मेमॉयर' अनुवाद असो प्रत्येक आत्मकथन एक हादरवून सोडणारं भावविश्व जगापुढे ठेवतं व अंतर्मुख करतं. बेबी कांबळेच्या ‘जीणं आमचं' चा ‘द प्रिझन वुई ब्रोक' आणि उर्मिला पवार यांचं नुकतंच प्रकाशित झालेलं ‘आयदान'चं भाषांतर ‘दि विव्ह ऑफ माय लाइफ' म्हणजे स्त्री वेदनांचं महाभारत नि शोकात्म महाकाव्यच! असाच प्रभाव लक्ष्मीबाई टिळकांच्या स्मृतिचित्रे'चा ‘आय फॉलो आफ्टर' मधून झरत राहतो. डॉ. प्रकाश आमटेंच्या ‘प्रकाशयात्रा'चे सुमेधा रायकरांनी केलेले ‘पाथवेज टू लाईट' आणि 'मुक्तांगणची गोष्ट' या डॉ. अनिल अवचटांच्या आत्मकथनात्मक कृतीचा चंद्रकांत म्हात्रेकृत अनुवाद ‘लर्निग टू लिव्ह' केवळ हृदयस्पर्शी!

 याशिवाय नोंदवली पाहिजेत अशी भाषांतरे उरतातच. ही भाषांतरे वाचनीय, लक्ष्यवेधी तशीच मराठी साहित्याचा खरा आरसा दाखवणारी म्हणून उल्लेखनीय ठरतात. वि. स. खांडेकरांच्या ‘ययाति' कादंबरीचा वाय. पी. कुलकर्णीकृत अनुवाद वस्तुनिष्ठ भाषांतराचा नमुना होय. युगांत' या आपल्याच कादंबरीचा डॉ. इरावती कर्वे यांनी केलेला ‘दि एंड ऑफ ए पॉक' वरील प्रमाणेच वाचकांना पर्वणी ठरतो. मराठी साहित्यातील काही अपवाद चीजा इंग्रजीत भाषांतरित झाल्यात. त्यात डॉ. नरेंद्र जाधव यांनी ‘डॉ. आंबेडकर : इकॉनॉमिक थॉट अँड फिलॉसॉफी' वैचारिक साहित्य अनुवाद म्हणून उल्लेखनीय ठरतो. यात डॉ. जाधव यांचे स्वतः अर्थतज्ज्ञ असणं ... त्यामुळे अर्थशास्त्रीय संकल्पनांचे चपखल प्रतिबिंब भाषांतरात पडते. मराठी बाल साहित्याचे इंग्रजी भाषांतर म्हणजे कपिला षष्ठीचाच योग म्हणावा लागेल. पण तो मान मिळाला लीलावती भागवत यांच्या

‘रानातली रात्र’ला. डी. आर. भागवत यांनी 'ए नाईट इन दि वुड' नावाने तो करून एक विक्रमच नोंदवला म्हणायचा. सर्वात महत्त्वाचे भाषांतर... कठीण कर्म असाच त्याचा उल्लेख व्हायला हवा, ते म्हणजे मराठी व्याकरणाचे इंग्रजी भाषांतर. हा पराक्रम केला आहे रमेश धोंगडे व काशीवाली या दुकलीने. ‘मराठी ग्रामर बुक इन इंग्लिश' (२००९) अशा शीर्षकाचा हा अनुवाद क्लिष्ट असला तरी शास्त्रीय अनुवाद म्हणून त्याचे असाधारण महत्त्व आहे.

 या नि अशा अनेक मराठी साहित्य कृतींचा लोभस इंग्रजी प्रतिबिंबामुळे ही भाषा प्रादेशिक असली तरी तिचे भाषिक सामर्थ्य ज्ञानभाषा इंग्रजी व राष्ट्रभाषा हिंदीशी स्पर्धा करणारे आहे. कोणत्याही भाषेची क्षमता ग्रंथ संख्येवर अवलंबून नसतेच मुळी! ती भाषा आपल्या ग्रंथांचे किती भाषांत अनुवाद पोहोचविते यावर तिचे योगदान, मूल्य ठरत असते. आज मराठी साहित्य मुद्रित रूपात इंग्रजीत भाषांतरित होते तसेच ते इंटरनेटवर ईरूपांतही प्रकाशित होत असते. मराठी भाषिकांचा विश्वसंचार व वैश्विक निवास या दोन्हीमुळे मराठी साहित्याच्या इंग्रजी भाषांतरात गती आली आहे आणि गुणवृद्धीही होते आहे. अन्य भारतीय भाषिकांच्या तुलनेत मराठी भाषिक समुदायाचे इंग्रजीकरण ही अस्मितेच्या पातळीवर चिंतेची बाब ठरतअसली तरी ‘अमृताची पैज' जिंकण्याच्या तिच्या उपजत वृत्तीमुळे ती अटकेपार झेंडा फडकविण्यात भूतकाळापासूनच अग्रेसर आहे. मराठी भाषा दिन म्हणून आज आपण तिचे स्मरण व नियोजन करत असताना हे विसरता कामा नये की ती विकसित झाली तरच आपली स्वतंत्र सांस्कृतिक ओळख राहाणार.

▄ ▄