भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय ९

॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय नववा ॥
श्रीरामांचे वैराग्यनिरुपण

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

सन्मुख देखोनि श्रीराम । विश्वामित्राचा मनोधर्म ।
सुखावोनि सप्रेम । आनंदे परम बोलत ॥१॥
आजी माझें सार्थक कर्म । आजी माझा सफळ धर्म ।
आजी माझें पूर्ण काम । रायें श्रीराम यज्ञार्थ दिधला ॥२॥
ऋषि म्हणे श्रीरामासी । चाल जाऊं माझ्या आश्रमासी ।
सिद्धि पाववीं स्वधर्मासी । तूं सर्व कामासी निजमोक्ष ॥३॥
राम म्हणे ऋषि समर्था । कांही पुसेन मनोगता ।
कृपा करावी कृपावंता । मी तत्वता वचनार्थी ॥४॥

देहदोषांविषयी श्रीरामांचा विश्वामित्रांस प्रश्न :

देह तंव अत्यंत अशक्त । देहकर्म तेंही नाशवंत ।
कर्मफळ ते क्षयभूत । सुख कोण येथ देहसंगे ॥५॥
देहलोभे आर्तभूत । जो विषय सेवीत ।
तो तत्काळ विष्ठा होत । सुख कोण येथ देहसंगे ॥६॥
देहीं काळ लागला नित्य । क्षयो करी अहोरात्र ।
शेखीं भोगवी जन्ममरणावर्त । सुख कोण येथ देहसंगे ॥७॥
देहा क्षुधेचा मारा नित्य । तृष्णा पीडी जीवनार्थ ।
देहीं देहभय निभ्रांत । सुख कोण येथ देहसंगे ॥८॥
ऐकें स्वामी साचार । देह तंव दुःखाचा डोंगर ।
देह विकल्पाचा सागर । देह तो महापूर अति तृष्णेचा ॥९॥
देह तव मूत्राची न्हाणी । देह तंव नरकाची खाणी ।
देह तंव पोहणघाणी । रोगांची श्रेणी हा देह ॥१०॥
देह संदेहाचे सोलींव । देह अहंकाराचे ओतींव ।
देह विषयांचे भरींव । कृमींचे पेव तो देह ॥११॥
देह द्वंद्वाची निजधरणी । देह दुःखाची निजनिशाणी ।
देह विकल्पाची पूर्ण भरणी । अरिष्टांची तो आरणी देह ॥१२॥
देह आशेचा कळवळा । देह अहंकाराचा अमंगळा ।
देह अहंममतेचा सोहळा । विकराचा मळा तो देह ॥१३॥
देह अविद्येचे अधिष्ठान । देह संकल्पाचे साजिरें वन ।
देह मोहकाचे मोहन । मुख्यत्वें अज्ञान तो देह ॥१४॥
देह कामाचा पर्वत गूढ । देह क्रोधाचा अवघड गड ।
देह लोभाचा दुस्तर आगड । विनाशाचा मठ तो देह ॥१५॥
देह अपवित्रतेचे मूळ । देह कुश्चळा अति कुश्चळ ।
देह अमंगळा अमंगळ । मुख्य विटाळ तो देह ॥१६॥
पहा जो उत्तम पदार्थ आहे । देहलोभे तो भोक्ता खायें ।
याममात्रें विष्ठा होय । हा देहाचा पाहें परिपाक ॥१७॥
याममात्र न लागतां देख । तत्काळाची होतो वमक ।
नरकाहूनि अधिक । चिळसदायक देहसंग ॥१८॥
नित्य विषय सेवितां पूर्ण । नित्य नवी वाढे वणवण ।
कल्पांती तृप्ती नव्हे जाण । सुख कोण देहसंगे ॥१९॥
क्षुधा नित्य पीडी शरीरीं । तृषा पीडी तेचिपरी ।
निद्रा सर्वथा मूढ करी । ऐशा देहसंगा माझारी सुख कोण ॥२०॥

देहाच्या उत्पत्तिस्थितीसंबंधी घृणा :

त्या देहाची उत्पत्ती । ते मी सांगेन स्वामीप्रती ।
अपवित्रा अपवित्रमूर्ती । देहसंगती सर्वांर्थीं ॥२१॥
रजस्वलेचा लागता पालव । सचैल स्नानाचा उद्‌भव ।
त्या अशुद्धाचा तोतीव देह । अपवित्र पहाहो समूळीं ॥२२॥
रजस्वला शुद्ध चवथे दिवसीं । तो विटाळ राहिला गर्भासीं ।
तोची वाढोनि नवमासीं । करी गोत्रासी सूतकी ॥२३॥
विटाळे देहाची संभूती । विटाळे देहाची उत्पत्ती ।
विटाळें देहाची शांती । देहभस्मांती सूतक राहे ॥२४॥
देहाच्या अस्थि आणि राख । गंगोदक घालितां देख ।
देता पिड तिळोदक । तरी देहसूतक सुटेना ॥२५॥

गर्भदुःखाचे वर्णन :

एवं देह तो मुख्यत्वें विटाळ । देह तोची दुःख प्रबळ ।
आतां गर्भदुःखाचें कल्लोळ । विशद विकळ अवधारा ॥२६॥
रजस्वलेंचे पूर्ण रुधिर । तेथे पित्याचे रेतमात्र ।
तेंचि गोठोनि होय शरीर । मुख्य अपवित्र देहसंग ॥२७॥
जननी जठरीं अग्निमाझारीं । विष्ठेच्या दाथरावरी ।
मूत्राच्या आधणाभीतरीं । नवमासवरी उकडिजे ॥२८॥
जठराग्नीच्या तोंडीं । उकडतां गर्भाची उंडी ।
रस मुसावोनि होय पिंडी । अष्टांगांची कांडी व्यक्ती येती ॥२९॥
विष्ठालेप चहूकडे । नाकीं तोंडी जंतु किडे ।
तें दुःख भोगिता जीव रडे । अति चरफडे तळमळी ॥३०॥
त्वचा नाहीं गर्भखोळे । तंव मातेसी होती दोहळे ।
कट्वम्ललवण सेवी ते वेळे । सर्वांग होरपळे गर्भाचें ॥३१॥
त्रिकाळ भोजन मातेसी । त्रिकाळ दुःख ते गर्भासीं ।
भोगितां होय कासाविसी । कोणापासी सांगेल ॥३२॥
तेथें नाहीं वायूंचे आगमन । नाहीं मायदाईचें शांतवन ।
नाहीं स्वजनांचे समाधान । दुःखें संपूर्ण अति दुःखी ॥३३॥
ते काळची त्याची व्यथा । नेणती ते माता पिता ।
तेथें नाहीं नाभी म्हणता । आपली दुःखिता आपण भोगी ॥३४॥

प्रसूतिसमयीचा बिकट प्रसंग :

प्रसूतिकाळ अति अटक । गुदद्वारीं अधोमुख ।
योनिद्वारा आणावया देख । परम दुःख उत्पादी ॥३५॥
प्रसूतिवात अति प्रबळ । सर्वांगी लागे एकीचि कळ ।
योनिद्वारी करी तळमळ । प्रसूति तत्काळ होईना ॥३६॥
वेणेवरी येतां वेणा । दुःखा होय दोघांजणां ।
मातेसी न साहवे वेदना । गर्भघोळणा ते काळीं ॥३७॥
ते काळीं विचार करी पूर्ण । आतां जन्मल्या आपण ।
विषय सेवितां गर्भीं गमन । तें विषय सेवन करीं ना ॥३८॥
सद्‌गुरूसी रिघोनि शरण । निर्दोळोनियां अभिमान ।
निवारीन जन्ममरण । तेहि आठवण विसरे देही ॥३९॥

बाळपणीचं दुःख :

गर्भ जन्मे बाहरे पडे । सोहंभाव तत्काळ उडे ।
कोहंभावें दीर्घ रडे । जन्मल्यापुढें सुख काय ॥४०॥
जन्मकाळापासोनि देख । आयुष्य जातसे अमोलिक ।
यालागीं जो तो पुसे जातक । कोणी रहातक पुसेना ॥४१॥
देहासवेंचि जातक । खंड लागलें आवश्यक ।
यालागीं सकळ लोक । मरणधाक वाहती ॥४२॥
मरणा मर्यादा नाहीं देख । गर्भीं गर्भपाताची धुकधुक ।
उपजतांचि सटवीचा धाक । कोण सुख जन्माचे ॥४३॥
बाळपणींच्या दुःखशोका । संख्यत्वें न ये लेखा ।
तेंही सावधान ऐका । निजजनका स्वयें भक्षी ॥४४॥
ज्या ठायांचें घेऊं नये नांव । जो गौरव जन्माचा ॥४५॥
लाळ थुंका विष्ठा मूत्र । त्यांमाजी सदा सदा पचत ।
तोचि श्लेष्म भक्षित । बाळपणीं तेथे सुख कोण ॥४६॥
उदरव्यथा करी रुदन । माता मुखीं घाली स्तन ।
निजव्यथा न सांगवे पूर्ण । सुख कोण बालकत्वीं ॥४७॥
तांत दोन्हीं दाढा डोळे । निघती सात सात महिन्यांकाळें ।
तान्हेपणीं दुःखउमाळे । बालपणीं फळे सुख कोण ॥४८॥
बाळपणीं दुःख्ह असोस । तेथे नाहीं सुखाचा लेश ।
तैसेंचि तारुण्यही देख । दुःखदायक पुरुषासी ॥४९॥

तारुण्यात अहंमन्यता :

तारुण्याचा अति आघात । निःशेष बुडवितो निजस्वार्थ ।
कांही नाठवे परमार्थ । अति उन्मत्त विषयार्थीं ॥५०॥
शिणोनि विषय करितां पूर्ण। नित्य नवी वाढे वणवण ।
इंधनीं खवळें हुताशन । तेवीं विषय दारूण दुर्भरत्वें ॥५१॥
नित्य विषय सेविती । परी कदाकाळी नव्हे तृप्ती ।
आयुष्य गेले हातोहातीं । हे तो तारूण्याप्रति लक्षेना ॥५२॥
वाढवितां विषयसोस । नित्य आयुष्याचा होय नाश ।
परमार्थ पडे ओस । नाहीं सुखलेश तारुण्यामाजी ॥५३॥
आयुष्याचा नित्य घात । निःशेष परमार्थ ।
तो हा विषयांचा संघात । तारुण्यांत मुसमुसी ॥५४॥
तारुण्याच्या पोटीं । अनेक दुःखांचिया कोटी ।
लावी योषिता पाठी । धनधान्यदृष्टीं लोलुपत्वें ॥५५॥
तारुण्यचिया वाटा । अभिमानाचा चढे ताठा ।
अकार्मचा फुटे फांटा । गर्वाचा मोठा फुगारा ॥५६॥
मी एक चातुर्यसंपन्न । मी एक स्वयंपाकी सुब्राह्मण ।
मी एक समर्थ सधन । पवित्र पूर्ण मी एक ॥५७॥
जग अवघें अपवित्र । मीच एक श्रेष्ठ पवित्र ।
हा तारुण्यामाजी विचित्र । घातकसूत्र अभिमानें ॥५८॥

स्त्रीसंगाचा प्रभाव :

स्त्री तरी अस्थिमासांचा कोथळा । स्त्री केवळ विष्ठेचा गोळा ।
स्त्री वसतिस्थान विटाळा । नरकसोहळा विषयसंगे ॥५९॥
ऐसिया स्त्रीसंगापासीं । तारुण्य पुरुषा करी दासी ।
अखंड सेवी तियेसी । त्याची दशा ऐसी अवधारा ॥६०॥
तारुण्यमाकड स्त्रियेपुढें । ती नाचवी तैसें उडे ।
ती पाडी तेथें पडे । नाचवी रोकडे निजछंदे ॥६१॥
तारुण्यरासभ स्त्रियेपासीं । तिचा घरोबा वाहे शिसीं ।
तारुण्य श्वान स्त्रीआज्ञेसी । लाविल्या वसवसी सुहृदांते ॥६२॥
तारुण्यमांजर स्त्रीगृहासी । मियो करी पायांपासी ।
चाटावया स्त्रीअधरामृतासी । अहिर्निशीं टोकत ॥६३॥
तारुण्यउंदीर स्त्रीयेच्या घरीं । अष्टौ प्रहर छिद्र कोरी ।
देखतां लपे छिद्राभीतरी । तारुण्यवरी सुख काय ॥६४॥
तारुण्य लोलुप विषयापासीं । तारुण्य स्त्रीकामाची दासी ।
तारुण्य गर्वें मुसमुसी । तारुण्यासीं सुख काय ॥६५॥

वृद्वावस्था-व्याधिजर्जरता :

तारुण्याची ऐसी गती । सुख कैचें होईल वार्धक्याप्रती ।
त्या वार्धक्याची निजस्थिती । ऐका निश्चिती सांगेन ॥६६॥
वार्धक्यीं नाथिल्या व्याधी । वार्धक्यीं नाथिल्या आधी ।
वार्धक्यीं भ्रंशे बुद्धी । सुख त्रिशुद्धॊ तेथे कैंचें ॥६७॥
जरेचें भय बहुवस । जरा नाशी शरीराभास ।
धाकें पालटती केश । सुखाचा लेश तेथें नाहीं ॥६८॥
वार्धक्य ते केवळ पाप । तेणें सर्वांगी उठे कंप ।
भेणें बोची हाले लपलप । शब्दाचा पोंचट प्रलाप होय ॥६९॥
वार्धक्य देखोनि येतां । समूळ पळणी होय दाता ।
क्षीण होय इंद्रियसत्ता । सुखाची वार्ता तेथें नाहीं ॥७०॥
तारुण्यपासीं समस्त वित्त । जे कांता भोगी समस्त ।
तेचि विमुख होय वार्धक्यांत । हा वार्धक्याचा येथें बडिवार ॥७१॥
वार्धक्यीं जिरेना अन्न । तरी खावयाची तृष्णा गहन ।
वृद्धांचे सदा सचिंत मन । सुख कोण वार्धक्यीं ॥७२॥
वार्धक्यीं शोकसमूहु । वार्धक्यीं ममता बहु ।
वृद्धातें बाळे म्हणती बाऊ । हा सुखगौरवू वार्धक्यीं ॥७३॥
बाईल नायके बोला । बाळें दाविती वांकुल्या ।
जो तो चेष्टवी मुला । जरठा खवळविती विनोदें ॥७४॥
जरचे बळ बहुवस । वळ बैसेना माणूस ।
खोकला लागे बहुबस । भोवतें बळसचिडाणी ॥७५॥
जराजर्जरेकल्लोळें । शरीराची शक्ति पळे ।
डोळे होती सरकाळे । तोंडींहूनि लाळ गळे उरावरी ॥७६॥
मरणें व्यापिलें शरीर । तरी म्हणे माझी स्त्री माझें घर ।
माझे नातु माझे पुत्र । ही ममता फार सोडीना ॥७७॥
जरी घातला अर्धजळीं । तरी स्त्री पुत्र न्याहाळी ।
नातवंडे आणा रे मजजवळी । ममतेमेळीं देहांत ॥७८॥

विषयांच्या लोभाने नरदेह फुकट जातो :

नरदेहींचा आयुष्यसारा । विषयसारा ।
विषयलोभे केला मातेरा ।
परलोका पडला चिरा । नरकद्वारा करी गमन ॥७९॥
देहबुद्धीच्या कल्लोळीं । मोहममतेच्या महाज्वाळीं ।
परमार्थाची जाली होळी । वृथा रवंदळी नरदेहा ॥८०॥
देहीं व्यर्थ विषयसुख । देहें नाशिलें स्वर्गसुख ।
देहें वंचिलें मोक्षसुख । केवळ दुःख देहसंगे ॥८१॥
शतवर्षें विषयासक्ती । एकही इंद्रियां नव्हे तृप्ती ।
उत्तमा आयुष्या जाली माती । केवळ अधःपाती देहसंग ॥८२॥
देहसंगामाजी सुख । मानिती ते केवळ मूर्ख ।
देहसंग तें केवळ दुःख । गर्भनरक भोगवी ॥८३॥
श्रीराम म्हणे गुरुनाथा । अंगी देहअहंता नांदतां ।
सुख कोण राज्यभोगार्था । विषयस्वार्था सुख काय ॥८४॥

अहंकारमहिमा :

अहंकाराऐसा वैरी । बैसला असतां उरावरी ।
सुख नाहीं हो संसारीं । निजनिर्धारीं निश्चयो ॥८५॥
अहंकार जडला जीवीं । तो साधनीं रिघोनि गोवी ।
अहंकार हा जीवभावीं । उघड नागवी जगातें ॥८६॥
मुख्य बाधक अहंता । तिसि साह्य जालीया ममता ।
अहंममता न जिणतां । सुख सर्वथा असेना ॥८७॥
जालिया शुद्ध शास्त्रशवणें । उभय भोग ऐसा देखणें ।
जे भक्षोनियां वमनें । आतांचि का सुणें वमोनि गेलें ॥८८॥
वमनातें स्वयें भक्षी श्वान । तैसा इहभोग संपूर्ण ।
तो भोग वांछिती सज्ञान । तें ज्ञातेपण लौकिकी सटवलें ॥८९॥

अहंकारनिंदा :

अहंकार तो मुख्य बैरी । विषयलोभ चढला शिरीं ।
तेणें संसार दुस्तर भारी । निजनिर्धारीं ऋषिवर्या ॥९०॥
यालागीं न निरसे अभिमान । तंव मी न करीं रसपान ।
न करीं मिष्टान्नभोजन । न करीं परिधान दिव्यंबरें ॥९१॥
मी न करी क्रियाकर्माचार । कर्म केवळ शरीरधार ।
तेथें संचरे अहंकार । मी पवित्र अति श्रोत्री ॥९२॥

या संकटमुक्तीसाठी उपायाची प्रार्थना :

जेणें पाविजे ब्रह्मप्राती । ऐसी असेल जरी युक्ती ।
ते सांगावी मजप्रती । कृपामूर्ती ऋषिवरा ॥९३॥
मज नसेल अधिकार । तरी तुम्ही संत सर्वाधार ।
सत्संगती दीनोद्धारें । हे ब्रीद साचार संतांचे ॥९४॥
चंदनाचे संगतीं । खैर धामोडे चंदन होती ।
तेंवीं संतांचे संगतीं । ब्रह्मप्राप्ती दीनासी ॥९५॥
ऐसें बोलोनि रघुनाथ । उगाच राहिला तटस्थ ।
ऋषि राजा आणि लोक समस्त । जाले विस्मित ते काळीं ॥९६॥

सर्वांना वरील प्रश्नाचे संतोष :

श्रीरामवैराग्यसमेळीं । ऋषीश्वर दाटले भूतळीं ।
सिद्ध दाटले नभोमंडळी । मुमुक्ष ते काळीं चातक जाले ॥९७॥
वैराग्यें बोलिला रघुनाथ । तेणें जाले सुर नर तटस्थ ।
सिद्ध चाकाटले समस्त जाले विस्मित सुरवर ॥९८॥
ऐकोनि श्रीरामाची गोष्टी । सुख जालें सिद्धांच्या पोटीं ।
तिहीं केली । तिहीं केली पुष्पवृष्टी । श्रीराममुकुटीं स्वानंदें ॥९९॥
नभीं सिद्धांचा जयजयकार । भूतळीं गर्जती ऋषीश्वर ।
जयजयकार करिती नर । सुखें निर्भर सभा जाली ॥१००॥
सिद्ध बोलती स्वानंदता । ऐसी न ऐकों हे वैराग्यवार्ता ।
आम्हीं त्रैलोक्यीं हिंडतां । श्रीरामें तत्वता सुखी केलें ॥१॥
एवं सिद्ध स्वानंदेसीं । आले दशरथाचे सभेसी ।
ऋषिरामसंवादेंसी । त्या गृह्यासी परिसावया ॥२॥
वसिष्ठ विश्वामित्र दोन्ही । आणि सिद्ध साधक मुनी ।
रायें पूजिले समस्त । पूजिला दशरथ परमार्थबुद्धी ॥४॥
सुर नर ऋषि सिद्धगण । सभा बैसली सावधान ।
एका विनवी जनार्दना । श्रोते ब्रह्मज्ञान अवधारा ॥१०५॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटिकायां
श्रीरामवैराग्यनिरुपणं नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥
॥ ओव्यां १०५ ॥

बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.