Jump to content

भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय ८

विकिस्रोत कडून
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय आठवा ॥
विश्वामित्रांचे आगमन

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

श्रीराम सच्चिदानंदघन । तोही वैराग्यलक्षण ।
लोकलक्षणार्थ दावी आपण । दीन जन तारावया ॥१॥
सकळ वैराग्याचे फळ । स्वयें श्रीराम केवळ ।
तोही वैराग्याचें शीळ । दावी प्रबळ लोकोपकारा ॥२॥

श्रीरामांची अनासक्ती :

तीर्थाहूनि आलिया रघुनाथ । नावडे राज्य राज्यार्थ ।
नावडे लोक लोकार्थ । विषयस्वार्थ नावडे ॥३॥
नावडे इंद्रियांचा संग । नावडे इंद्रियांचा भोग ।
नावडे देहादि देहधर्म ।
नावडे विलाससंभ्रम । वैराग्य परम अनुतापी ॥५॥
नावडे स्त्रियांची भेटी । नावडे स्त्रियांसीं गोष्टी ।
नावडे स्त्रियां पाहों दृष्टी । वैराग्य पोटीं विषयांचें ॥६॥
नावडे शाब्दिक चावट । नावडे चातुर्य वटवट ।
नावडे अतिवाद खटपट । मौननिष्ठ अनुतापी ॥७॥
नावडे कळा कौतुक चांग । नावडे गीत नृत्य शुभांग ।
नावडे पारधी राजरंग । वैराग्य सांग अनुतापी ॥८॥
नावडे संग्रहो धनधान्य । नावडे संपदा पदाभिमान ।
नावडे मान सन्मान । वैराग्य पूर्ण अनुतापी ॥९॥
नावडे तया कल्पतरू । तो तंव कल्पनेचा सागरू ।
कल्पना सबळ संसारू । अति दुस्तरू जन्ममरण ॥१०॥
केवळ चिंतायुक्त चिंतामणी । चिंता चिता समान दोनी ।
चिता निर्जीवा दाहिनी । चिंता अनुदिनीं जित्यातें जाळी ॥११॥
नावडे परिस धातु अर्थ । अर्थ तितुका होय अनर्थ ।
ज्याचे पोटीं अर्थस्वार्थ । त्यासी परमार्थ कदा न भेटे ॥१२॥
कामधेनु नावडे मनींहून । तें कामनेचें अधिष्ठान ।
कामकामें भवबंधन । वैराग्य पूर्ण नावडे तेंही ॥१३॥
ऐसे दिव्य भोग समस्त । त्यांसी श्रीराम अनासक्त ।
सदा वसवी एकांत । अनंत अव्यक्त रहिवासी ॥१४॥

विश्वामित्रांचे आगमन :

दशरथाचे सुपुत्र । ऐकोनियां विश्वामित्र ।
ऋषीश्वरांमाजि पवित्र । आला सत्वर यज्ञसिध्यर्था ॥१५॥
आला ऐकोनि विश्वामित्र । सामोरा धांवे नृपवर ।
लोटांगणीं नमस्कार । हर्षे निर्भर गृहा आणी ॥१६॥
घालोनियां वरासन । मधुपर्क विधिविधान ।
सुवर्णसुमनें केले पूजन । सुखसंपन्न ऋषि जाला ॥१७॥
वसिष्ठविश्वामित्रां भेटी । आलिंगनीं पडली मिठी ।
दोघांची एकात्वें एक दृष्टी । दोघांचे पोटीं सुख एक ॥१८॥
दोघांचे एक कर्माचरण । दोघांचे एक अनुष्ठान ।
दोघांचे एक ब्रह्मज्ञान । एकत्वें पूर्ण दोघे जण ॥१९॥
दशरथाचे सभास्थानीं । दोघे बैसले एकासनीं ।
तेणें शोभली ते अवनी । जेवीं गगनी शशिसूर्य ॥२०॥
दशरथ म्हणे विश्वामित्रा । तूं होसी प्रतिसृष्टिचा धात्रा ।
उद्धरावया कुळगोत्रा । परम पवित्रा आलासी ॥२१॥
धन्य भाग्याचे आजी आम्ही । धन्य अयोध्येची भूमी ।
जे कृपेनें आलेती तुम्ही । जे व्रत जपें न भेटां ॥२२॥
जेथे संतोषोनि साधु आले । तेथें कल्याण मुसावलें ।
तीर्थांचे फळ तेंही पावले । भवाब्धीचें भलें पार उतारूं ॥२३॥
जेथें तुमची कृपादृष्टि पाहे । तेथे भगवंत अवश्य आहे ।
जगद्वंद्य तुझे पाय । बहु मी काय अनुवादूं ॥२४॥

दशरथाचे विश्वामित्रांन अभिवचन :

संतोषोनि बोले दशरथ । विश्वामित्रा तुझें मनोगत ।
सिद्धी पाववीन समस्त । हें निश्चितार्थ मद्‌वाक्य ॥२५॥
जे जे तुझे मनोरथ । ते ते जाण म्यां केले कृतार्थ ।
तेणें वाक्यें संतोषयुक्त । स्वयें बोलत विश्वामित्र ॥२६॥

दशरथाची स्तुती :

दशरथा तुझें औदार्य । धैर्य वीर्य गुण गांभीर्य ।
तुझ्या पुरुषार्थाचें शौर्य । सुरवर स्वर्गी वानिताती ॥२७॥
रणीं जिंकोनि शुक्रासी । सुखी केले देवगुरुसी ।
यश दिधलें इंद्रासी । तूं सूर्यवंशासी मंडण ॥२८॥
ऐकोनि ऋषीची वचनोक्ती । राजा सुखावला चित्तीं ।
त्या सुखाची सुखस्फूर्ती । काय ऋषीप्रती बोलत ॥२९॥
होवोनि अति विनित । जोडोनियां दोनी हस्त ।
ऋषीचा कृतकार्यार्थ । असे पुसत स्वानंदे ॥३०॥
गायत्रीमंत्र कृतकार्या । विश्वामित्रा ऋषीवर्या ।
तूं आलासी कोणा कार्या । महाधैर्या मज सांग ॥३१॥

विश्वामित्रांची पुत्रयाचना :

म्हणे सूर्यवंशी महावर्या । ऐकें नृपा परोपकारिया ।
सुरसिद्धकृतकार्या । मागणें राया अवधारीं ॥३२॥
माझें मागणें नव्हे वित्त । माझें मागणें नव्हे प्राकृत ।
माझें मागणे रघुनाथ । यज्ञसिद्धर्थ कृतकार्या ॥३३॥
ऐकोनि ऋषींचें वचन । गजबजिले रायाचें मन ।
वीर्य गेलें हरपोन । कंपायमान सर्वांगीं ॥३४॥
सर्पकाळीं कांटा नेहटे । कां सापसुरळीचें पुच्छ तुटे ।
मासा जळावेगळा फुटे । तैसे दुःख वाटे रायासी ॥३५॥
चणे वानरा गालींचे । कां धन जैसें कृपणाचें ।
भाणें नेले भगणाचें । तैसे मन रायाचें श्रीरामीं ॥३६॥
प्राण जातां देह विकळ । मन मूर्च्छित इंद्रियें बरळ ।
राम जातांचि तत्काळ । रायासी केवळ दैन्य तैसें ॥३७॥
वाचेसी पडले दृढ मौन । ऋषीसी नेदी प्रतिवचन ।
समयाचें चातुर्यज्ञान । विचारून बोलत ॥३८॥

दशरथाचे उत्तर :

म्हणे यज्ञा विघ्न करिती राक्षस । मनुष्यमारक कर्कश ।
राम केवळ बाळवेष राजस । धनुर्विद्याभ्यास नाहीं केला ॥३९॥
नाहीं रणांगण देखिलें । नाहीं पूर्वी युद्ध जाले ।
त्यासी राक्षसासी पहिले । युद्ध करविलें केवीं जाय ॥४०॥
मी केवळ पुत्रकृपण । श्रीराम माझें निजनिधान ।
श्रीराम माझें जीवन धन । तो न देववे दान राक्षसभक्षा ॥४१॥
मी श्रीरामाचा प्रथम संबंध । तोही राक्षसासी द्वंद्वयुद्ध ।
तुम्ही विचारविशद । ज्ञानप्रबुद्ध तुम्ही आहा ॥४२॥
श्रीराम केवळ बाळ । नाहीं शस्त्रविद्याप्रबळ ।
नाहीं मंत्रास्रशुद्धशीळ । त्यासी युद्ध प्रबळ राक्षसांसी केवीं ॥४३॥
जें जे मागाल तुम्ही समर्थ । देई राज्य राजपदार्थ ।
शेखी देईन जीवित्व । परि रघुनाथ न देववे ॥४४॥

विश्वामित्रांचा संताप :

ऐकोनि रायांचे वचन । विश्वामित्र जाला कोपायमान ।
अत्यंत क्षोभोनियां जाण । काय वचन आपण बोलत ॥४५॥
अरे मी भेटलों दशरथ । द्विजा तुझे मनोरथ ।
आजीच जालें कृतकार्यार्थ । ऐसें सभेआंत जल्पसी ॥४६॥
तेंचि मागतां दान । न देववे म्हणसी आपण ।
हेंचि मुख्यत्वें कुळदूषण । दिधलें दान न देववे म्हणसी ॥४७॥

प्रतिज्ञापूर्तीसाठी प्राणार्पण केलेल्या सूर्यकुलोत्पन्न राजांची दशरथाला आठवण देतात :

सूर्यवंशी राजे जाण । जे जे जाले धर्मभूषण ।
त्यांमजी तूं धर्मदूषण । दिधले दान न देववे म्हणसी ॥४८॥
हरिश्चंद्रे स्वप्नदान । जागृती सत्य केले संपूर्ण ।
आपणा विकिलें आपण । दक्षिणावचनसत्यत्वें ॥४९॥
त्या वंशी तूं जन्मलासी । दिधले दान तें न देसी ।
हें सामर्थ्य तुजचिपासीं । सूर्यवंशासी निंदका ॥५०॥
येच वंशी शिबी जाण । पक्षियाचेनि समसमान ।
मांस तुकिलें आपण । परी मिथ्या वचन न करीच ॥५१॥
येचि वंशी मुचकुंद जाण । इंद्रा साह्य केलें आपण ।
तेणें युद्ध केलें दारुण । रणकंदन तारकेंसीं ॥५२॥
ते वंशी तूं जन्मोनि जाण । दान न देववे म्हणसी आपण ।
ते वंशीच्या यशासी पूर्ण । तुवा दूषण लाविलें ॥५३॥
रुक्मांगद येच वंशीं । मोहिनींने छळितां त्यासी ।
पुत्रांचे शीर देवोनि तिसी । व्रत एकादशी उद्धारु ॥५४॥
तूंही तेचि वंशी जन्मलासी । पुत्र न देववे स्वयें म्हणसी ।
लाज लाविली पूर्वजांसी । उणे सूर्यवंशासी तुझेनि ॥५५॥
ककुत्स्थ बैसला इंद्राचे स्कंधी । दैत्य पराभविले युद्धीं ।
तें वंशींचा तूं त्रिशुद्धी । म्हणसी पुत्र नेदीं युद्धार्थ ॥५६॥

श्रीरामांना बालक म्हटल्याबद्दल राजाला दोष :

तूं रामासी म्हणसी बाळ । हे मूर्ख बुद्धि अति स्थूळ ।
श्रीराम अवतार निर्मळ । जाण केवळ सुरसाह्या ॥५७॥
श्रीराम नव्हे बाळक । राक्षसकुळासी अंतक ।
स्वधर्माचा संस्थापक । साधूंचा आवश्यक साहाकारी ॥५८॥
धनुर्विद्या नेणे रघुनंदन । हें वचनचि अति अप्रमाण ।
राम सकळ विद्यां जन्मस्थान । शस्त्रास्त्रजीवन निजबीज राम ॥५९॥
श्रीराम रणरंगधीर । गुणागुणगुणगंभीर ।
वीराधिराज महावीर । परम शूर श्रीराम ॥६०॥
श्रीराम मनुष्य नव्हे पाहीं । राम देहींच विदेही ।
श्रीराम चैतन्यविग्रही । राम स्वदेहीं परब्रह्म ॥६१॥
राया तूं नेणसी निश्चित । श्रीरामा मानिसी प्राकृत ।
वसिष्ठासी पुसें हा वृत्तांत । तो यथार्थ सांगेल ॥६२॥
आतां स्वस्ति असो तुम्हांसी । सकळ कल्याण श्रीरामासी ।
मी जाईन स्वाश्रमासी । म्हणोनी ऋषि निघाला ॥६३॥

कुलगुरुंचा उपदेश व विश्वामित्रांना पुत्रसमर्पण :

तंव वसिष्ठ म्हणे नृपवरा । क्षोभवूं नको विश्वामित्रा ।
हा प्रतिसृष्टीचा धात्रा । भस्म कुळगोत्रा क्षणार्धें करील ॥६४॥
धन्य वसिष्ठाचा भाव । सूक्ष्म सुचविला निर्वाह ।
जेणें सुखावे ऋषि आणि राव । तैसा उपाय चिंतिला ॥६५॥
वसिष्ठ गुह्य सांगें रायासी । शांत करी विश्वामित्रासी ।
दोघे पुत्र द्यावे त्यासी । दोघे पुत्र तुम्हांपासी क्रीडनार्थ ॥६६॥
गुरुआज्ञा वंदूनि शिरसीं । लोटांगण विश्वामित्रासी ।
रामलक्ष्मण दिधले तुम्हांसी । दोघे मजपासीं राहूं द्या ॥६७॥
विश्वामित्र म्हणे भले जालें । एके रामें काय नव्हें केलें ।
सवें लक्ष्मणासी दिधले । भाग्य फळले पैं माझे ॥६८॥

विश्वामित्रांचा संतोष व सर्वत्रांना आनंद :

विश्वामित्र म्हणे वसिष्ठासी । तू सत्य सद्‌गुरु सूर्यवंशीं ।
रक्षिलें दोहींच्या धर्मासी । ज्ञाता होसी सज्ञानत्वें ॥६९॥
वसिष्ठ विश्वामित्र आणि रावो । स्वस्थांनीं बैसले पाहो हो ।
गाधिसुत झाला निःसंदेहो । परम उत्साह स्वानंदें ॥७०॥
राजा म्हणे जिवलगासी । राम पाचारा ऋषिभेटीसी ।
येरु पातला राजाज्ञेंसीं । अति वेगेंसी विनीत ॥७१॥
लोटांगण वसिष्ठासी । साष्टांग नमन रायासी ।
चरणीं माथा विश्वामित्रासी । येरे हृदयासी आलिंगले ॥७२॥
ॠषी रामा जाली भेटी । आनंद विश्वामित्राच्या पोटीं ।
जयजयकारे गर्जता उठी । श्रीराम दृष्टी देखोनि ॥७३॥
एका जनार्दना शरण । जालें गुरुशिष्यदर्शन ।
येथोनि श्रीराम आपण । वैराग्य पूर्ण निरुपी ॥७४॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
विश्वामित्राहमनं नाम अष्टमो॓ऽध्यायः ॥८॥
॥ ओंव्या ७४ ॥

बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.