भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय ५

॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय पाचवा ॥

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

कौसल्येचे डोहाळे :

पूर्वकथेचे अनुसंधान । कौसल्यें उघडिले नयन ।
डोहाळे पुसावसा जाण । राजा सावधान स्वयें जाला ॥ १ ॥
कौसल्या रामगर्भें स्वरूपस्थिती । राजा प्रवृत्तिधर्में पुत्रार्थी ।
दोहींच्या संवादाची प्रीती । डोहळे निश्चिती अवधारा ॥ २ ॥
राजा म्हणे स्वमुखें कांते । काय आवडीं आहे तूतें ।
वेगीं सांग डोहळ्यांतें । सांडी परतें भ्रमासी ॥ ३ ॥
येरी म्हणे मी अवघा राम । मजमाजी तंव कैंचा भ्रम ।
अवतरलों पुरुषोत्तम । देवांचे श्रम फेडावया ॥ ४ ॥
ऐकोनि शंकिजे रायें । म्हणे इसी जाहलें तरी काये ।
आप आपणियातें पाहें । सावधान होय प्रिये तूं ॥ ५ ॥
येरी म्हणे मी नव्हे स्त्री ना पुरुष । नर वानर ना राक्षस ।
ईशाचा ज्ओ निज ईश । परम पुरुष श्रीराम ॥ ६ ॥
राजा म्हण तन्वंगी । काय झालें तुजलागीं ।
कैंचा भ्रम भरला अंगीं । पाहें वेगीं मी कोण ॥ ७ ॥
येरी म्हणे माझ्या ठायीं । मी तूं ऐसे उरले नाही ।
अधिष्ठान जे विदेही । आत्मा पाहीं श्रीराम ॥ ८ ॥
दशरथ म्हणे कौसल्ये । माझें तुझें जैं लग्न झालें ।
तैं रावणें अति विघ्न केलें । ते विसरलीस कैसेनी ॥ ९ ॥

रावणाचे नाव ऐकतांच :

नांव ऐकोनि रावण । येरी म्हणे दे दे धनुष्यबाण ।
करूं लंकेचें निर्वाण । मारूं दारुण राक्षस ॥ १० ॥
पाचारा वनींचे वनचर । मुकुट कुंडलें द्या अलंकार ।
राज्या देवोनि धरा छत्र । वानभार चालवा ॥ ११ ॥
केउता गेला रे हनमंत । अंगद सुग्रीव जांबवंत ।
अखूनि रावणाची मात । जगाआंत उरलीसे ॥ १२ ॥
अहो वज्रदेही निजगडा । पुच्छें घालोनियां वेढा ।
लंका जाळा ते भडभडां । पाडा तुडतुडां राक्षस ॥ १३ ॥
अमित पाचारा वानर । शिळीं बुजा रे सागर ।
पाडा पाडा रे नगर । निशाचरवस्ती जे ॥ १४ ॥
केउते गेले रे जुत्पती । लंका उलथा रे हाताहातीं ।
पाडा पाडा चारी भिंती । दुर्ग किती आम्हांसी ॥ १५ ॥
आगड भेदा रे चोहटा । पांडू लंकेच्या त्रिकूटा ।
मारूं रावणा अति दुष्टा । स्वधर्मवाटा रुंधित ॥ १६ ॥
बाण घेवोनि स्वांगें । छेदूं कुंभकर्णाचे टांगे ।
भेदूं रावणाची सर्वांगे । भिडतां मागें मी न सरें ॥ १७ ॥
राक्षसांच्या शिरकमळीं । खेळूं लंकेपुढें चेंडूफळी ।
साजुक रुधिरांच्या कल्लोळीं । तृप्त कंकांईं करूं आजी ॥ १८ ॥
तोडा नवग्रहांची बेडी । सोडा देवांची बांधवडी ।
उभवा रामराज्याची गुढी । आज्ञा धडफुडी तिहीं लोकीं ॥ १९ ॥
पाचारा बिभीषण पवित्र । करा राज्याभिषेक धरा छत्र ।
लंका दिधली स्वतंत्र । यावचंद्रस्र्यपर्यंत ॥ २० ॥
नासा रे जगाचीं दुःखें । त्रैलोक्य भरारे हरिखें ।
दुमदुमित विश्व सुखें । परम परुरुषें श्रीरामें ॥ २१ ॥
नामें कळिकाळासी शिक । यम पराङ्‌मुख कांपती ॥ २२ ॥
जो वाचे उच्चारी रामनाम । त्याचे पुरवावे सकळ काम ।
हरावे जन्ममरणश्रम । सहज सम करावें ॥ २३ ॥
नित्य जपे जो रामनाम । तो जाणावा मजचि सम ।
पुरुषांमाजी पुरुषोत्तम । सकळ नेम तेणें केले ॥ २४ ॥
रायासी पडली आशंका । पोटीं विवसा आली देखा ।
कीं गर्भींच उठली ताटका । सिस्थिया सुखा अंतरलों ॥ २५ ॥
येरी म्हणे रे सुमित्र नेटका । अझूनि कैंची री ताटका ।
छेदूनियां बाणें एका । जनाच्या सुखा अवरोधी ॥ २६ ॥
राजा म्हणे न चले मंत्र । गुणिया पाचारा विश्वामित्र ।
येरी म्हणे केउता गेला सुमित्र । आला विप्र यागासी ॥ २७ ॥
वेगें बाणे दे कां बहुवस । विंधूनि मारूं मारीचबाहूंस ।
आणि राक्षसां करूं नाश । हाहाहूहू करिताती ॥ २८ ॥
राजा करिताहे स्मरण । परशुराम अवतार जाण ।
त्याचेनि नांवे हतो दारुण । महद्‌भूत जाण संचार ॥ २९ ॥
येरी म्हणे ऐकें गा जमदग्न्या । धनुष्य भंगिले म्यां प्राज्ञा ।
विचारीं ब्राह्मणा सर्वज्ञा । जाई तू अज्ञा तपासी ॥ ३० ॥
हिचिये देहीं संचाराचा ताठा । मुखीं सुटलासे फांटा ।
कायसे डोहळे कटकटां । नेणों पोटा काय आलें ॥ ३१ ॥
वेगीं पाचारा वसिष्ठा । पंचाक्षरी तो अदटा ।
परीक्षा करील तो श्रेष्ठा । सकळ वरिष्ठा तो गुरू ॥ ३२ ॥
येवोनि वसिष्ठ जंव पाहे । तंव ते राममय जाली आहे ।
म्हणे धन्य धन्य वो माये । वंदावे पाय इयेचे ॥ ३३ ॥
आदरें पाहूं गेला दृष्टी । चित्तचैतन्या पडली मिठी ।
हर्षे बाष्प दाटे कंठी । पडिला सृष्टीं मूर्छित ॥ ३४ ॥
नेत्रीं अश्रूंचिया धारा । रोमा फरकती स्वेदांकुरा ।
अंग कांपतसे थरथरां । अवस्था मुनीवरा अनिवार ॥ ३५ ॥
राजा म्हणे कांही न चाले येथें । गुणिया ग्रासिला भूतें ।
कोण सोडवील यातें । म्हणोनि चित्तें व्याकुळ ॥ ३६ ॥

दशरथाची कौसल्येविषयी चिंता :

म्हणे कौसल्ये आवरूं । कीं वसिष्ठां सावध करूं ।
ऐसा जाजावे नृपवरूं । धांवा थोर पोकारी ॥ ३७ ॥
श्रावणावधाचे क्लेश । सोसिले म्यां असोस ।
पुढां तेचि बहुवस । वसिष्ठदोहत्येचे ॥ ३८ ॥
अगा विधातिया श्रेष्ठा । काय लिहिले अदृष्टा ।
भूतें ग्रासिले वसिष्ठा । दोष मोठा मज घडला ॥ ३९ ॥
यज्ञ केला म्यां पवित्र । कुळीं पावेन सुपुत्र ।
तंव माझारी हे चरित्र । कैंचें विचित्र वोढवलें ॥ ४० ॥

कुलगुरूंचे आश्वासन :

ती अवस्था जिरवोनि पोटीं । वसिष्ठे उघडिली दृष्टी ।
राव झोंबला कंठीं । सृष्टी उफराटी पैं जाली ॥ ४१ ॥
स्वामी वसिष्ठा तुजही बाधा । हे तों गोष्टी न घडे कदा ।
पुत्रसुखाआड आपदा । भाग्यमंदा आम्हांसी ॥ ४२ ॥
वसिष्ठ म्हणे भाग्य श्रेष्ठ । पोटीं आले वैकुंठपीठ ।
पुरुषोत्तम जाला रे प्रकट । दैवें उत्कट कौसल्या ॥ ४३ ॥
जे जे कांही हे वदली । ते जाण पां ब्रह्मबोली ।
ते ते ख्याती करील भली । सुदशा आली सूर्यवंशा ॥ ४४ ॥
मुनिजनांचे ध्येय ध्यान । कीं देवांचे देवतार्चन ।
जगाचा जगज्जीवन । राम निधान प्रत्यक्ष ॥ ४५ ॥
राया तुज नकळे सर्वथा वर्म । उदरा आलें परब्रह्म ।
धन्य धन्य आमचे कर्म । पुरोहितधर्म ये वंशी ॥ ४६ ॥
चरणीं उद्धरील शिळा । परणील जनकाची बाळा ।
आनंदवील लोकां सकळा । राम जिव्हाळा जीवाचा ॥ ४७ ॥
वाचेनि नामें मुक्ति फुकटा । नगरी नेईल वैकुंठा ।
राम म्हणता पापिष्ठा । गरि उत्कृष्टा देईल ॥ ४८ ॥
धन्य धन्य सूर्यवंश । धन्य धन्य अयोध्येचा देश ।
धन्य धन्य कौसल्यागर्भवास । जगन्निवास पै आला ॥ ४९ ॥
धन्य धन्य एथींचे जन । धन्य धन्य दशरथा तुझें मन ।
धन्य धन्य आमचे नयन । राम निधान देखती ॥ ५० ॥

दशरथाचा आनंद :

ऐसें वसिष्ठ सांगता । टक पडिले दशरथा ।
आठवू नाठवे चित्ता । पुत्रकथा ऐकोनि ॥ ५१ ॥
ऐकतां ज्याचेनि श्रवणें । पडले तनमना भुलवणें ।
काय होईल त्याचेनि दर्शनें । ते सुख जाणे तो एक ॥ ५२ ॥
रामनामेंवीण कथा । ज्याल्या होत्या अनाथा ।
त्या केलिया सनाथा । कौसल्यासुताचेनि नामें ॥ ५३ ॥
ऐकतां कौसल्येचे डोहळे । दसह्रथासी सुखसोहळे ।
तेणें परमानंद उचंबळे । वंदी तत्काळें वसिष्ठासी ॥ ५४ ॥
एका जनार्दन विनंती संतां । ऐसी डोहळियांची वार्ता ।
ऐकतां उल्लास होय चित्ता । त्याची जन्मकथा अवधारा ॥ ५५ ॥
एका जनार्दनीं परम । डोहळियांचा अति संभ्रम ।
अजन्मा जन्मेल श्रीराम । तो जन्मसंभ्रम अवधारा ॥ ५६ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
कौसल्यादोहदनिरूपणं नाम पंचमोध्यायः ॥ ५ ॥
॥ ओंव्या ५६ ॥

बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.