Jump to content

भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय १९

विकिस्रोत कडून
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय एकोणविसावा ॥

श्रीरामस्वरूप वर्णन

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

रामाविषयी सीतेची उत्कंठा :

सीतेसी सांगती सखीजन । टळलें रावणाचें विघ्न ।
तूं भाग्याची सभाग्य पूर्ण । आवडे तो आपण नृप लक्षीं ॥ १ ॥
दळें बळें अति संपत्ती । धैर्य वीर्य यश कीर्ती ।
सखिया दाविती भूपती । सीता ते नृपती मानीना ॥ २ ॥
श्यामसुंदर निजमूर्ति । पती तो एक रघुपती ।
सीतेनें निश्चय केला चित्तीं । वरकड निश्चितीं मानीना ॥ ३ ॥
सभेसी बैसला रावण । धनुष्या न चढवेचि गुण ।
राम करूं न शके वरण । जनकें पण केला कथिण ॥ ४ ॥

धनुर्भंगाच्या पणाबद्दल राजांना आवाहन :

जो धनुष्यीं वाहील गुण । त्याचें म्यां करावें पाणिग्रहण ।
हा जो जनकें केला पण । अति दारुण निष्ठुर ॥ ५ ॥
धनुष्य कमठपृष्टासम कठोर । राम अत्यंत सुकुमार ।
त्यासी केंवी होय स्वयंवर । चिंता थोर सीतेसी ॥ ६ ॥
रावण अपमानल्यापाथीं । नृपनरवीरां धाक पोटीं ।
धनुष्य वहावया कोणी न उठी । सभेसी दृष्टी टकमक ॥ ७ ॥
तटस्थ देखोनी सभामंडळ । जनक बोलिला भूपाळ ।
शिवचापधारी नाहीं प्रबळ । क्षितिमंडळ निर्वीर ॥ ८ ॥

श्रीरामांना विश्वामित्रांची आज्ञा :

ऐकोनि रायाचें वचन । उठावला रघुनंदन ।
करावया धनुर्भंजन । पुसे आज्ञापन गुरूसी ॥ ९ ॥
निर्वीर पृथ्वीतळ । हे वाक्य न साहे रामभूपाळ ।
गुर्वाज्ञा झाल्या सबळ । धनुष्य तत्काळ सज्जीन ॥ १० ॥
ऐकतां आल्हाद विश्वामित्रा । वेगीं चाप चढवी रामचंद्रा ।
निंचावीं सुरां वीरां नृपवरां । धनुर्धरां सकळांसी ॥ ११ ॥
गुर्वाज्ञा होतां रोकडी । रामचम्द्रें घातली उडी ।
लक्ष्मणें अति तांतडी । कांस गाढी घातली ॥ १२ ॥
चाप एक आम्ही दोघे जण । राजे हांसतील संपूर्ण ।
सीताही हांसेल आपण । वीरलक्षण हे नव्हे ॥ १३ ॥
राम म्हणे सौमित्रा राहें सावधान । जेणें चापें गांजिला रावण ।
त्या चापा निमेषार्धें वाहीन गुण । राजांराव्णा देखतां ॥ १४ ॥
ऐकतां रामाचें वाक्य । वचकले रावणादिक ।
पाहता दिसताहे बाळक । अलोलिक निजधैर्य ॥ १५ ॥
हरचाप देखतां दृष्टीं । सर्वांगीं कांटा उठी ।
तें सज्जावया जगजेठी । धैर्याचा पोटीं निर्धारु ॥ १६ ॥

पण सिद्ध करण्यासाठी रामांचे आगमन, त्यामुळे झालेला परिणाम :

एक म्हणती ऋषीश्वर वेडे । आपुले प्रतिष्ठेचे चाडें ।
लोकांची बाळें लळिवाडें । चापापुढें घालिती ॥ १७ ॥
एम म्हणती श्यामसुंदर । शोभा अत्यंत मनोहर ।
संडून चापारोपणप्रकार । सीता सुंदर यासी द्यावी ॥ १८ ॥
बोलता नरनारी समस्ता । यासी अवश्य द्यावी सीता ।
चनुष्य वाहावयाची कथा । कोणी सर्वथा न करावी ॥ १९ ॥
श्रीरामसीतेचा जोडा । देवें मेळविला चोखडा ।
जनक आहे केवळ वेडा । धनुष्याचा तडा गोण्वितो ॥ २० ॥

जनक व सीतेची मानसिक अवस्था :

सीता कृतनिश्चयेंसीं । स्वयें रातली श्रीरामासीं ।
जनकमन गुंतलें रामापासीं । राम जनकासी आवडला ॥ २१ ॥
बापलेकींचें मनोगत । श्रीरामापासीं एक होत ।
त्याच्या स्वरूपाचा इत्यर्थ । दोघें लक्षित एकत्वें ॥ २२ ॥
त्या श्रीरामाची निजस्थिती । चिन्मात्रैकचैतन्यमूर्ती ।
अव्यक्त आलासे व्यक्ती । भक्तभावार्थी साकार ॥ २३ ॥
जेवीं कपिलेचें शुद्ध क्षीर । आळोनि करिती दध्याकार ।
तेंचि मथूनि साचार काठिती सार नवनीत ॥ २४ ॥
तें ठेवितां नवनीत । होऊम पाहे विकारवम्त ।
तें अग्नीनें करूनि संतप्त । साधिती घृत परिकर ॥ २५ ॥
तें थिजोनि अविकारता । स्वयें भासे साकारता ।
कणिकारूपें अनेकता । दिसे स्वभावता घृत घृतीं ॥ २६ ॥
तेवीं वैराग्यविवेकचतुर । नित्यानित्य निजविचार ।
करूनि साधिती शुद्धसार । चिदचिन्मात्रस्वरूप ॥ २७ ॥
तेंचि स्वरूप स्वभावेंसीं । आलें साकार दशेसी ।
सगुण मूर्ति भासे कैसी । चिद्विलासी श्रीराम ॥ २८ ॥
श्रीराम कौसल्येच्या उदरीं । कीं तो सबाह्य अंतरीं ।
राम परमात्मा चराचरीं । तो दशरथाच्या घ्रीं अवतार ॥ २९ ॥
राम अवतारींचा अवतारी । तो स्वयें आला स्वयंवरीं ।
सीता निजशक्ति नोवरी । पर्णावया करील उल्लास ॥ ३० ॥
नोवरीची इच्छा स्वभावता । सुम्दर व्र यावा हाता ।
ते श्र्रीरामाची सगुनता । निर्धारी सीता सांगोपांग ॥ ३१ ॥
श्रीरामाचें पूर्णपण । सीताच जाने संपूर्ण ।
यालागीं त्याचें सगुणपन । पाहे आपण सर्वावयवीं ॥ ३२ ॥

श्रीरामस्वरूपस्तवन :

श्रीरामाची श्रीमूर्ती । वर्णितां मौनावल्या श्रुती ।
वेद म्हणती नेति नेती । रामशब्दार्थीं अर्थवेना ॥ ३३ ॥
चाटू मधुर रस वाढी । तो चाटू खातां न लाभे गोडी ।
तेवीं सांडून शब्दांचिया वोढी । पहावी रोकडी श्रीरामशोभा ॥ ३४ ॥
शब्दीं बोलतां राम परेश । बोलत्याचे बोल पडती ओस ।
मोटे बांधितां आकाश । ये हातास चौपालवी ॥ ३५ ॥
आकाशाची बांधितां मोट । कर्त्याचे व्यर्थ जाती कष्ट ।
करितां शब्दाची खटपट । श्रीराम स्पष्ट न बोलवे ॥ ३६ ॥
राम सगुण तोचि निर्गुण । राम परमात्मा परिपूर्ण ।
राम चिन्मात्रैक चैतन्यघन । जगज्जीवन श्रीराम ॥ ३७ ॥
त्या श्रीरामाचें सगुनपण । बोलावयासि मी अति दीन ।
वाचावाचक श्रीजनार्दन । आपुलें आपन स्वरूप वदवी ॥ ३८ ॥
राम सर्वांगें निजनिर्मळ । ते निर्मळीं बिंबलें नभ सुनीळ ।
यालागीं श्यामता सोज्ज्वळ । भासे निर्मळ निजभक्ता ॥ ३९ ॥
राम श्यामता मेघश्याम । त्या श्यामता गर्जे अहंब्रह्म ।
यालागीं राम मेघश्याम । बोलती निगम श्रुतिशास्त्रे ॥ ४० ॥
राम निर्मळत्वें परम । हें सुरवरां न कळे वर्म ।
अंगीं विंबलें देखोनियां व्योम । राम मेघश्याम म्हणताती ॥ ४१ ॥
यापरी स्वयें श्रीराम । शोभा शोभे मेघश्याम ।
त्याचे पदींचा पराक्रम । त्रिविक्रम आक्रमे ॥ ४२ ॥
शेषासी मुखें उदंडे । चरण वर्णावया धरिलीं बंडें ।
त्याचिया जिव्हा जालिया दुखंडें । शेषाचेनि तोंडें न वर्णवे ॥ ४३ ॥
तेथें माझी युक्ति केउती । सरों शके कैशा रीतीं ।
बाळभाषे बाबडी स्थिती । संतोषती सुखें साधु ॥ ४४ ॥

श्रीरामाचे सामुद्रिक :

ध्वज वज्रांकुश रेखा । दोहीं पायीं पद्म देखा ।
पाहतां पायींच्या सामुद्रिका । महापातक्यां उद्धार ॥ ४५ ॥
चहूं मुक्ती लावोनि लाज । चरणीं शोभे भक्तीचा ध्वज ।
वज्रें निर्दाळी कर्मवीज । स्मरणाचा सहज नित्यांकुश ॥ ४६ ॥
शोधितां सत्वाचेनि आक्रमें । दोहीं पायीं झळकतीं पद्में ।
तळवे आरक्त संध्यारामप्रेमें । त्या शोभा कुंकुमें लाजिजे ॥ ४७ ॥
जडजाड्य निस्तरावया त्रिगुण । वेगीं ठाकले श्रीरामचरम ।
घोटी जाली जी त्रिकोण । चरणीं संपूर्ण जडोनी ॥ ४८ ॥
कळावया कळसल्या चित्कळा । सरळ शोभती सोज्वळा ।
भक्तांची ते जीवन कळा । निजजिव्हाळा साधकां ॥ ४९ ॥
तोडरू ना प्रळयगंघाळ । गजरें कांपे कळिकाळ ।
वांकी अंदुवांचा खळाळ । सुखकल्लोळ अहं सोहं ॥ ५० ॥
कंदनें कदर्थलें काळचक्र । तें जालें रामाचें जानुचक्र ।
चरणीं पावोनि सुखसार । सुरासुर स्वयें वंदिती ॥ ५१ ॥
रामाची जानुचक्रें देखतां । काळचक्र वंदी भक्तां ।
चरणसामर्थ्य रघुनाथा । वेदशास्त्रां अलक्ष ॥ ५२ ॥
लागतां रामचरणकमळा । सवेग उद्धरली अहल्या शिळा ।
चरणप्रसाद जिहीं घेतला । ते कळिकाळा नागविती ॥ ५३ ॥
ऊरू मृदुत्वें सरळ शोभा । तेणें लाजविलें कर्दळीस्तंभा ।
केळीच्या पोटीं वक्र गर्भा । अवक्रशोभा श्रीरामांकीं ॥ ५४ ॥
श्रीरामाचें गुह्य स्थान । पावावया सीताच संपन्न ।
वेद तेथें लज्जायमान । शास्त्रें संपूर्ण कचकचती ॥ ५५ ॥
त्यजोनि वासनावासासी । जे निर्लज्ज लोकलाजेसी ।
ते पावती रामगुह्यासी । अहर्निशीं सुखरूप ॥ ५६ ॥
श्रीरामासी एकपत्नीगव्रत । भक्त पतिपत्नीा स्वयें होत ।
त्यासीच गुह्याचें गुह्य प्राप्त । भक्तभावार्थ अलोलिक ॥ ५७ ॥
क्षणक्षणां उदयास्त विजेसी । ते लागली रामकांतेसी ।
गिळोनियां निजवस्तूसी । अहर्निशीं तेजस्वी ॥ ५८ ॥
यालागीं तडतडीत पीतांबर । कांसे रविरश्मिचंद्र ।
रामसौंदर्या निजसौंदर्य । मनोहर सर्वांगी ॥ ५९ ॥
ज्यामाजी राम सांपडे सगळा । ते लेइला भक्तिभाव मेखळा ।
त्यासी किंकिणीजाळमाळा । शोभती सकळा सद्विद्या ॥ ६० ॥
पावोनि श्रीरामाचेंमुख । क्षुद्रघंटिला अधोमुख ।
मुक्तलग अलोलिक । शोभे निर्दोष कटिमेखळा ॥ ६१ ॥
अति सूक्ष्म मध्यमान । होता पंचानन अभिमान ।
तेही राममध्य देखोन । गेले पळोन वनवासा ॥ ६२ ॥
पहावया श्रीराम मध्यासी । शाहाडे जडले मेखळेसी ।
शेखीं भुलले श्रीरामासी । गमनागमनासी विसरले ॥ ६३ ॥
नाभीं निमग्न निजनाभीं । पूर्वी ब्रह्मा शिणला पद्मगर्भीं ।
तो देवोनि स्थापिला नाभीं । उदरांरंभी वर्तुळ ॥ ६४ ॥
ज्ञेय ज्ञाता नव्हाळी । हेचि उदरोदरीं त्रिवळी ।
सत्कर्में रेखिल्या रोमावळी । हृदयकमळीं शोभती ॥ ६५ ॥
श्रीरामहृदयींचा अवकाश । घनानंदें निरवकाश ।
संत जडले सावकाश । त्यांसी नाश नाहीं कल्पांनी ॥ ६६ ॥
समाधीचें सोलींव सुख अ। तेंचि रामहृदयींचें पदक ।
संत माणकुली अनेक । जडलें देख सत्कोंदणें ॥ ६७ ॥
अनन्यभावाच्या सत्प्रीतीं । रूळे तेथें वैजयंती ।
सुमनमनाच्या रघुपती । माळा शोभती सहिततुळसी ॥ ६८ ॥
मुक्तसद्भााव मुक्ताफळी । पूर्णानुसंधानें ओंविली ।
श्रीरामकंठीं शोभली । एकावळी मुक्तांची ॥ ६९ ॥
श्रीरामाचा कंबुकंठ । तेंचि वेदांचे मूळपीठ ।
स्वरवर्णींची वाहती वाट । तेथोनि प्रकट परमार्थ ॥ ७० ॥
मुख्य मुळीं तो अबाहु । त्यासी शोभती अजानुबाहु ।
बाहूंचा पराक्रम बहु । दैत्यांचा ठाऊ निर्दाळी ॥ ७१ ॥
बामहस्तींचें निजचाप । निःशेष निर्दळी पुण्यपाप ।
निवटी संकल्प विकल्प । कंदर्पाचा दर्प समूळ छेदी ॥ २८ ॥
बाण लखलखीत दक्षिण करीं । धायें समान भक्तवैरी ।
अहंममता जीवें मारी । द्वैताची उरी उरों नेदी ॥ ७३ ॥
चैतन्यतेजेण् अति तेजिष्ठ । अहं सोहं निःशेष आटे ।
तेचि श्रीरामाचे बाहुवटे । कीर्तिमुखें चोखट उपनिषदें ॥ ७४ ॥
वीर्य धैर्य जाणें । तींचि श्रीरामाची निजकंकणें ।
करीं बाणलीं पूर्णपणें । लेणियां लेणे श्रीराम ॥ ७५ ॥
राममुद्रा बाणल्या हातीं । तो वंद्य होय त्रिजगती ।
कळिकाळ पायां लागती । चारी मुक्ती आंदण्या ॥ ७६ ॥
ऐशा दशांगुलीं दशमुद्रा । करी प्रतिपाळ दशावतारां ।
करीं धरील सीता सुम्दरा । लंकानाथा नोकोनी ॥ ७७ ॥
आजानुबाहु पंचानन । राम त्र्यंबकभंजन ।
सभेसि रावणा गांजून । पाणिग्रहण सीतेचें ॥ ७८ ॥
श्रवनीं कुंडलें मकराकार । हा लौकिक बाह्यविचार ।
तेचि आकारी निराकार । श्रवणें विकार निर्दाळी ॥ ७९ ॥
गाळींव आनंदाची मूस देख । कीं सोलींव सुखाचे हें सुख ।
तेंचि श्रीरामाचें श्रीमुख । जें करी निर्दोष देखत्यांसी ॥ ८० ॥
नवल शोभा ते श्रवनांसी । नित्य मिळणी निजात्मयासी ।
श्रवणें देखणें निर्दोषी । अंशाअंशीं समरस ॥ ८१ ॥
श्रीरामाचा मुखमृगांक । पूर्णत्वें नित्य निष्कळंक ।
तो देखोनियां शशांक । लाजे अधोमुख स्वयें जाला ॥ ८२ ॥
पक्षा वाढे पक्षा मोडे । हे चंद्रासी दुःख गाधें ।
येवोनि चरनांगुष्ठी जडे । जग पायां पडे नखचंद्रीं ॥ ८३ ॥
जडतां श्रीरामांगुष्ठीं । चंद्रासी जाली पुष्टितुष्टी ।
रामचरणीं सुखाच्या कोठी । देखता दृष्टीं आल्हाद ॥ ८४ ॥
देखतां श्रीरामाचें श्रीमुख । समूळ निर्दळे जन्मदुःख ।
परमानंदें कोंदे सुख । हरिखें हरिख ओसंडे ॥ ८५ ॥
अकार उकार मकार स्थिती । ओंकारीं कर्मनिष्कर्म श्रुती ।
तैशा मुखीं दो भागीं दंतपंक्तीं । चतुर्वेदोक्ती चौकिचे चारी ॥ ८६ ॥
जगाचे अधर ते अधर । राममुखीचें अधर सधर ।
परमामृतासी निजमाहेर । निजजिव्हार सीतेचें ॥ ८७ ॥
श्रीरामाची हनुवटी । देखतां सुख ओसंडे सृष्टी ।
धन्य देखत्याची दृष्टी । ते जाणे हनुवटी हनुमंत ॥ ८८ ॥
जगीं सौंदर्या शोभनिक । तेचि श्रीरामाचे निजनासिक ।
ते नासिकीं निर्नासिक । करील आवश्यक शूर्पनखा ॥ ८९ ॥
श्रीरामाचेनि प्राणें जाण । जगाचे विचरती प्राण ।
तेथें वसतां समाधान । निजजीवन वायूसी ॥ ९० ॥
चैतन्याचें विश्रांतिस्थान । तेंचि श्रीरामाचें श्रीनयन ।
सबाह्य डोळस संपूर्ण । आपणा आपण देखनें ॥ ९१ ॥
देखतां श्रीरामाची दृष्टी । ब्रह्मानंदें जीव उठी ।
दृश्य द्रष्टा न दिसे त्रिपुटी । हेलावे सृष्टी स्वानंदे ॥ ९२ ॥
श्रीरामाची भ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडांच्या कोटी ।
भ्रूविक्षेप कळिकाळ घोटी । छेदी गांठी चहूं देहांची ॥ ९३ ॥
श्रवणातें देखणें नयन । याचें नांव डोळसपण ।
पदार्थीं परमार्थदर्शन । तें समाधान नयनांसी ॥ ९४ ॥
श्रेष्ठ श्रीरामाचें निढळ । तेणेंचि अधिष्ठान सबळ ।
सच्चिदानंदरेखा सरळ । शोभे कपाळ त्रिविळिया ॥ ९५ ॥
गाळूनि अहंकठिणपण । सोहं काढिले शुद्ध चंदन ।
तेंचि केलें रामार्पन । गम्धार्चन श्रीरामा ॥ ९६ ॥
श्रद्धाकेशराचा मेळा । टिळक रेखिला पिंवळा ।
सप्रेमें रंगे सुरंगकळा । अक्षता निढळां शोभत ॥ ९७ ॥
श्रीराम सकळां मुकुटमणी । राम शिरोरत्ना राजस्थानीं ।
त्याचे माथ्याचा मुकुटमणी । ऐसा कोनी दिसेना ॥ ९८ ॥
राममुकुटीं निजशोभा । राम शिरोरत्न निजगाभा ।
त्या श्रीरामाची मुकुटप्रभा । वचनारम्भा दुर्लभ ॥ ९९ ॥
श्रीरामाच्या शिरावरतें । कांही उरले असतें रितें ।
तरी मुकुट वर्णावया तेथें । अवकाश वाचेतें सुखें असता ॥ १०० ॥
श्रीरामावरतें कांही । सर्वथा रितें उरलें नाहीं ।
मा मुकुट वानावा कोणे ठायीं । वाचेनें कायी बोलावें ॥ १ ॥
श्रीरामाचा निजप्रताप । नित्यत्वें निर्विकल्प ।
तोचि शिरीं मुकुट सद्‌रूप । चित्स्वरूप शोभत ॥ २ ॥
यालागीं रामाचें माथां । लेणियाचें लेणे सर्वथा ।
श्रीमुकुटत्वें श्रीरघुनाथा । अंगें निजांगता शोभवी ॥ ३ ॥
जेवीं सोनियाचें सोनेंचि कोंदणें । तेंवी श्रीरामा श्रीरामचि लेणें ।
हें स्वयें सीताचि लक्षूं जाणे । इतरांचे जाणनें दिवा खद्योत ॥ ४ ॥
सीतेचें सद्रूेपपण । स्वयें श्रीराम जाणे आपण ।
श्रीरामाचें पूर्णपण । जाणे संपूर्ण स्वयें सीता ॥ ५ ॥
येरायेरांची ऊणखूण । दोघे जाणती संपूर्ण ।
एकाजनार्दना शरण । चापनिर्दळण अवधारा ॥ १०६ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
श्रीरामस्वरूपवर्णनं नाम एकोनविंशतितमोऽध्यायः ॥ १९ ॥
॥ ओव्या १०६ ॥


बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.