Jump to content

भावार्थ रामायण/बालकाण्ड/अध्याय १४

विकिस्रोत कडून
॥ श्रीएकनाथमहाराजकृत ॥ 

॥ श्रीभावार्थरामायण ॥

बालकाण्ड

॥ अध्याय चवदावा ॥

अहल्योद्धार

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

एवमुक्ते तयोर्वाक्य सर्व एव महर्षय: ।
विश्वामित्रं पुरस्कृत्य राघवं वाक्यमब्रुवन् ॥१॥
मैथिलस्य नरश्रेष्ठ जनकस्य भविष्यति ।
यज्ञः परमधर्मिष्ठो यास्यामस्तत्र वै वयम् ॥२॥
त्वं चापि नरशार्दूल सहास्माभिर्गामिष्यासि ।
अद्भुतं च धनूरत्नं तत्र त्वं द्रष्टुमर्हसि ॥३॥

जनकराजाकडून स्वयंवराचे आमंत्रण :

ऋषिसभे प्रसन्नोन्मुख । बैसले वर्णिती रघुकुळ टिळक ।
तंव जनकाचे दोघे सेवक । पत्र कुंकुमांकित घेवोनि आले ॥१॥
विश्वामित्रें निजगायार्थ । ऋषी मेळविले समस्त ।
स्वामीनें त्यांसमवेत । यावें यथार्थ स्वयंवरा ॥२॥
तंव रामलक्ष्मणांलागुनी । कौशिक बोलावी सन्मानोनी ।
दोघीं साष्टांग नमूनी । कर जोडोनी बोलत ॥३॥
आम्ही तुझे नित्यांकित । निजसेवक निश्चित ।
सिद्धी पावला यज्ञार्थ्स् । पुढील कार्यार्थ सांगावा ॥४॥
स्वामी जे तूं आज्ञा देसी । तें कार्य करूं क्षणार्धेंसीं ।
गुरुकृपेची महिमा ऐसी । सर्व कार्यासी निजसिद्धी ॥५॥
बाळपणीं धीर शूर । मारिले उद्‌भट निशाचर ।
परी गर्व न धरी रघुवीर । तेणें विश्वामित्र सुखी झाला ॥६॥
वीरधैर्येंसी ज्ञान प्रांजळे । ऐसा निगर्वीं शिष्य मिळें ।
तेणें गुरुसी सुखसोहळे । त्या सुखासी कांटाळें असेचिना ॥७॥

विश्वामित्रांची श्रीरामांना मिथिलेला येण्याविषयी विनंती :

ऐसा सुखावोनि विश्वामित्र । आलिंगिले श्रीरामसौमित्र ।
सांगे जनकाचे आलें मूळपत्र । जाणें सत्वर मिथिलेसी ॥८॥
जनक मिथिलेचा नृपवर । धनुर्याग सीतास्वयंवर ।
तेथें मिनलें सुरनर । तेणें ऋषीश्वर बोलाविले ॥९॥
देशोदेशींच्या भूपाळां । मूळ पाठविलें सकळां ।
दशरथासी धाडिले मूळा । तो नयेचि विव्हळा श्रीरामविरहें ॥१०॥
आम्ही ऋषिवर्य समस्त । अवश्य जाऊं गा तेथ ।
तुम्हींही यावें आम्हांसमवेत । आज्ञा समर्थ म्हणे श्रीराम ॥११॥

श्रीरामांची अनुमती :

गुरुआज्ञापरिपाळण । हें सकळ भाग्या निजभूषण ।
सकळ कल्याणाचें कल्याण । गुरुवचन शिष्यासी ॥१२॥
तुझेनि शिष्यत्वें माझी थोरी । तुवां अवश्य यावें तेथवरी ।
सकळ राजे सभेमाझारीं । तूं मुख्य मुखरण होसील ॥१३॥

सर्वांचे मिथिलेला प्रयाण :

ऐसें ऐकोनि गुरुवचन । सद्‌गुरुसमवेत आपण ।
रथारुढ रामलक्ष्मण । मिथिलेसी प्रयाण महोत्साहें ॥१४॥
रथारूढ रामचंद्र । अवघे करिती जयजयकार ।
ऋषीसमवेत रघुवीर । अति सत्वर निघाला ॥१५॥
मिथिलें आरते पंचयोजनीं । मुनि राहिले कुशोपवनीं ।
बैसल्या ऋषींचिया श्रेणी । राम सुखासनीं उपविष्ट ॥१६॥

मार्गातून जाताना एक ओसाड आश्रम लागतो :

तेचि उपवनीं अके कोनी । श्रीराम आश्रम देखे नयनीं ।
वृक्ष खांकरले फळीं पानीं । आश्रमी कोणी असेना ॥१७॥
ऐसें देखोनि रघुनाथ । पुसे ऋषींस वृत्तांत ।
म्हणे हें कां दिसे वन उपहत । हा वृत्तांत सांगा मज ॥१८॥
येथें वस्ती नाहीं मनुष्यासी । पक्षीं वाळीलें वृक्षांसी ।
आश्रमीं अहल्येसीं । आश्रमवासी गौतम ॥२०॥
इंद्रें छळिलें अहल्येसी । गौतमें शापिलें दोहींसी ।
तैंपासोनिया आश्रमासी । वस्ती कोणासी असेना ॥२१॥

अहल्येविषयी श्रीरामाची जिज्ञासा :

राम पुसे अहल्या ती कोण । इंद्रें छळावया काय कारण ।
हें समूळ मूळींचें कथन । कृपा करून सांगावें ॥२२॥
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । विश्वामित्र म्हणे आपण ।
अहल्येंचें उद्धरण । प्रसंगे पूर्ण ओढवलें ॥२३॥

तिचे सौंदर्यवर्णन -

त्रैलोक्याचें बरवेपण । ब्रह्मयाने एकवटीने आपण ।
स्वयें कन्या केली निर्माण । अहल्या जाण तीस नांव ॥२४॥
शरीर अत्यंत सुकुमार । खुपों शकती चंद्रकर ।
पन्नगपद्मिणी तीपुढें निबर । निजांगे अरुवार नभापरिस ॥२५॥
तिचें होतांचि स्पर्शन । मनाआदि इंद्रियां गुदगुल्या पूर्ण ।
फिकें अमृताचें गोडपण । तिचे बरवेपण देखोनि ॥२६॥
देखोनि तिचिया मुखासी । अत्यंत सुख डोळ्यांसी ।
ते मुखीं जाले क्षेत्रसंन्यासी । आन पहावयासी नावडे ॥२७॥
अत्यंत सौंदर्याची शोभा । चंद्र लोपे अंगप्रभा ।
देखोनि लावण्याचा गाभा । विवेकाचा उभा प्राण जाय ॥२८॥
तिसीं होतां डोळेभेटी । धैर्याची विरे गांठी ।
बरवेपणें अत्यंत लाठी । देखिल्या दृष्टी उपडेना ॥२९॥
ऐसी अत्यंत सुंदर । दिवसेंदिवस जाली थोर ।
कन्या देखोनि उपवर । वरविचार ब्रह्मयासी ॥३०॥

अहल्येसाठी इंद्रिदिकांची स्पर्धा :

इंद्र साक्षेपी करावया राणी । चंद्र साक्षेपी करावया पत्नी ।
सूर्य स्वयें तिच्या वरणी । अनुदिनीं उपाजी ॥३१॥
वरुण वायु यम कुबेर । स्कंदादि सकळ सुरवर ।
अहल्यावरणीं अति सादर । पडला विचार ब्रह्मयासी ॥३२॥
विधाता करी विचार । अहल्यावरणीं सर्व सादर ।
मा कोणाचा करूं निर्धार । प्रकारांतर उपपादी ॥३३॥

ब्रह्मदेवाचा पण :

ब्रह्मयाने योजिले विंदान । दों प्रहरीं पृथ्वीप्रदक्षिण ।
जो करून येईल आपण । त्यासी कन्यादान अहल्या ॥३४॥
ऐकोनि ब्रह्मयाचें वचन । इंद्र ऐरावतीसी करी गमन ।
चंद्र मृगेसीं निघे आपण । मेषारोहणें निघे अग्नि ॥३५॥
यम नियंता सकळ जगा । तोही कामाच्या लगबगां ।
पालाणूनिया टोणगा । लागवेगां निघाला ॥३६॥
स्कंदे पालाणिला मयूर । कामें पालाणिला मकर ।
एवं अवधेचि सुरवर । निघाले सत्वर प्रदक्षिणे ॥३७॥
ऋषीश्वर धाकटे मोठे । धांवती मेरुतळवटें ।
आम्ही आपुलिये तपोनिष्ठें । करूं निजनेटें प्रदक्षिणा ॥३८॥

गौतमांनी प्रसूतीसमयी गाईला प्रदक्षिना करून पण जिंकला :

गौतम करिंतां अनुष्ठान । गोप्रसूतिकाळ जाण ।
उभयतोमुखी देखोनि पूर्ण । त्रिवार प्रदक्षिणा तेणें केली ॥३९॥
उभयतोमुखीप्रदक्षिण । पृथ्वीप्रदक्षिणेंसमान ।
हें ब्रह्मयानें जाणोनि ज्ञान । करी कन्यादान गौतमासी ॥४०॥

त्यामुळे इंद्र कपटाचरणास प्रवृत्त :

इंद्र आला प्रथमप्रहरा । तंव अहल्येसी गौतम नोवरा ।
बोहलीं देखोनि वधूवरां । अभ्यंतरी संतप्त ॥४१॥
जे जे प्रदक्षिणा करूनि येती । ते तेही श्वास टाकिती ।
गौतमासी अहल्याप्राप्ती । कैशा रीती जाली पां ॥४२॥
इंद्र पुसे ब्र्हमयासी । अहल्या देणें होती गौतमासी ।
तरी कां छळिलें आम्हांसी । प्रदक्षिणेसी धाडुनी ॥४३॥
ब्रह्मा बोलिला आपण । त्रिवार पृथ्वीप्रदक्षिण ।
गौतमासी घडली संपूर्ण । मग कन्यादान मीं केलें ॥४४॥
इंद्र म्हणे आम्हांहूनि गौतमासी । अधिक शक्ति चालावयासी ।
त्रिवार प्रदक्षिणा यासी । घडली कैसी नेणवे ॥४५॥
ब्रह्मा म्हणे न करीं छळण । उभयतोमुखींचे प्रदक्षिण ।
पृथ्वीप्रदक्षिणेसमान । हें जाणोनि कन्यादान म्यां केलें ॥४६॥
वचन पाहिलें वेदोल्तीं । परि अति संताप वाढला चित्तीं ।
म्हणे मी नाना छळणोक्तीं । अहल्या ऐपती स्वयें करीन ॥४७॥
चंद्र भोगिले गुरुपत्नीसी । तेवीं मी भोगीन अहल्येसी ।
यापरी इंद्रे निजमानसी । निश्चयासीं दृढ धरिलें ॥४८॥

इंद्रापासून सावध राहण्याची सूचना :

ब्रह्मा सांगे गौतमासी । इंद्र अभिलाषी अहल्येसी ।
तरी तुम्हीं अहर्निशीं । अति यत्नेंसी राखावी ॥४९॥
गौतम तपें तेजोराशी । अहल्या आणिली आश्रमासी ।
इंद्र कष्टतां वर्षानुवर्षीं । अहल्या त्यासी अप्राप्त ॥५०॥
पूर्ण खग्रास सूर्यग्रहण । अहल्येसहित गंगास्नान ।
करावया जाय गौतम आपण । अति सावधान इंद्रार्थीं ॥५१॥
जालें ग्रहण विधिविधान । अहल्या करोनि मुक्तिस्नान ।
आश्रमासी आली आपण । द्विजभोजनपाकार्थ ॥५२॥
गौतम स्वधर्में संपन्न । करावया राहिला दानतर्पण ।
तेचि संधि साधोनि पूर्ण । इंद्र आपण संचरला ॥५३॥

गौतमरूपाने इंद्राचे अहल्येकडे आगमन :

गौतमाच्या स्वरूपस्थिती । इंद्र आला अहल्येप्रती ।
तिसी नेवोनि एकांती । सवेग रति स्वयें मागे ॥ ५४ ॥
ते म्हण नवलगती । दिवसा केवीं मागा रती ।
आजि पर्वकाळ पितृतिथी । काम सर्वार्थी निशिद्ध ॥ ५५ ॥
भलतसें पतीचें वचन । पाळिती पतिव्रता पूर्ण ।
पतिवचनालागीं दूषण । अधःपतन तें स्त्रियेसी ॥ ५६ ॥
पतिचिया वचनार्था । अनुचरावे सर्वथा ।
हे मर्यादा वेदशास्त्रार्था । दोष सर्वथा देखों नये ॥ ५७ ॥
पतिवाक्या दोषदर्शन । देखे तिसी आकल्प अधःपतन ।
आतां तू जाहलीस सज्ञान । पतिवचन न मानिसी ॥ ५८ ॥
जें जें माझें विरुद्धाचरण । तें तें आपुलेनि तपें मी आपण ।
तत्काळ करीन निर्दळण । येथें तुज कोण संदेह ॥ ५९ ॥
संकोचली स्वधर्मता । कांही न बोलवे सर्वथा ।
मग जावोनियां एकांता । त्यासी रत्यर्थ अनुसरली ॥ ६० ॥
इंद्र अहल्या सेजेवरी । तंव गौतम आला बाहेरी ।
परपुरुषा रतली नारी । जाणोनी द्वारीं गुप्त राहे ॥ ६१ ॥

कपटाचरण लक्षात आणल्यामुळे अहल्येचा संताप :

अहल्या म्हणे एकांतवासीं । घेवोनि भ्रताररूपासी ।
तूं कोण येथें आलासी । कपटें भोगिसी परदारा ॥ ६२ ॥
अहल्यें इंद्र धरिला हातीं घेवोनि भ्रताररूपाची बुंथी ।
तूं कोण पापमूर्तीं । छळोनि रती मागितली ॥ ६३ ॥
तो म्हणे मी अमरपती । येरी म्हणे पूर्ण झाली रती ।
आतां तूं जाई शीघ्रगतीं । दोघांची उपहती ऋषी करील ॥ ६४ ॥
मर मर पापिष्ठ चांडाळा । नाहीं पापाचा कंटाळा ।
विटाळविलें दोहीं कुळां । दुष्टा दुःशीळा नीघ वेगीं ॥ ६५ ॥
जळो तुझे महिमान । निंद्य कर्म काळें वदन ।
येथोनि शीघ्र करीं गमन । देखिल्या दहन ऋषि करील ॥ ६६ ॥
तो तूं देवाचा देवाधिपती । तो तूं परदारकामासक्तीं ।
अचुक गेलासी अधोगती । नीघ मागुती मुख न दाखवीं ॥ ६७ ॥

गौतमाकडून अहल्या व इंद्रास शाप :

लाजा इंद्र निघे बाहेरी । तंव गौतम देखिला द्वारीं ।
भयें कांपोनि जिव्हारीं । इंद्रगोपाकारीं पळोनि गेला ॥ ६८ ॥
तंव गौतमें खुंटविली गती । जावों न शके निजशक्तीं ।
अद्यापि इंद्रगोपांप्रती । शीघ्रगती असेना ॥ ६९ ॥
जेणें करिसी परदाररमण । ते झडती तुझे वृषण ।
परभगीं आसक्त मन । भगें सर्वांगीं संपूर्ण होती ॥ ७० ॥
इंद्र शापिला यापरी । इंद्र पाहे भीतरीं ।
तंव अहल्या वस्त्रें सांवरी । म्हणे दुराचारी रमलीस केवीं ॥ ७१ ॥

क्षणो नास्ति रहो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः ।
तेन नारद नारीणां पातिव्रत्य हि जायते ॥ ४ ॥

अहल्येची प्रार्थना :

स्मृतिवेदान्तवेदोक्ती । धीर धरूण् न शके सती ।
परपुरुषें प्रार्थिल्या एकांती । पतिरूपोक्तीं छळिले मज ॥ ७२ ॥
तुमचिया स्वरूपस्थिती । तेणें म्मज मागितली रती ।
मी रमलें तुम्हांप्रती । कपट निश्चितीं मी नेणें ॥ ७३ ॥
तुमचिया वचनार्था । ना न म्हणवे तत्वतां ।
याच्या कपटाची वार्ता । मी सर्वथा जाणेंना ॥ ७४ ॥
स्वामींच्या वचना उल्लंघन । तेंचि मज अधःपतन ।
येणे भयें मी आपण । स्वधर्माचरण विचरलें ॥ ७५ ॥
इंद्रअहल्याएकांतवार्ता । गौतमें ऐकिल्या निजगुप्ता ।
तेंचि सांगतसे तत्वतां । तूं निजकामार्था रमलीसी ॥ ७६ ॥

शापवाणी :

संभोगीं परपुरुष जाणतां । जरी तूं उठलीस हाणोनि लाथा ।
तरी मी मानितों पतिव्रता । तूं पूर्णकामता रमलीसी ॥ ७७ ॥
ओळखोनि परपुरुषता । तूं बोललीसी भोग भोगितां ।
तुझी जाली पूर्णकामता । ऋषि न येतां तू जाय ॥ ७८ ॥
जाणोनि परपुरुषाचें ज्ञान । भोगीं कंटाळेना तुझें मन ।
ते तूं होसी पाषाण । शिळा जाण जडत्वें ॥ ७९ ॥
परपुरुषीं कामाचा मोहळा । ते तूं होसी महाशिळा ।
तुज कोणी न देखें डोळां । भूतें विटाळा मानिती तुझ्या ॥ ८० ॥
वृक्ष फुलां फळा न येती । छायेसी नव्हे विश्व्रांती ।
आश्रमीं प्राणी न वसती । पापोपहती भोगिसी ॥ ८१ ॥
येरी बोलली आपण । पतिभ्रमें लागलें दूषण ।
स्वामीनें कृपा करावी । पूर्ण शापमोचन वदावें ॥ ८२ ॥

गौतमाकडून उःशाप :

ऐकोनि तिचें दीन वचन । कृपेनें कळवळला संपूर्ण ।
म्हणे लागल्या श्रीरामचरण । तैं तूं जाण उद्धरसी ॥ ८२ ॥
तुज जंव भेटती रामचरण । तंववरी करावें रामस्मरण ।
रामनामापरतें आन । प्रायश्चित जाण असेना ॥ ८४ ॥
रामनामाच्या आवृत्तीं । जळती पापांचिया पंक्ती ।
शिळारूपें तुझी लोपेल मती । तरी राम चित्तीं न विसंबें ॥ ८५ ॥
ऋषि पाठिमोरा जाला तंव अहल्या जाली शिळा ।
आश्रम पावला अवकळा । प्राणी तत्काळ पळाले ॥ ८६ ॥
कैसें शापाचें अति बळ । मुंगी माशी सांडी स्थळ ।
पक्षी पळाले सकळ । श्वापदांचे मेळे सवेग गेले ॥ ८७ ॥

शाप दिल्याबद्दल गौतमांना पश्चात्ताप :

शाप देवोनि कोपदृष्टीं । गौतमें सांडिली पर्णकुटी ।
सवेंचि अनुताप जाला पोटीं । म्हणे क्रोधें उठा‍उठी जिंकिलें मज ॥ ८८ ॥
अहल्या इंद्रा अतिप्रीतीं । सुखभोग भोगितां एकांतीं ।
तेव्हा कां मज नुपजे शांती । स्त्रीकामासक्तीं नाडिलों क्रोधें ॥ ८९ ॥
रतिभोगएकांतवासी । इंद्र असतां अहल्येपासीं ।
अनुद्वेगें त्यागोनि त्यांसी । मी कां तपासी न वचेंचि ॥ ९० ॥
सर्वांतरात्मा भोक्ता एक । ऐसा जाणता तो मी देख ।
त्या मज इंद्रभोगाचें दुःख । ज्ञानेसीं विवेक गिळिला क्रोधें ॥ ९१ ॥
माझी स्त्री माझे घर । हें कामक्रोधांचें निजमंदिर ।
येथे ठकले थोर थोर । मजही साचार नाडिलें क्रोधें ॥ ९२ ॥
माझी स्त्री हा जो अभिमान । हें सकळ दुःखाचें भाजन ।
हेंचि क्रोधाचें जन्मस्थान । तेणें मी संपूर्ण नाडलों ॥ ९३ ॥
गौतम पावन त्रिजगतीं । ऐसी पुराणीं प्रसिद्ध वदम्ती ।
तो मी स्त्रीलोभानुवृत्तीं । विवेकसंपत्ती नाडिलों क्रोधं ॥ ९४ ॥
म्यां गौतमें माध्यान्हकाळीं । नित्य पिकवोनियां साळी ।
ऋषी वांचविले दुष्काळीं । तो मी तात्काळां नाडिलों क्रोधें ॥ ९५ ॥
मुख्यत्वें स्त्री-कामापासीं । क्रोध सर्वदा मुसमुसी ।
तेणें नाडिलें मज गौतमासी । म्यां कोणापासीं सांगावें ॥ ९६ ॥

कामक्रोधाचा प्रभाव :

मातेवरी गालिप्रदान । भलता साहे करोनि हेळण ।
स्त्रीवरोनि शिवी देतां जाण । तत्काळ मरण शस्त्रें का शापें ॥ ९७ ॥
वाप क्रोधाची निजख्याती । त्या दोघांची केली उपहती ।
मज नाडिलें ज्ञानविरक्तीं । क्रोध परमार्थीं घातक ॥ ९८ ॥
क्रोध केवळ महामांग । जिवें मारिलें वैराग्य ।
सकळ योगा होय भंग । क्रोधें सर्वांग अति पवित्र ॥ ९९ ॥
मातगविटाळा जळें निवृत्ती । क्रोधाची चित्तामाजी वस्ती ।
त्याचे क्षाळणीं न चले युक्ती । क्रोध सर्वार्थें घातक ॥ १०० ॥
का ते कांता कस्ते पुत्रः । ऐसें म्यां वाचिलें शास्त्रा ।
तें वृथा गेलें पुराणपत्रा । क्रोधें अपवित्र मज केलें ॥ १ ॥
कामासी जे वश होती । ते कांहीं तरी भोगभोगिती ।
जे आतुडले क्रोधाहातीं । ते वृथा नागवती भोगमोक्शां ॥ २ ॥
क्रोधाऐसा वैरी । बैसला असतां जिव्हारीं ।
जो तयाची मानी थोरी । तोचि चराचरीं अतिमूर्ख ॥ ३ ॥

अपकारिणी कोपश्चेत् कोपे कोपः कथं न ते ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां प्रसह्य परिपंथिनि ॥ ५ ॥

अपकारियावरी कोप करिती । परी कोपावरी कोप न करिती ।
क्रोध वाटपाडा निश्चतीं । चहूं पुरुषार्थ नागवी ॥ ४ ॥
त्या क्रोधाची होय शांती । तैसें आचरेन तपस्थितें ।
ऐसा निश्चय करोनि चित्तीं । ऋषि त्पार्थी निघाला ॥ ५ ॥

एवमुक्त्वा महातेजा गौतमो ऋषिसत्तमः ।
पुण्यदेशं समासाद्य सिद्धचारणसेवितम् ॥ ६ ॥

सिद्धचारणलोकावरी । मेरुगिरीच्या पाथारीं ।
हिमाचळाच्या शिखरीं तपातें आदरी गौतम ॥ ६ ॥
गौतम बैसोनि निर्विकारी । अगाध निष्ठतें आदरी ।
कामक्रोधांचा नुरे उरी । त्या तपाची थोरी थोरावे ॥ ७ ॥

शापामुळे इंद्राची अवस्था :

ब्रह्मशाप अति दारुण । इंद्राचे झडले वृषण ।
भगें बिंबली संपूर्ण । तेंही लक्षण अवधारा ॥ ८ ॥
परदारनिरीक्षण । भगांकित जाले नयन ।
परदारमुखचुंबन । भगांकित वदन तेणें झालें ॥ ९ ॥
परदारा आलिंगन । हृदयीं भगें पडलीं जाण ।
बाहु भगांकित जाले जाण । अंगुल्या संपूर्ण भगांकित ॥ ११० ॥
परदारप्रतिगमन । भगांकित जाले चरण ।
खालें तळवांही जाण । भगें संपूर्ण बिंबली ॥ १२ ॥
परदारेंसी कामगोष्टी । भगांकित जाला दोहीं होटीं ।
भगें पडलीं लल्लाटीं । भगीं पाठी पुरविली ॥ १३ ॥
ईंड्र पावला उपहती । सर्वांगें भगें स्रवती ।
निजकर्माची मानोनि खंती । अधोगती विलपत ॥ १४ ॥
इंद्र सर्वांगीं भगांकित । तो पक्षियांमाजी राहिला गुप्त ।
पाहतां देव ऋषी समस्त । तें अभिव्यक्त लक्षेना ॥ १५ ॥

शापाचे परिणाम :

इंद्रे सांडिले अमरमंडळ । मेघ झाले उच्छृंखळ ।
पृथ्वी झाली मंदफळ । स्वधर्म सकळ खुंटले ॥ १६ ॥
यालागीं साक्षेपें इंद्रासी । शोधिते जाले देव ऋषी ।
बृहस्पति सांगे तयांपासी । गौतमासी उःशाप मागा ॥ १७ ॥
मग मिळोनि देवऋषी । अवघे आले गौतमापासीं ।
उद्धरण करावया इंद्रासी । समस्तीं त्यासी प्रार्थिलें ॥ १८ ॥
गौतमें अनुतापें जाअण । केलें क्रोधाचें निर्दळण ।
देव प्रार्थितांचि जाण । कृपेनें संपूर्ण कळवळिला ॥ १९ ॥
इंद्र पावला उपहती । त्याची पुरविल्यापरिस महंती ।
अतिशयें करीन वाढती । स्वयें वरदोक्ति वदता झाला ॥ १२० ॥
इंद्र होता मयूरवेषें । उःशाप होतांचि डोळसें ।
सर्वांगीं उभारोनि पिसें । अति उल्लासें नाचत ॥ २१ ॥
इंद्र होता भगांकित पूर्ण । ती भगें होतील लोचन ।
तैंपासोनि सहस्रनयन । इंद्र अभिधान पावला ॥ २२ ॥

इंद्राकडून गौतमस्तुती, इंद्राला उःशापप्राप्ती :

इंद्र म्हणे जय जयजी गौतमा । पुरुषांमाजी उत्तमोत्तमा ।
न कळे तुझा महिमा । अगाध महिमा पैं तुझा ॥ २३ ॥
त्वां शाप नाहीं दिधला । माझा कर्मभोग म्यां भोगिला ।
जो दुराचारी तो सरता केला । हे महद् लीला पैं तुझी ॥ २४ ॥
ऐसी इंद्रे केली स्तुती । तेथें देवहि गौतमातें स्तविती ।
अलोलिक तुझी ख्याती । अपराधी निश्चित त्वां उद्धरिली ॥ २५ ॥
इंद्रपणाची ते खूण । मयूरीं आभासे पूर्ण ।
तैं त्यासी नव्हते वृषण । मयूरासी स्त्रीरमण असेना ॥ २६ ॥
मयूर आनंदें नृत्य करी । वीर्य स्रवे नेत्रद्वारीं ।
तें झेलोनि ने मयूरी । तेणेंचि उदरीं गर्भ तिसी ॥ २७ ॥
पूर्ण महत्त्व आलें इंद्रासी । परी ठाव नाहीं पुरुषत्वासी ।
तेव्हां गजाचे वृषण देवोनि त्यासी । पुरुषत्वासी पूर्ण केलें ॥ २८ ॥
गजदेही नाहीं वृषण । तेणें तो जाला वीर्यक्षीण ।
त्यासी दिधले इंद्रें वृषण । तेणें मस्तकीं संपूर्ण वंदिलें ॥ २९ ॥

इंद्रशापामुळें मोर आणि हत्तीवर परिणाम :

यालागी गजाचे देहीं । अद्यापि लिंगीं वृषण नाहीं ।
ते भासती मस्तकाचे ठायीं । कुंभेभ पाहीं यालागीं म्हणती ॥ १३० ॥
रतिकाळीं आपण । लिंगापासीं येती वृषण ।
येर्हळवीं ते मस्तकीं जाण । कुंभेभ पूर्ण यापरी भासे ॥ ३१ ॥
गजाचिया वृषणस्थितीं । इंद्रासी जाली ऐश्वर्यप्राप्ती ।
यालागीं त्यासी ऐरावती । देवींसमस्तीं ठेविलें नांव ॥ ३२ ॥
इंद्रापासी गजाचे वृषण । तेणें त्यासी बळ संपूर्ण ।
गजापासीं इंद्रवृषण । शक्रसमान गळ त्यासी ॥ ३३ ॥
गजास बळ शक्रासमान । शक्रें वाढविलें गजमहिमान ।
गजदळें दळ शोभायमान । येरवीं तें जाण रुंडमुंड ॥ ३४ ॥
गजेंद्रासी राज्यप्राप्ती । यालागीं गजांतलक्ष्मी म्हणती ।
समस्त प्रजा नमस्कारिती । ते पूर्णस्थिती लक्ष्मीची ॥ ३५ ॥
एवं ऋषिवाक्यकृपास्थितीं । इंद्र पावला उपहती ।
त्यासी वाहून ऐरावतीं । नेला स्वर्गाप्रती जयजयाकारें ॥ ३६ ॥
इंद्रअरहल्याआखान । ऋषीनें सांगितलें संपूर्ण ।
अहल्येचे पाषाणपण । करीं उद्धरण श्रीरामा ॥ ३७ ॥

अहेल्येचा उद्धार :

ऐकोनि सद्‌गुरूचें वचन । वेगीं उठला रघुनण्दन ।
करावया अहल्योद्धरण । आश्रमीं आपण प्रवेशला ॥ ३८ ॥
हातीं धरोनि ऋषिवर्यासी । आश्रमीं पाहे अहल्येसी ।
ते लक्षेना सकळां ऋषींसी । पाहतां चौंपासीं दिसेना ॥ ३९ ॥
आश्रमीं करितां परिभ्रमण । अवचट लागला रामचरण ।
जालें अहल्योद्धरण । साष्टांग नमन त्या केलें ॥ १४० ॥
मस्तकीं धरिलें श्रीरामचरण । आनंदाश्रू चालिले पूर्ण ।
जाले श्रीरामचरणप्रक्षाळण । प्रेम संपूर्ण अहल्येसी ॥ ४१ ॥

श्रीरामस्तुती :

म्हणे जय जय रामचंद्रा । शिळा तारिली पदमुद्रा ।
तुझा चरण जगदुद्धारा । भवसागरा लागतां ॥ ४२ ॥
तुझा लागतांचि श्रीचरण । शिळा उद्धरें हें नवल कोण ।
कर्माकर्माची बोळवण । प्रपंच तो पूर्ण परमार्थ होय ॥ ४३ ॥
न होतां तुझी चरणभेटी । प्रपंचाची सबळ गोष्टी ।
तुझे चरण देखतां दृष्टीं । प्रपंच उठी ब्रह्मत्वें ॥ ४४ ॥
तुझा लागतांची श्रीचरण । स्थूळ लिंग आणि कारण ।
महाकारणेंसीं जाण । होय परिपूर्ण परब्रह्म ॥ ४५ ॥
तुझे लागतांचि पाय । देह तो होय विदेह ।
संदेह होती निःसंदेह । जीव तो होय शिवसाक्षी ॥ ४६ ॥
अगाध चरनांची ख्याती । वानितां मौनावल्या श्रुती ।
चरणां शरण चारी मुक्ती । कथानुवृत्तिअनुवादें ॥ ४७ ॥
अनुवादतां रामकथा । कळिकाळ वोढवी माथा ।
तीर्थें वंदिती चरणतीर्था । कथा ऐकतां देव निवती ॥ ४८ ॥
आवडीं गाता रामायण । श्रीराम सुखावें आपण ।
वक्त्यांचे निरसे जन्ममरण । श्रोते संपूर्ण ब्रह्म होती ॥ ४९ ॥
ऐसी हे तुझी निजकथा । पावन करी लोकां समस्तां ।
असो कथानुवादवार्ता । नाम स्मरतां निजमुक्ति ॥ १५० ॥
नित्य स्मरतां रामनाम । सकळ पातकां करी भस्म ।
चहूं पुरुषार्थाचें काम । होय सुगम हरिनामें ॥ ५१ ॥
करितां रामनामस्मरण । जन्ममरणासी ये मरण ।
समूळ विरे मीतूंपण । भवबंधन बाधेना ॥ ५२ ॥
बाधेना मायामोहन । बाधेना कर्मबंधन ।
बाधेना त्रिविधविंदान । रामस्मरण करितांचि ॥ ५३ ॥
दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । ध्येय ध्याता आणि ध्यान ।
ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान करतां रामस्मरण । त्रिपुटीचें भान असेना ॥ ५४ ॥
असेना देहीं अहंभाव । असेना जीवीं जीवभाव ।
मीतूंपणा नाहीं ठाव । नामनिर्वाह श्रीरामें ॥ ५५ ॥
रामनामाच्या गदारोळें स्मरत्या शरण रिघिजे काळें ।
भवभय समूळ पळे । सुखसोहळे श्रीरामें ॥ ५६ ॥
श्रीरामनामगजरें । ब्रह्म स्वानंदें हुंवरे ।
जेवीं धेनु वत्सा अनुसरे । तेवीं नामोच्चारें श्रीराम ॥ ५७ ॥

नाममाहात्म्य :

श्रीराम हें नामाक्षर । क्षराक्षरातीत पर ।
नाम परब्रह्म परात्पर । नाममंत्र शिवसेव्य ॥ ५८ ॥
नामापासीं सद्यःमुक्ती । पंडित बोलती पुराणोक्तीं ।
मी बोलिलों ते माझी प्रतीती । नाम निश्चितीं तारक ॥ ५९ ॥
नामें भुक्ती नामें मुक्ती । नामापासीं ब्रह्मप्राप्ती ।
रामनाम जे जपती । वंद्य त्रिजगतीं तेचि पैं ॥ १६० ॥
रामनाम परम तप । रामनाम परम तप ।
रामनाम निरसी पुण्यपाप । नाम निर्विकल्प समाधि ॥ ६१ ॥
नामीं नाहीं अनध्यान । नामीं सर्वदा स्वाध्याय ।
नाम प्रत्यक्ष परब्रह्म पाहें । अभाग्या भाव उमजेना ॥ ६२ ॥
नामीं नाहीं अनध्ययन । नामीं नाहीं विधिविधान ।
नामीं नाहीं कर्मबंधन । नामें पावन महापापी ॥ ६३ ॥
जरी जाला दुराचारी । तो जैं भरे अनुतापभरीं ।
रामनामें जपे जिव्हारी । तो साधु संसारी भगवद्‌वाक्यें ॥ ६४ ॥

अहल्येने केलेली स्तुती :

श्रीरामकृपानिजदीप । आहल्येचें गेलें आकल्पपाप ।
तिच्या तपाचा प्रताप । पात तें निष्पात करूनि दावी ॥ ६५ ॥
इंद्र न करितां व्यभिचार । शाप न देतां ऋषीश्वर ।
तैं मी कैंचा पावतें रामचंद्र । भाग्य माझें थोर ऋषिशापें ॥ ६६ ॥
गौतमाचा निजशाप । तो मज जाला अमृतरूप ।
माझें जावोनि पुण्यपाप । शुद्ध स्वरूप पावलें ॥ ६७ ॥
इंद्र केला नाहीं व्यभिचार । केला माझा जन्मोद्धार ।
गौतमास्जाप नव्हे तो वर ।तेणें रघुवीर भेटविला ॥ ६८ ॥
गौतम माझा निजभ्रतारू । गौतम माझा निजसद्‌गुरू ।
गौतम माझा निजनिर्धारू । तेणें रघुवीरू भेटविला ॥ ६९ ॥
जगीं उदंड आहेत वीर । परी छेदूं न शकती अहंकार ।
परम योद्धा श्रीरामचंद्र । मारिला सहपरिवार अहंभाव माझा ॥ १७० ॥
ऐसी अहल्यां करितां स्तुती । गौतम कळलें ज्ञानशक्तीं ।
तेणें येवोनि शीघ्रगतीं । स्वयें रघुपति पूजिला ॥ ७१ ॥
कामक्रोधां निर्दाळी गौतम । अहल्या श्रीरामें निष्काम ।
दोहांची वृत्ति सहजें सम । रामें परब्रह्म पावलीं ॥ ७२ ॥

गौतम अहल्या पुनर्मीलन :

श्रीरामें देवोनि भेटी । दोहींची सोडिली लिंगगांठी ।
सच्चिदानंदें आली पुष्टी । दोघां समदृष्टी समत्वें ॥ ७३ ॥
दोहींचें एक देखणेपण । दोहींचे एक सावध श्रवण ।
दोहींचे एक मन उन्मन । दोन्हीं चैतन्यघन श्रीरामें ॥ ७४ ॥
दोहींचा एक आत्मा एक प्राण । दोहींचें एक अंतःकरण ।
दोहींचें एक निजज्ञान । दोघे सुखसंपन्न एकात्मता ॥ ७५ ॥
दोहींची एक शब्दसिद्धी । दोहींची एक इंद्रियविधी ।
प्रपंचीं परमार्थीं समान बुद्धी । दोघां समाधी एकचि ॥ ७६ ॥
ऐसीं एकात्मतानिष्ठ । दोघां भरिला शेंसपात ।
गौतम ऋषिवर्य वरिष्ठ । अहल्या श्रेष्ट पतिव्रता ॥ ७७ ॥
ऐसीं एकात्मता पूर्ण । स्वयें श्रीराम आपण ।
केलें अहल्योद्धरण । गौतम संपूर्ण सुखी केला ॥ ७८ ॥
सुखी संपन्न ऋषीश्वर । हर्षें निर्भर सुरवर ।
वर्षती सुमनांचे संभार । जयजयकार प्रवर्तला ॥ ७९ ॥
एकात्मा तरलों म्हणती । शेखीं भेददृष्तीं विषयासक्ती ।
ऐसी ऐकोनियां मुक्ती । श्रोते हांसती सज्ञान ॥ १८० ॥
कवित्व करिताती धीटपाठ । मेळविती कर्मकचाट ।
तेंवि कवित्वाची कटकट । श्रोते वीट मानिती ॥ ८१ ॥
जे कवित्वीं शब्दचातुर्यशोभा । ते शाब्दिकासी अतिवल्लभा ।
जे कथा परमार्थज्ञानगाभा । ते कथाजगदंबा जग निववी ॥ ८२ ॥
ज्ञानी निवती परमार्थबोधें । पंडित निवती पदबंधें ।
लोक निवती कथाविनोदें । ग्रंथसंबंधें जग निवे ॥ ८३ ॥
मुख्यत्वें ग्रंथींचें राखावे प्रेम । प्रतिपदीं प्रतिपादावें परब्रह्म ।
हाचि कवित्वाचा कवित्वधर्म । श्रोते सप्रेम होती सुखी ॥ ८४ ॥
कथा रम्य रामायण । एका जनार्दना शरण ।
जालें अहोल्य्द्धरण । जानकीवरण तें ऐका ॥ ८५ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थ रामायणे बालकांडें एकाकारटीकायां
अहल्योद्धरणं नाम चतुर्दशोऽध्याय ॥ १४ ॥
॥ श्लोक - ६ ॥ ओंव्या १८५ ॥ एवं १९१ ॥

बहूतेक या पानावरील मजकूर प्रताधिकारीत आहे, त्यामुळे हे पान हटवण्यात येईल. या पानातील मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीची तपासणी करून त्यानंतर तो ठेवायचा की काढून टाकायचे हे ठरवले जाईल. आपण कोणत्याही पानाच्या चर्चा पानावर त्या त्या मजकूराच्या प्रताधिकार स्थितीबद्दल चर्चा सुरु करु शकता. ती करित असताना आपण इतर सक्रिय सदस्यांना त्यात सामील करून घ्या. स्थानिक किंवा वैश्विक प्रचालक फक्त समुदायाने घेतलेल्या निर्णयाची तांत्रिक अंमलबावणी करतील. हा विकिस्त्रोत प्रकल्प आहे त्यामुळे या प्रकल्पावर फक्त आणि फक्त स्त्रोत असलेलाच मजकूर जो पूर्व प्रकाशित पुस्तकांमधून घेतलेला आहे, आणि पुरावा म्हणून त्या पूर्व प्रकाशित पुस्तकाची प्रत कॉमन्सवर अपलोड करण्यात आलेली आहे. या व्यतिरीक्त इतर सर्व मजकूर पुराव्या अभावी आणि प्रताधिकाराचा भंग होत असल्याच्या कारणाने काढून टाकण्यात येईल.