किंवा प्रौढ मुले केव्हां केव्हां करितात त्या प्रमाणे आप-
ला त्याग केला पाहिजे, अशी इच्छा इतःपर इंग्लि-
शांना करून उपयोग नाहीं; कारण असे झाले असतां
नवीन वसाहती स्थापण्यास त्यांना जागाच नाहीं.
येथें अशी एक शंका उत्पन्न होईल कीं, ह्या वसा-
हतींमुळे ब्रिटिश राष्ट्राचा विलक्षण विस्तार झाला आहे;
तेव्हां हें सर्व गार्डे सुरळीत कसे चालेल? राष्ट्र म्हटले म्हणजे
ते फार मोठे असू शकावयाचेंच नाही, अशी प्राचीनकाळी
समजूत होती; परंतु सांप्रत ह्या समजुतींत फरक झाला
आहे. पहा, रशियाच्या बादशहासारख्या सर्व सत्ताधारी
बादशहाच्या अमलाखालींच नव्हे, तर युनाय्तेद स्तेत्स-
सारख्या पूर्ण लोकसत्तात्मक राज्यव्यवस्थेखालींहि मोठालीं
राष्ट्र सांप्रत सुरळीत चालतात असे आपण पाहतों.
तेव्हां ब्रिटिश वसाहती त्या लोकांनी ताब्यांत राखि-
ल्या पाहिजेत, एवढी गोष्ट सिद्ध झाली. आतां त्यां-
पासून त्यांना उपयोग काय आहे, ह्याचा विचार कर
ण्यास व त्या ताब्यांत ठेवण्यास काय काय केले पाहि
जे, तें पाहण्यास हरकत नाहीं.
इंग्लिशांच्या पूर्वजांना ज्या प्रश्नाचा विचार कराव-
वचा होता त्याहून सांप्रत उत्पन्न झालेला प्रश्न फार भिन्न
आहे. " वसाहती मिळविण्यासाठी प्राण आणि पैसा
ह्यांचा पाहिजे तितका व्यय करणे फायदेशीर आहे
किंवा नाहीं?” हा प्रश्न त्यांच्या पूर्वाजांपुढे होता, व ह्या
