________________
कठोर बंधन पाळणा-या खिश्चन समाजातसुद्धा कैक शतके स्त्री गुलामच हाता. स्त्रियांच्या गुलामगिरीचा प्रश्न हा नव-यांच्या अगर बायकांच्या सत्यच्या प्रश्नापेक्षा वेगळा प्रश्न आहे. हीच गोष्ट समाजरचनेत आहे. पैतक परच्या समाजात मुलगी पतीकडे नांदावयाला जाते. आणि तिची मुले या पशात जातात. तेथे पुरुष कर्ता असतो. मातृपरंपरेत मुले आईच्या पशात असतात, स्त्री आईच्या घरी राहते, नवरा मधूनमधून भेटीला येतो. जा समाजातसुद्धा कर्ता पुरुष नरच असतो; फक्त तो बाईचा मामा किंवा बाईचा भाऊ असतो. सावध पद्धतीमुळे इरावतीबाई पुष्कळदा एकदम धक्का बसावा, असे करताना आढळतात. त्यांना स्वतःला सवत सहन झाली असती की सागता येणे कठीण आहे. पण एकापेक्षा अधिक बायका असणे हा ९, असे मात्र त्यांना वाटत नव्हते. पत्नींच्या संख्येवरून वासनेचे पावयाला त्या तयार नव्हत्या. त्यांच्या मते बहुपत्नीत्व किंवा पहा चालरीत होती. ती असावी किंवा नसावी, हे ठरविण्याचा जाधकार होता; परंतु त्याचा गुन्हा म्हणून विचार करणे बरोबर पाया जायदादीत लग्न झालेल्या बायकांना आणि रखेल्यांनाही नाव व प्रथेने मान्य केलेल्या वैध विवाहसंबंधात संततीला जे आहत, तसेच परस्परांनी मान्य केलेल्या. पण अवैध संबंधांतील सततीलाही अधिकार असावे, असे त्यांना वा र पत्नीच्या संमतीने पतीने नियोगाची सोय करावी व क्षेत्रज पर अधिकार सांगावा असे प्रतिपादन त्यांनी केले असते. हिंदूंच्या या आधिक्य ठरवावयाला त्या तयार बहुपतिकत्व ही चालरीत हात समाजाला अधिकार होता; परतु नाही. कुटुंबाच्या जायदा अधिकार असावे व प्रथन अधिकार आहेत, तसेच पर र असावे, असे त्यांना वाटे. त्यांना संधी मिळाली असती, तर पत्नीच्या समा संततीवर अधिकार सांगावा समाजरचनेचा विचार पावित्र्य आणि ह्या समाजरचनेत बद अनैतिकाच्या जागी नैति कारण नव्हते. नर आणि मा ही प्रकृतीची व्यवस्था साना र पातळीवर बसवू इच्छित ।। संस्कृती ।। 'पचार पावित्र्याच्या पातळीवर करण्यास त्या तयार नव्हत्या, रचनत बदल घडविताना आपण अपवित्राच्या जागी पवित्र, । जागी नैतिक स्थापन करीत आहो. असेही त्यांना वाटण्याचे • नर आणि मादी एकत्र आली. म्हणजे संतती निर्माण होतेच, व्यवस्था सर्वांना सोयीची कशी होईल, या बेताने त्या संस्कृतीच्या पू इच्छित होत्या. त्यांच्या दृष्टीने हा प्रश्न सोयीचा होता, १३१
