________________
इंग्रजी राजवट भारतात आली आणि भारतीय समाज व इतिहास यांच्या जिज्ञासेला आरंभ झाला. भारतीय समाजाचे विविध दृष्टिकोणांनी विवेचन आणि विश्लेषण करण्याची परंपरा पाश्चात्य संशोधकांनी भरपूर समृद्ध केलेली होती. पण भारतीय समाजशास्त्रात वैज्ञानिक विभागाचा समावेश बाईंच्या पूर्वी फारसा मोठ्या प्रमाणात झालेला नव्हता. मानववंशशास्त्रातील शास्त्रीय मोजमापांच्या कसोट्यांचा पहिला व्यापक प्रमाणावर केलेला वापर इरावतीबाईंच्यापासूनच भारतात सरु होतो, असे म्हटले पाहिजे. ज्या काळात मानवशास्त्रीय मोजमापांची सामग्री गोळा करीत बाई महाराष्ट्रभर हिंडत होत्या, आणि त्या सामग्रीला एक व्यवस्थित नियमबद्ध असे रूप देत होत्या, जवळपास त्याच काळात मुजुमदारांनी गुजराथेत कार्य केलेले हात, मुजुमदारांच्या कार्याचा व्याप गुजराथेपुरताच मर्यादित राहिला, बाईंनी मात्र भारताच्या विविध भागांत मोजमापे घेतलेली आहेत. महाराष्ट्र, कनोटका ओरिसा, कुर्ग, आसाम, बिहार, राजस्थान इत्यादी प्रदेशांत त्यांनी मान्य प्रमाणात माहिती एकत्र केली; अशा प्रकारची माहिती शोधण्याचा प्रयत्न करणा-या विद्यार्थ्यांची एक पिढी तयार केली. समोर दिसणा-या समाजजीवनाच्या दर्शनाने सुरू होणा-या निगमनात्मक चिंतनाला आग अशा प्रकारच्या विवरण-विश्लेषणाला व्यापक पायावर वस्तुनिष्ठ वज्ञा पुराव्यांची व विगमनात्मक माहितीची पक्की जोड देण्याचा इरावताबार" प्रयत्न केला. एक हिंद गहिणी मलेबाळे आणि नवरा सोड्न सबंध दशम कवट्या, हाडे, रक्त यांची तपासणी करीत हिंडते, ही कल्पनाच था चमत्कारिक आहे; आणि संसार करीत हे प्रवासी साधनसाहित्य करण्याचे काम यशस्वितेने ती पार पाडते, ही कल्पना तर जास्तच व आहे. वरवर दिसणा-या किंवा वर्तमानकाळात सापडणा-या सामाजिक वास्त वर्णनाच्या आधारे जेव्हा निगमनपद्धतीचे चिंतन सुरु होते, त्यावळा महत्त्व कितीही मान्य केले, तरी या निगमनात पूर्वग्रहांचा भाग कार असण्याचा संभव गृहित धरावाच लागतो. या निगमनाला वैज्ञानिक पुराव्य आधारे ठिकठिकाणी पायाशुद्ध करुन घेणे ही प्रामाणिक शास्त्रज्ञाचा १२४ क्षण हात, त्यावेळी त्याचे | भाग फार मोठा ज्ञानिक पुराव्यांच्या शास्त्रज्ञाची पहिली ।। संस्कृती ।।
