मराठी आत्मकथा आणि त्यातही दलित आत्मकथांनी आपल्या व्यवच्छेदक व भेदक अनुभवांमुळे भारतीय भाषांना मोहिनी तर घातलीच, शिवाय विश्व साहित्यातही त्यांनी आपल्या जगावेगळ्या जगण्याने, जगण्याच्या संघर्षाने आपला वेगळा रस्ता उमटवला. लक्ष्मण मानेची आत्मकथा 'उपरा'ची नोंद फोर्ड फाऊंडेशन, अमेरिकेने घेतली. ती ए. के. कामतांनी केलेल्या सरस भाषांतरामुळे. लक्ष्मण गायकवाड यांच्या ‘उचल्या' चा पी. ए. कोल्हटकरांनी 'दि बँडेड' शीर्षकाने केलेला अनुवाद मर्यादांसह वाचकांनी पसंत केला. ग्रोइंग अप अनटचेबल्स इन इंडिया' हा वसंत मून यांच्या 'वस्ती'चा अनुवाद, ‘आऊटकास्ट' हा डॉ. शरणकुमार लिंबाळेच्या ‘अक्करमाशी' चा अनुवाद असो किंवा डॉ. नरेंद्र जाधवांनी स्वतःच केलेला ‘आमचा बाप आणि आम्ही'चा 'आऊटकास्ट : ए मेमॉयर' अनुवाद असो प्रत्येक आत्मकथन एक हादरवून सोडणारं भावविश्व जगापुढे ठेवतं व अंतर्मुख करतं. बेबी कांबळेच्या ‘जीणं आमचं' चा ‘द प्रिझन वुई ब्रोक' आणि उर्मिला पवार यांचं नुकतंच प्रकाशित झालेलं ‘आयदान'चं भाषांतर ‘दि विव्ह ऑफ माय लाइफ' म्हणजे स्त्री वेदनांचं महाभारत नि शोकात्म महाकाव्यच! असाच प्रभाव लक्ष्मीबाई टिळकांच्या स्मृतिचित्रे'चा ‘आय फॉलो आफ्टर' मधून झरत राहतो. डॉ. प्रकाश आमटेंच्या ‘प्रकाशयात्रा'चे सुमेधा रायकरांनी केलेले ‘पाथवेज टू लाईट' आणि 'मुक्तांगणची गोष्ट' या डॉ. अनिल अवचटांच्या आत्मकथनात्मक कृतीचा चंद्रकांत म्हात्रेकृत अनुवाद ‘लर्निग टू लिव्ह' केवळ हृदयस्पर्शी!
याशिवाय नोंदवली पाहिजेत अशी भाषांतरे उरतातच. ही भाषांतरे वाचनीय, लक्ष्यवेधी तशीच मराठी साहित्याचा खरा आरसा दाखवणारी म्हणून उल्लेखनीय ठरतात. वि. स. खांडेकरांच्या ‘ययाति' कादंबरीचा वाय. पी. कुलकर्णीकृत अनुवाद वस्तुनिष्ठ भाषांतराचा नमुना होय. युगांत' या आपल्याच कादंबरीचा डॉ. इरावती कर्वे यांनी केलेला ‘दि एंड ऑफ ए पॉक' वरील प्रमाणेच वाचकांना पर्वणी ठरतो. मराठी साहित्यातील काही अपवाद चीजा इंग्रजीत भाषांतरित झाल्यात. त्यात डॉ. नरेंद्र जाधव यांनी ‘डॉ. आंबेडकर : इकॉनॉमिक थॉट अँड फिलॉसॉफी' वैचारिक साहित्य अनुवाद म्हणून उल्लेखनीय ठरतो. यात डॉ. जाधव यांचे स्वतः अर्थतज्ज्ञ असणं ... त्यामुळे अर्थशास्त्रीय संकल्पनांचे चपखल प्रतिबिंब भाषांतरात पडते. मराठी बाल साहित्याचे इंग्रजी भाषांतर म्हणजे कपिला षष्ठीचाच योग म्हणावा लागेल. पण तो मान मिळाला लीलावती भागवत यांच्या
