चालना दिली. पंधराव्या शतकात सन १४३९ मध्ये गटेन्बर्गने लावलेल्या मुद्रणकलेच्या शोधामुळे ग्रंथ व्यवहारात खरी क्रांतीच आली. त्या शतकात चाळीस हजार ग्रंथांची निर्मिती झाली. गेल्या पाच हजार वर्षांत लक्षावधी ग्रंथ निर्माण झाले. आज प्रतिवर्षी कोटीच्या घरात ग्रंथ निर्मिती होते. जगात असा देश नाही, जिथे ग्रंथ नाही वा निर्मिती नाही. यावरून ग्रंथालय विकासाची व्याप्ती व महत्त्व अधोरेखित होते. सारं जग साक्षर करण्याचा ध्यास म्हणजे सारं जग ग्रंथमय करण्याचंच अभियान होय.
जगातील श्रेष्ठ ग्रंथालये-
सार्वजनिक ग्रंथालयांचा उदय हा राज्ये स्थापन होण्यापूर्वीपासूनचा मानला जातो. राजेशाही, धर्म साम्राज्ये यांच्या काळातही ग्रंथालये होती. पण तिचे स्वामीत्व राजा व संस्थेचे असायचे. तिचा वापर राजा, दरबारी, अमीर-उमराव करत. सार्वजनिक व्यवस्थेचा उदय हा प्रजाकें द्री राज्यनिर्मितीबरोबर झाला. सर्वाधिक जुने सार्वजनिक ग्रंथालय म्हणून इजिप्तच्या अलेक्झांड्रिया ग्रंथालयाचा उल्लेख केला जातो.
कल्याणकारी राज्य कल्पनेचा उदय झाल्यानंतर सार्वजनिक पैशातून कर गोळा केला जाऊ लागला. करातून कल्याणकारी योजनांची सुरुवात झाली. त्यापैकी सार्वजनिक ग्रंथालय एक होते. जगातली जी जुनी व मोठी ग्रंथालये आहेत, ती शासन निधीतून उभारली. आजही ती शासकीय अनुदानातून चालवली जातात. जगात ग्रंथव्यवहारास चालना देण्यासाठी युनेस्कोसारखी संघटना कार्य करते. शिवाय वर्ल्ड लायब्ररी काँग्रेससारख्या संस्थाही याबाबत वरचेवर पुढाकार घेऊन ग्रंथ वर्ष, ग्रंथ सनद, ग्रंथ करार, ग्रंथ देवघेव इत्यादी संबंधाने जागतिक धोरण, नीतिनियम ठरवत असते. आज ग्रंथालयशास्त्र विकसित झाले असून त्याद्वारे ग्रंथ नियमन, वर्गीकरण, संग्रहण, प्रशिक्षण इत्यादी बाबतीत जागतिक, सार्वत्रिक अशी प्रतिमाने निश्चित केली जातात. जगातील खालील श्रेष्ठ ग्रंथालये या संदर्भात आदर्श मानली जातात.
भारतातील सार्वजनिक ग्रंथालयांचा विकास-
भारतातील सार्वजनिक ग्रंथालय विकासास गती मिळाली ती मे १८0८ मध्ये. त्या वर्षी रजिस्ट्रेशन ऑफ पब्लिकेशन अॅक्ट बाँबे अंमलात आला. त्यामुळे एतद्देशीय ग्रंथ व्यवहार ब्रिटिश नियंत्रणाखाली आला. त्यामुळे इंग्लंडच्या धर्तीवर इथे ग्रंथ प्रकाशन व विक्रीस प्रोत्साहन मिळाले. त्यातून सन १८८१ मध्ये कलकत्ता लायब्ररीची स्थापना झाली. लॉर्ड कर्झनच्या
