________________
१५२ वनस्पतिविचार, [प्रकरणा होतात. त्यामध्ये मूळ अस्सल गुण राहतील किंवा नाही ह्यांची शंका असते. जेधे जेथें पुंकेसर अथवा स्त्रीकेसरकोश लुप्त होत जातात, त्या त्या वनस्पतीत नैसर्गिक कलमें होऊन त्या वनस्पतीचा वंश वाढविला जातो. जसें, जाई, जुई, मोगरा वगैरे. जाईचे कलम आपोआप होत असते. फांदीच्या सांध्यापाशी मुळे सुटून जमिनीत घुसतात, व ह्या रीतीने पुष्कळ स्वतंत्र रोपे होतात. . - बहुदलधान्य वनस्पतींत फुलामध्ये वर्तुळाची मांडणी फिरकीदार असते. ह्यामध्ये फुलें एकलिंगी असतात, म्हणजे केवळ पुंकेसर अथवा स्त्रीकेसर फुले असतात. दोन्ही स्त्रीपुरुषतत्त्वं एकाच फुलांत असत नाहीत. सुरू, देवद्वार वगैरे उदाहरणें बहुदल-धान्य-वनस्पतीपैकी आहेत. अननसांमध्ये फुलांची मांडणी वरीलप्रमाणेच असते. देवद्वाराचे फळ शंक्वारुति असून त्यांची स्त्रीकेसरदलें, फळ वाळल्यावर लांकडी होतात. प्रत्येक स्त्रीकेसरांवर दोन बाजें असतात. येथें बजि उघडी असून आतील भागी त्यांचा संबंध स्त्रीकेसरांशी असतो. एकदल अथवा द्विदल वनस्पतीमध्ये नेहमी बजि स्त्रीकेसर-दलानी आच्छादित असतात. पण बहुदलधान्य वनस्पतीमध्यें बीजे आच्छादित नसून उघडी राहतात. हा फरक अगदी स्पष्ट असतो. ह्यामुळे सपुष्प वर्गाचे दोन मुख्य भेद केले आहेत.. फुलांतील चारी वर्तुळे ज्यावर असतात त्यास पुष्पाधार ( Thalamus) म्हणतात. जेव्हां फुलांत देंठ असतो, अशा वेळेस देंठाचे अग्र म्हणजे टॉक हेच पुष्पधार बनते. जेव्हां देंट असत नाही, तेव्हां ज्यांवर ती वर्तुळे आढळतात, त्यांसच पुष्पाधार म्हणतात. फुलांच्या वर्तुळाप्रमाणे पुष्पाकार ही निरनिराळ्या आकाराचे असतात. वाटोळ्या, पसरट, शंकाकृती, पेल्यासारखा, उभ्या नळीप्रमाणे असे आकार पुष्कळ वेळां पाहण्यांत येतात. स्ट्राबेरी अथवा तुतींमध्ये पुष्पाधार शंक्वारुती असतात. गुलाबांत पुष्पाधार पेल्यासारखा खोलगट असतो. सुर्यकमळांत तो पसरट व रुंद असतो. अंजीर, पिंपळ, वड वगैरेमध्ये जी फळे म्हणून समजण्यांत येतात, त्यांचा बाह्य भाग हा पुष्पाधार असतो. फळ पिकल्यावर तो भाग मऊ होऊन खाण्यांत त्याचाच उपयोग होतो. उंबराच्या फळांचा बाह्य तांबडा भाग पुष्पाधारच आहे. ही फळे कापून पाहिली असतां आतील भागासा लहान लहान फुले दृष्टीस पडतील.
