________________
११० वनस्पतिविचार, [प्रकरण wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwar नायट्रोजन त्यांत मिसळून, पौष्टिक नायट्रोजनयुक्त सेंद्रिय पदार्थ तयार होतात. हे निरिद्रिय अथवा ऐंद्रिय पदार्थ कशा रीतीने व कोणते रूपांत वनस्पतिशरीरांत असतात, हे पाहून नंतर ऐंद्रिय अन्न बनविणे इकडे वळू. पोटेशियमचे वार मुळाकडून शोषिले जातात. सोरा, मीठ, पोटॅशियमक्लोराईड वगैरे क्षार वनस्पतीस फायदेशीर असतात. तसेंच मॅग्नेशियम् अथवा कॅलशियम निरनिराळ्या मिश्रणस्वरूपांत वनस्पतीत शोषिले जातात. ह्या धातूंचे खास काम काय असते हे सांगता येत नाही. सात्त्विक सेंद्रिय पदार्थ ( Carbohydrates ) वनण्यामध्ये पोटॅशियम् उपयोगी पडतो असे म्हणतात. लोहाविषयी पूर्वी सांगितलेच आहे की, त्याच्या अस्तित्वाशिवाय पानांतील हरिद्वर्ण पदार्थ तयार होणार नाही. खरोखर लोह व प्रकाश ह्या दोहोंचा अप्रत्यक्ष परिणाम हरित्वर्ण शरीरावर होत असतो. सोडियम नेहमी जमिनीत असतो, पण तो आवश्यक वस्तूंपैकी नाही. जेव्हां पोटॅशियम् वनस्पतीस भरपूर मिळत नाही, अशा वेळेस सोडियमचे योगाने त्याची जागा भरून येते. पोटॅशियममुळे खोड, फुलें, चांगली वाढतात. पण पोटॅशियम नसून नुसते कॅलशियम अथवा सोडियम असेल, तर वनस्पतीची साधी वाढ पूर्ण होते, पण फुले चांगली वाढत नाहीत. तसेंच नायट्रिक आम्ल धातूशी मिसळून निरनिराळे क्षार बनतात. जेव्हां हे क्षार शरीरांत शोषिले जातात, तेव्हां त्यांचे नायट्रोजन आम्ल वेगळे होऊन नायट्रोजन पौष्टिक द्रव्ये वनस्पतिशरीरांत तयार होतात. हा उपयोग फार महत्त्वाचा आहे. कारण, हवेत नायट्रोजनवायु जरी पुष्कळ आहे, तरी तो वनस्पतीस उपयोगी पडत नाही. नायट्रोजन आम्ल जमिनीतून क्षारस्वरूपांत मिळवावे लागते. काही वनस्पति हवेतून नायट्रोजन आम्ल शोषून घेतात. शुद्र वर्गातील शैवालतंतूपैकी काहींना ही शक्ति असते. वाल, वाटाणे वर्गापैकी काही झाडांस ( Leguminous plents ) हवेतून नायट्रोजन वायु अप्रत्यक्ष रीतीने मिळतो. त्यांच्या मुळ्यांवर सूक्ष्म बैक्टिरिया जंतूचा संबंध येऊन फोडासारख्या लहान लहान ग्रंथीही आढळतात. त्यांच्या साहाय्याने मुळांस हवेतून नायट्रोजन वायू मिळतो. पण हे कसे होते हे असून पूर्णपणे कळले नाही. पानाच्या अथवा हिरवळ खोडाच्या भागांतून हे शाषण
