浅くo लो० टिळकांचे केसरींतील लेख उदाहरणें फारच थोडीं असत. मुसलमानी राज्यांत जुलमानें किंवा अन्य त-हेर्ने बरेच लोक मुसलमान झाल; पण जे हिंदु राहिले त्यांची वृति हिंदुधर्मासंबंधानें हल्लींप्रमाणें चेचल झालेली नव्हती. इंग्रजी राज्यांत आम्हांस जें शिक्षण मिळत आहे तें अशा प्रकारचे नाही. राज्यकत्यांचा धर्म परकीय असल्यामुळे त्यांनीं धार्मिक शिक्षणाच्या कामीं औदासिन्य पतकरले आहे; आणि त्यामुळे आमच्या शाळा म्हणजे व्यवहाराकरितां उपयुक्त माणसें तयार करण्याच्या कारखान्याप्रमाणें निवळ व्यावहारिक संस्था होऊन राहिल्या आहेत. अशा प्रकारचे शिक्षण आज तीन चार पिढया आम्हांस मिळत आहे. धार्मिक शिक्षण देण्यास स्वतंत्र संस्था समाजांतील लोकांनीं निर्माण करण्यास कांहीं हरकत नव्हती. पण तसा प्रयत्न कोणीं केला नसल्यानें सुशिक्षित वर्गाची प्रत्येक पेिढी अधिकाधिक व्यावहारिक व उपयुक्ततावादी होत चालली आहे; आणि त्यांच्यामध्ये व इंग्रजी न शिकलेल्या लोकांमध्ये विचाराचे अंतर उत्तरोत्तर आधिकाधिक होत चाललें आहे हा परिणाम राजाच्या किंवा मिशनरीच्या दृष्टीनें कदाचित् इष्ट असेल, पण राष्ट्रीयदृष्टया देशांतील सुशिक्षितवर्ग आणि सामान्य लोक यांच्या विचारांत अशा प्रकारचा भद होऊन दोघांमधील अंतर आधकाधिक वाढावें हैं अत्यंत अपायकारक होय. जुन्या काळीं विद्वान् किंवा ज्ञानी पुरुष यांचा वर्ग नव्हता असें नाहीं. पण ते समाजापासून हल्लींच्याप्रमाणे कधीं अलग राहात नसत. किंबहुना समाजाची सुधारणा करण्यास लोकांमध्यें मिसळून त्यांस उपदेश केला पाहिजे असें त्यांस वाटत असे व त्याप्रमाणे ते आपलें आचरणही ठेवीत. हल्लींच्या सुधारकवर्गाच्या समजुती यापेक्षां अगदीं निराळ्या आहेत. धर्मसंबंधार्ने त्यांची स्थिति काय आहे हें सवाँस उघड दिसत आहे, आमच्या प्राचीन धर्मग्रंथाचे कधीही अवलोकन केलेलें नसल्यामुळे व लहानपणापासून सर्व शिक्षण व्यावहारिक रीतीनें झालेले असल्यामुळे इंग्रजी शाळेतून तयार झालेल्या मनुष्यास धर्म म्हणजे काय, तो कशाकरितां पाहिजे, राष्ट्राच्या उन्नतीस त्याची कांहीं अवश्यकता आहे की नाहीं याबद्दल त्यास कांहीं एक माहीत नसतें. समाजांत प्रचलित असलेल्या कांहीं सामाजिक किंवा धार्मिक रीतिभाती तो वरपांगी पाळीत असतो. पण त्यावरील त्याची श्रद्धा बहुतक समूळ नाहींशी झाली असल्यामुळे या रीतिभाती जरा कोठे नडू लागल्या कीं, हे राजश्री त्या झुगारून देण्यास एका पायावर तयार असतात. आणि अशा वेळीं जर का त्यास कोणी कांहीं बोललें कीं, मिल्ल, स्पेन्सर किंवा बेकन यांच्या जेोरावर बरेंच वाक्पांडित्य करण्यास हे तयार असतात. धार्मिक किंवा सामाजिकरीत्या आपला विशिष्टपणा कायम राखण्याकरितां कांहीं प्रसंगीं अडचणही सोसावी लागते व अशा प्रकारच्या अडचणी सोसण्यास लोकांस तयार करणें हें धर्मशिक्षणाचे एक अंग आहे, ही कल्पनाही यांच्या मनांत नसत. हल्लीं ज्या लोकांनीं सामाजिक सुधारणेचे काम हातीं घेतले आहे ते बहुतेक याच वगातील आहेत. धर्मशिक्षणापासून एका प्रकारचे जें मानसिक धैर्य येतें तें
