पान:महाराष्ट्र संस्कृती.pdf/२६३

महाराष्ट्र संस्कृती

२३६

 

मंदिरे
 बदामीच्या चालुक्यांच्या राजवटीत ऐहिक, पट्टकदल, बदामी व तेर या ठिकाणी अनेक सुंदर मंदिरे बांधली गेली. त्यांतील बदामीचे मलगिट्टी शिवालय व ऐहोळचे मेगुटी मंदिर याचे शिल्पकाम तर असामान्य आहे. पट्टकदल येथील संगमेश्वर, नाथ व विरुपाक्ष यांतील विरुपाक्षमंदिर सर्वोत्कृष्ट आहे.
 नृत्यकला व साहित्य यांनाही चालुक्यांनी उदार आश्रय दिला होता. दुसरा विक्रमादित्य याची राणी लोक महादेवी हिने अनेक संगीतकार व नर्तक यांना आश्रय दिला होता. शिवाय चालुक्य व राष्ट्रकूट या राजघराण्यांतील अनेक स्त्रिया स्वतः नृत्यनिपुण होत्या. चालुक्यांच्या राजवटीत रविकीर्ती, बिल्हण, पंप, रन्न, दुर्गासिंह इ. प्रसिद्ध संस्कृत व कन्नड कवी उदयास आले. त्यांना विपुल राजाश्रय होता. या वंशातील काही स्त्रीपुरुष स्वत:ही कवी होते. चंद्रादित्य देवाची राणी विजय महादेवी हिने उत्तम प्रतीची संस्कृत काव्ये रचली आहेत. सोमेश्वर (तिसरा) हा तर स्वतःच पंडित म्हणून प्रसिद्ध होता.

राष्ट्रकूट
 राष्ट्रकूटांच्या काळातही शिल्प व कोरीव कलेचा असाच उत्कर्ष झालेला आहे. त्यांची लेणी प्रामुख्याने वेरुळला आहेत. अजंठ्याप्रमाणेच वेरुळ हे कोरीव लेण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. तेथे बौद्ध, ब्राह्मणी व जैन अशा तीनही धर्मपंथांची लेणी आहेत. आणि तीनही प्रकारची लेणी महाराष्ट्राच्या कोरीव कलेची आज जगाला साक्ष देत आहेत. यांतील बौद्ध लेणी ही ५५० ते ८८० या कालखंडात खोदलेली आहेत. त्यांची संख्या बारा आहे. पुढची १७ लेणी ही हिंदुधमींयांची असून ती सातव्या व आठव्या शतकात कोरलेली आहेत. एकंदर ३४ गुंफा किंवा लेण्यांपैकी शेवटची ५ लेणी जैनांची असून ती राष्ट्रकूटांच्या काळी कोरलेली आहेत.

कैलास
 राष्ट्रकूट कालातले सर्वात श्रेष्ठ लेणे म्हणजे कैलास लेणे होय. हे लेणे सर्व जगात अद्वितीय व अलौकिक असे शिल्पकाम मानले जाते. राष्ट्रकूट राजा कृष्ण (पहिला) याच्या कारकीर्दीत इ. सनाच्या आठव्या शतकात हे कोरलेले आहे. हे संपूर्ण शिवमंदिर अखंड खडकातून खोदून काढलेले असून त्यात शंकराच्या आयुष्यातील भिन्न प्रसंग कोरलेले आहेत. शिव-पार्वती विवाह, त्यांची सारीपाट क्रीडा, नटराजरूपाने शिवाने केलेले नृत्य, रावणाने आपल्या शिरकमलाने केलेली शिवपूजा, अशी अनेक दृश्ये या लेण्यात आहेत. शिवाय गंधर्व मिथुने, गजलक्ष्मी, विष्णू, इ. मूर्ती व सिंह, हंस इ. पशुपक्ष्यांच्या मूर्ती विपुल आहेत.