पान:भूमी आणि स्त्री.pdf/९९

 हादगा उर्फ भोंडला आणि भुलाबाई या कुमारिकांच्या लोकोत्सवांविषयी इतिहासाचार्य वि.का. राजवाडे, श्री. अनंत बाबाजी देवधर, महाराष्ट्रातील मान्यवर समाजशास्त्रज्ञ दुर्गा भागवत, विदर्भातील लोकसाहित्याचे मान्यवर संशोधक डॉ. मधुकर वाकोडे, महाराष्ट्र राज्य लोकसाहित्य समितीच्या अध्यक्षा डॉ. सरोजिनी बाबर इत्यादी लोकसाहित्याच्या अभ्यासकांनी लिहिलेल्या शोधटिपणांचा आढावा यापूर्वी घेतला आहेच.
 भोंडला भुलाबाई मांडतात आणि खेळतात -
 हादगाव भोंडला अनुक्रमे सोळा व दहा दिवस खेळतात. भुलाबाई एक महिनाभर बसवतात. मुळातला हादगा हा उत्सव हस्तनक्षत्रात सोळा दिवस खेळला जात असावा. परंतु काळाच्या ओघात कदाचित सोय म्हणून त्याचे रूपांतर नवरात्रात दहा दिवस खेळावयाच्या भोंडला या उत्सवात झाले असावे. या संदर्भात पुणे, पंढरपूर, अहमदनगर, नाशिक येथील काही मुली व स्त्रियांकडून माहिती घेतली असता वरील विधानास पुष्टी मिळते. पंढरपूरच्या कै. श्रीमती घळसाची या ऐंशी वर्षांच्या आजींचे माहेर तासगावकडचे. त्यांच्या आठवणीनुसार हस्तातील सोळा दिवस त्या आठ नऊ वर्षांच्या असताना हादगा मांडीत असत. अहमदनगरची अजया पंचपोर सोळा वर्षांपर्यंत भोंडला खेळली. आश्विनप्रतिपदा ते दसऱ्यापर्यंत ती भोंडला खेळत असे. पुण्याच्या श्रीमती महाजन या साठीच्या भगिनींना भोंडल्याची गाणी फार आवडतात. त्यांची चार वर्षांची चिमुरडी नात सायली हिला भोंडल्याची सर्व गाणी पाठ आहेत. त्यांचे बालपण पुण्यात गेले. त्यांनी, नवरात्रातील दहा दिवस भोंडला खेळतात असे सांगितले व कोकणातील 'हादगा' हस्ताच्या काळांत सोळा दिवस चालतो असे सांगितले. हस्त नक्षत्र आश्विनात येते. हस्त नक्षत्राचा काळ आणि नवरात्राचे दिवस हे एकाच सुमारास असतात. गुजरातेत नवरात्रात 'गरबा' खेळला जातो तर आंध्रात 'बदकम्मा' नवरात्रातच मांडली जाते. वर्षनाचा सत्कार करणारा हा उत्सव हस्ताच्या मुहूर्तावर साजरा होणे स्वाभाविकच आहे.
 स्त्रिया परंपरेने शिकतात -
 राजस्थानात रांगोळीला ^१'मांडणा' असे म्हणतात. दिवाळीच्या निमित्ताने सारवलेल्या जमिनीवर अंगणात आणि घरातही काव आणि चुनखडीच्या साहाय्याने

९४

भूमी आणि स्त्री