________________
वसुस्त्वष्टाभवोजश्च मित्रः सर्पाश्विनौ जलं ॥ धाता कभायनायास्युरर्धपंचनभस्वृतः ।। यजुःपाठ घेऊन अर्थ लागतो. अर्थ-वसु, त्वष्टा, भव, अज, मित्र, सर्प, आश्विनौ, जल, धाता, आणि ब्रह्मा हे (ह्मणजे हे आहेत स्वामी ज्यांचे अशी धनिष्ठा, चित्रा, आर्द्रा, पूर्वाभाद्रपदा, अनुराधा, आश्रेषा, अश्वयुज, पूर्वाषाढा, उत्तरफल्गुनी, रोहिणी ही नक्षत्रे) अयनादि होत. साडेचार नक्षत्रांचा ऋतु ॥ ९ ॥ पांचव्या संवत्सरांतील पहिल्या अयनारंभ दिवशीं उत्तरफल्गुनी नक्षत्र येते. आणि त्याची देवता वेदांगज्योतिषांत अर्यमा सांगितली आहे, ह्मणून धाता शब्दाचा अर्थ अर्यमा असा घ्यावा लागतो, ही अडचण आहे. यांतील नक्षत्र चंद्रनक्षत्रे आहेत. वरील दोन श्लोकांतील अर्थ सोमाकराने दिलेल्या पुढील गर्गवचनांत स्पष्ट आहे. अयनान्तवो मासाः पक्षास्त्वृक्षं तिथिर्दिन ॥ तत्वतो नाधिगम्यते यदान्दो नाधिगम्यते ॥१॥ यदात तत्वतोब्दस्य क्रियतेधिगमो बुधैः । तदैवैषाममोहः स्यात् क्रियाणां चापि सर्वशः ॥ २ ॥ तस्मात्संवत्सराणां तु पंचानां लक्षणानि च ॥ कर्माणि च पृथक्त्वेन दैवतानि च वक्ष्यात ।। ३ ॥ यदा माघस्य शुक्लस्य प्रतिपद्युत्तरायणं ।। सहोदयं श्रविष्ठाभिः सोमार्को प्रतिपयतः ॥४॥ तदात्र नभसः शुक्ल सप्तम्यां दक्षिणायनं ॥ सापाई कुरुते युक्ति चित्रायां च निशाकरे ।। ५ ॥ प्रथमः सोग्निदेवत्यो नाम्ना संवत्सरः स्मृतः ॥ यदा माघस्य शक्लस्य त्रयोदश्यामदनविः ॥ ६॥ युक्ते चंद्रमसा रौद्रे वासवं प्रतिपद्यते ॥ चतुर्थ्यां नभसः कृष्ण तदा दक्षिणायनम् ॥ ७ ॥ सार्द्ध कुरुते सूर्यस्त्वजयुने निशाकरे ॥ द्वितीयश्चार्कदैवत्यः स नाम्मा परिवत्सरः ॥ ८॥ कृष्णे माघस्य दशमीं वासवादौ दिवाकरः ॥ उदीची दिशमातिष्ठन् मैत्रस्थेऽनुष्णतेजसि ।। ९॥ नभसश्च निवर्तेत शुक्लस्य प्रथमे तिथौ । चन्द्रार्काभ्यां सयुक्ताभ्यां सामाई वायुदैवतम् ॥ १० ॥ तदा ततीयं तं पाहरिदासंवत्सरंजनाः । सप्तम्यांमाघशकस्य वासवादी दिवाकरः ॥ १२ ॥ अश्विनीसहिते सोमे यदाशामुत्नरां ब्रजेत् ॥ सोमे चाप्येन संयुक्त सार्पाईस्थो दिवाकरः ।। १२ ।। बजेत याम्यां शुक्लस्य श्रावणस्य त्रयोदशोम् ॥ चतुर्थमिन्दुदैवत्यमाहुधाथानुवत्सरम् ।। १३ ।। फल्गुनीमुत्तरां प्राप्ते सोमे सूर्येच वासवे ।। यद्युत्तरायणं कृष्ण चतुर्थ्यां तपसो भवेत् ।। १४ ॥ श्रावणस्य च कृष्णस्य साढे दशमी पुनः ॥ रोहिणीसाहिते सोमे रवेः स्याद् दक्षिणायनम्॥१५॥ इद्वत्सरः सविज्ञेयः पंचमो मृत्युदैवतः ॥ एवमेतद् विजानीयात् पंचवर्षस्य लक्षणम् ।। १६ ॥ या गर्गवचनांवरून आणि वेदांगज्योतिषांतील वरील दोन श्लोकांवरून निष्पन्न होणारा अर्थ खालच्या कोष्टकांत दिला आहे. उदगयनारंभ दक्षिणायनारंभ संवत्सर सूर्य चंद्रनक्षत्र नक्षत्र नक्षत्र तिथि | तिथि सूर्य चंद्रनक्षत्र संवत्सर माघ शु. धनिष्ठा धनिष्ठा श्रा. शु.७ आश्रेषार्धचित्रा २ परिवत्सर, १३ " आर्द्रा , कृष्ण ४ , पूर्वाभाद्र. ३ इदावत्सर, रु.१० शुक्ल आश्रेषा | अनुराधा आश्विनी शुक्ल १३ पूर्वाषाढा रोहिणी आपाद ३ .४ " उत्तराफल्गुनी, क. 10,
