पान:ना. गोखले चरित्र.pdf/३०

२३

प्रयत्नांचे ज्ञान करून घेतल्याखेरीज टिळक आणि गोखले यांची तुलना निःपक्षपातपूर्वक होणें शक्य नाहीं.
 वरच्याप्रमाणें कांहीं ठळक दोष या पुस्तकांत असले तरी एकंदर पुस्तकाचा विचार केल्यास त्याबद्दल कोणालाही रा. साने यांची प्रशंसाच करावीशी वाटेल, गोखल्यांसंबंधीं ज्या गैरसमजुती लोकांत पसरलेल्या आहेत, त्यांपैकीं पुष्कळांची बाधा रा. साने यांनीं आपल्या विवेचनास होऊं दिलेली नाहीं. गोखल्यांकरितां १८९७ साली टिळक पुरावा जमवीत होते, असा एक समज आहे. या समजुतीला रा. साने यांनी आपल्या उहापोहांत मुळींच थारा दिलेला नाहीं. गोखल्यांनी माफी मागितली, याबद्दल पुष्कळांनीं विकारवश होऊन अकांडतांडव केल्याचे दाखले आहेत; परंतु रा. साने यांनीं गोखल्यांच्या माफीचा यथार्थ गौरव केला आहे. तुरुंगांत जाण्याला धैर्य लागतें, माफी मागणे म्हणजे निस्सीम धैर्याभावाचें लक्षण, असल्या समजुतीचें वर्चस्व कमी होऊन गोखल्यांच्या माफीविषयीं तरुण सुशिक्षितांची दृष्टि निवळत चालली, हें रा. साने यांच्या विवेचनसरणीवरून ध्यानांत येण्यास हरकत नाहीं. गोखल्यांच्या चरित्राचा जसजसा अधिकाधिक सांगोपांग अभ्यास होत जाईल, तसतसा त्यांच्या संबंधांतला गैरसमज निरसन पावेल, याचे एक उदाहरण म्हणजे रा. साने यांचें प्रस्तुत चरित्र होय. भाषेच्या दृष्टीने पाहिल्यासही त्यांचा हा प्रयत्न उत्कृष्ट वठला आहे, असे म्हटल्यास अतिशयोक्ति होणार नाहीं. गोखले- टिळकांची तुलना नाहीं अशा भागांत त्यांनी केलेली गोखल्यांच्या कामगिरीचीं वर्णने वाचकांना निस्संशय रमणीय वाटतील. मराठी वाङ्मयांतील एक उणीव त्यांनीं यथसाधन व यथारुचि भरून काढली याबद्दल त्यांचे व प्रकाशकांचें पुनः एकवार अभिनंदन करून विहंगावलोकनाची रजा घेतों.

---