पान:ना. गोखले चरित्र.pdf/२८१

८१

टिळक गोखल दोघेही परस्परांचे पूरक होते.

जमिनीवर पडतो त्या जमिनीचा त्या प्रवाहास रंग येतो. तांबड्या जमिनीवरचा प्रवाह तांबूस दिसेल: काळीवरील काळा; पांढऱ्या भूमीवरील पांढरा. परंतु हे भिन्न भिन्न दिसणारे तिन्ही प्रवाह कांहीं काळ गेला म्हणजे, त्यांच्यांतील गरळ खाली बसून, शांत व स्वच्छ दिसतात आणि तिन्ही सागराला जाऊन भेटतात. तेव्हां प्रत्येकाच्या कार्याची भिन्नता दिसली तरी ती भिन्नता स्वभावाच्या विकारामुळे आलेली आहे. स्वभाव दूर केला म्हणजे भिन्न व बेरंगी प्रवाह शुद्ध देशसेवेच्या निर्मल जलानें भरून वहात आहेत असेच दिसेल. तेव्हां आपण हे वादविवाद उकरण्यांत कांही हशील नाही. एकमेकांचे उत्पन्न हल्ली किती आहे हे पाहणे व अशा प्रकारचे क्षुल्लक वाद माजविणे वेडेपणाचें आहे. 'Home-rule is my birth-right and I will have it.' या वाक्यांत अहंमन्यतेची छटा आहे असा शोध लावणें म्हणजे मूर्खपणा होय. उलट सर्व देश आत्मत्वाने स्वतःच्या ठिकाणी पाहून, सर्व भारतवर्ष आपल्या तोंडून वदत आहे असेच टिळकांस वाटलें असेल. नेता हा जनतेचं मन बोलतो, स्वतःचें नाही. विराट् जनता त्याच्या विचारांत व बोलण्यांत प्रतिबिंबित झालेली असते हें असले क्षुल्लक व विचारहीन लेखक विसरतात याचे वाईट वाटतें. यांत मनाचा खोलपणा नाहीं, आणि वृत्तीची गंभीरताही नाहीं. फुलाचा सुगंध आणि त्याचं सौंदर्य निरनिराळें करतां येत नाही. सौंदर्य आणि सुगंध दोन्ही पाहिजेत. त्याप्रमाणे प्रत्येकाच्या कामगिरीमुळे दुसऱ्याच्या कामगिरीस महत्त्व आले. प्रकृतिभेदामुळेच- गोखल्यांमध्ये पार्लमेंटमध्यें चमकूं शकतील असे गुण असल्यामुळे- ते पार्लमेंटांत चमकले. परंतु चिरोल म्हणता :- 'From the Deccan, as we have already seen in his relations with the Indian National Congress, his influence was projected far and wide. His house was a place of pilgrimage from all parts of India. His prestige as a Brahmin of the Brahmins and a pillar of orthodoxy, in spite of the latitude of the views which he sometimes expressed in regard to the depressed castes, his reputation for profound learning in the philosophies both of the West and of the East, his trenchant style, his indefatigable activity, the glamour of his philanthropy, his accessibility to high and low, his
 ६