बाणासारखे' त्यांनी मिरविले या त्यांच्या आपदांनी त्यांस जनतेने आपल्या हृदयांत मनोमय पुष्पांनी पूजले आहे. यासाठीच गोखले म्हणाले की 'स्वतः सोसलेल्या अनंत यातनांनी त्यांनी देशाची सेवा बजाविली. त्यांना आम्हांस दरडावण्याचा पूर्ण अधिकार आहे.'
टिळकांना आपले कार्य करतांना चिकाटी, मनोधैर्य, बुद्धिमत्ता हीं दाखवावी लागलीच; परंतु त्यांच्या जाडीला, बेमुर्वतपणा, बेदरकार वृत्ति, डावपेच, लपंडाव. अंतःकरणाचा कठारपणा, प्रतिस्पर्ध्यांस चीत करण्याची प्रवृत्ति या वृत्तीचाही त्यांस आश्रय करावा लागला. या बाबतीत गोखले व गांधी निराळे उमटून पडतात. गोखले राजकारणांत अत्यंत सरळ! त्यांस डावपेचांची माहितीच नव्हती!! ते राजकारणांतल साधु होत!!! हिंदुस्तान रिव्ह्यू म्हणता :- 'A selfless man and stainless gentleman wise in counsel and vigorous in action, the Honourable Mr. Gokhale has raised patriotism to the dignity of religion in India, as they have so splendidly succeeded in doing in Japan, and his words, therefore, carry a weight which does not attach to the utterances of many other public men.' गांधींनी गोखल्यांचाच संदेश सांगितला. तो हाच की :- 'We must spiritualize politics.' विसाव्या शतकांत प्रेसिडेंट वुइल्सनसारखे सरळ व थोरवृत्तीचे पुरुष मागे पडून लॉइड जॉर्ज, पाँक्कार यांसारखे कारस्थानपटुच आपणांस पुढे आलेले दिसतात. प्रत्यक्ष गोखल्यांच्या हातावर बोधांनी जरी तुरी दिल्या तरी त्यांस मात्र असे वाटले नाहीं कीं आपणही तसेच व्हावे. ठकासी व्हावे ठक । उद्धटासी उद्घट- हें तत्त्व त्यांस आवडत नसे; त्यांच्या वृत्तीस तें रुचत नसे, त्यांस ते सहन होत नसे. 'वारांगनेव नृपनीतिरनेकरूपा' असें जरी चाणक्याच्या अनुयायांस वाटले तरी आपणही तसंच होणं अनुचित होईल, असे त्यांस वाटे. या दोघांची- गोखले- गांधीची राजकारणांतली दृष्टि अध्यात्मपर आहे. टिळक व्यवहाराकडे जास्त पाहणारे होते. वास्तविक दोन्ही प्रवृत्तींचा येथेही मिलाफ पाहिजे. सर्व जनतेच्या हिताकरितां लफंग्याशी लपंडाव केला तरी पुष्कळांचें पुष्कळ हित या न्यायानें तें क्षम्य आहे असें टिळक मानीत. गोखले-गांधी यांस स्वराज्यापेक्षां सत्य प्यारे तर टिळकांस सत्य व
पान:ना. गोखले चरित्र.pdf/२७०
या पानाचे मुद्रितशोधन झालेले आहे
७०
We must spiritualize politics.
