________________
कृष्णशास्त्री चिपळूणकर. र दोन मुलांचे बुद्धीमध्ये अतिशय अंतर पडेल. त्या दोन मुलांना यद्यपि प्रथमपासून एकसारखें शिक्षण दिले व विवक्षित कालपर्यंत असाच क्रम अव्याहत ठेवला, तथापि त्या कालांती पाहिले तर त्या दोहों मुलांमध्ये बुद्धीसंबंधानें शक्तिभेद स्पष्ट दिसेल. तेव्हां या मतवाद्यांचे मती मूलत:च बुद्धि भिन्न भिन्न असून आईबापांची संस्कृत किंवा असंस्कृत बुद्धि जशी असेल त्याप्रमाणे त्यांच्या मुलांची बुद्धि कमजास्त विशद असते. परंतु ही दोन्ही मतें रद्द पडतात अशा प्रकारची बुद्धि केव्हां केव्हां कांही पुरुषांचे ठायीं दृष्टीस पडते. आतां बुद्धिविकासाला शिक्षणादि संस्कार आवश्यक आहेत हे सर्वांस मान्य आहेच. खनिज हिरा कितीही सतेज असला तथापि शाणोल्लेखसंस्कार झाल्यावांचून त्याचे तेजाचा विकास होत नाही, हे अनुभवसिद्ध आहे. हीच गोष्ट बुद्धयादिगुणविकासालाही लागू आहे. तेव्हां गुणविकासाला संस्कार हे साधारण कारण आहेत. परंत असे काही पुरुष आढळतात की त्यांना केवळ तेवढे संस्कार मात्र मिळतात, पण इतर गोष्टी अनुकूल नसतात; तरी त्यांची बरोबरी, ही दोन्ही ज्यांस अनुकूल असतात त्यांच्या हातून होत नाही. असा प्रकार बुद्धीसंबंधाने विशेष पहाण्यांत येतो. अशा ठिकाणी पूर्वोक्त दोन्ही मते निरर्थक होतात. अशी अचाट बुद्धि काही पुरुषांत केव्हां केव्हां आढळते तेव्हां-ईश्वराची त्यांजवर विशेष कृपा-असें ह्मटल्यावांचून दुसरी तोडच नसते. आतां प्लेटो वगैरे जे जन्मान्तरवादी आहेत त्यांचे मतें ज्ञान हे पुन:स्मरण आहे. ह्मणजे पूर्वजन्मी जो बुद्धीवर विद्यादिकांचा संस्कार झाला होता तोच पुन: थोडासा संस्कार झाला असतां आविर्भूत होतो व त्यामुळेच बुद्धिविकास होतो अशाच आशयाचे आमचे इकडील प्राचीन विद्वानांचेही मत आहे. त्यांचे -मताप्रमाणे पहातां 'प्राक्तन' काय तें बलवत्तर. पूर्वजन्मीं में प्राण्याने दिले घेतले असेल त्या मानाने या जन्मी त्याला प्राप्त व्हावयाचें प्रस्तुत जन्मांतील संस्कार किंवा क्रिया ही केवळ नांवाला साधनीभूत आहेत: विद्या, धन आणि बायको ही तीन पूर्वजन्मी जशी दिली असतील तशी मनुष्याला या जन्मी प्राप्त व्हावयाची; असा त्यांचा सिद्धांत आहे. 'पूर्वदत्ता च या विद्या पूर्वदत्तं च यद्धनम् । पूर्वदत्ता च या भार्या ......॥' असो. ह्या किंवा अशासारख्या सिद्धान्ताचें अवलंबन केल्यास कित्येक पुरुषांस जी अचाट बदि
