पान:गांव-गाडा.pdf/200

कुणबी.      १७९

माथी मारून पोटासाठी शहरांत जातात; व खळ्याच्या सुमाराला परतात, आणि खळें उलगडले की परत शहरचा रस्ता सुधरतात. पावसाचा वर्ष दोन वर्षांनी ठेवलेला टाळा आणि शहरचा ताजा रोजगार ह्यांमुळे ह्या शेवटल्या वर्गाची संख्या उत्तरोत्तर वाढत आहे. परंतु हे लोक चांगले बी घरून ठेवीत नाहीत, त्यांजवळ चांगली गुरे नसतात आणि ते जमिनीची मशागत करावी तशी करीत नाहीत, ही मोठी काळजी करण्यासारखी गोष्ट आहे. ह्याप्रमाणे दुसरीकडे पोट भरण्याचा मगदूर असणारे लोक खेडी सोडून गेले म्हणजे खेड्यांत शेतीच्या वाट्याला बहुतेक सर्व प्रकारे टाकाऊ गचाळ लोक काय ते उरतात. ही दुसरी काळजी करण्याजोगी गोष्ट आहे. मोलकरीण ह्या शब्दाला प्रति-शब्द 'कुणबीण' हा आहे; ह्यावरून मजुरी हा कुणब्याचा उपव्यवसाय ठरतो. खरेवरे अंग मोडून राबण्याची संवय अडाण्यांपेक्षां कुणब्यांनाच झालेली असते. म्हणून मजुरांतही कुणब्यांचाच अनुक्रम सर्वांच्या वर लागतो. त्यांच्या नेहमीच्या भगभगीमुळे त्यांला अंग राखून काम करून मजुरी फुगविण्याची सोड जडली आहे. 'भाड्याचे घोडे आणि तरवडाचा फोंक' अशी म्हण आहे. खानदेशांत कपाशीवरील कुणबी मजूर शेतांत जाण्याला प्रहर दिवसाच्या आंत घर सोडीत नाहीत. रोजंदार कधीही वेळेवर कामाला लागत नाहीत, मुंगीच्या पावलाने चालतात, आणि मालकाची नजर चुकवून यथास्थित गमतात. उक्ते काम तेच इसम रोजंदारीच्या पांच ते सातपट आधिक करतात. परंतु अंगावर काम दिले तर ते ते खोटें करतात. ह्यामुळे मालकाचे तर नुकसान होतेच पण कुणब्याचेही कायमचे नुकसान झाले आहे. त्याची पत म्हणून राहिली नाहीं; आणि हर प्रकारची बूड हिशेबांत धरून मजुरीचे दर हलके झाले. आतां जरी मजुरांची चणचण आहे आणि मजुरीचे दर वाढले आहेत तरी कुणबी खरे कष्ट करील तर ते ह्यापेक्षाही वाढतील. मागें सतत लकडा नसला तर तो काम करणार नाही, आणि मिळतो तोपर्यंत दुसऱ्याचा माल उपसण्यांत कमी करणार नाही. ह्यासच तो कसब समजतो, आणि मागचा पुढचा