हीं दोन्ही रोगांची मुळें आहेत. नेहमीं व्यायाम केला पाहिजे. व्यायाम केला नाहीं तर, अन्नपचन न होऊन प्रकृति बिघडते. आपल्या देशांतील श्रीमंत लोक अगदी अशक्त असतात, याचें मुख्य कारण ते व्यायाम करीत नाहींत हैं होय. परदेशांत प्रवा- सांत असतां आपल्या नेहमींच्या संवयी सोडून तेथील हवेच्या मानाने वागले पाहिजे.
आरोग्य इच्छिणाऱ्याने शरीर, वस्त्र, पात्र, यांस स्वच्छ ठे- विलें पाहिजे. सर्वकाल असंतुष्ट असून कपाळास आंठ्या घालणे, व नेहमीं क्रोधांत असणे, यांपासून प्रकृति बिघडते; म्हणून सर्वदा संतुष्ट व शांत असण्याची संवय करावी. दुःखाचा प्रसंग गुदरल्यास त्रास करून शरीरास इजा करून घेऊं नये. शरीर- प्रकृति नीट असतां, व्यायाम करून जशी ती नीट राखिली पाहिजे; त्याप्रमाणें दुखणे आलें असतां पथ्यास फार जपावें. औषधांपेक्षां पथ्यच मुख्य, अशाविषयीं वैद्यशास्त्राचें मत आहे. तें खालीं लिहितों.
सांप्रत परकीय शिक्षणानें अर्धसंस्कृत झालेल्या कित्येकांस असें वाटतें कीं धर्माचरणाचा आणि आरोग्याचा काय संबंध आहे ? तथापि हें त्यांचे म्हणणे चुकीचें आहे. सतत आरोग्य राहण्यास धर्माचरण आवश्यक आहे असें आर्य वैद्यशास्त्रकारांनी सांगितलें आहे. प्रसिद्ध ' अष्टांगहृदयकार' वाग्भट यांनीं आपल्या ग्रंथांत आरोग्याविषयीं खाली लिहिल्याप्रमाणे लिहिलें आहे.
१ पथ्यानें वागेल तर रोग्यास औषध कशाला पाहिजे? पथ्य करणार नाहीं तर रोग्यास औषध देऊन काय उपयोग? मनुष्य पथ्यानें वागेल तर औषधाशिवाय देखील बरा होईल, पथ्य कर- णार नाहीं तर औषध फुकट जाईल, असें तात्पर्य.
