सुधारणा अग्रक्रम व मार्ग । १६९
राहू नका; तर ज्या सुधारणा करणें योग्य व आवश्यक वाटत असेल, त्या धैर्याने ताबडतोब करायला लागा.
जात कां करीत नाही?
कांही सुशिक्षित मंडळी सामाजिक व धार्मिक सुधारणांना मनांतून अनुकूल असूनहि त्या प्रत्यक्ष आचरणांत आणण्याचें धैर्य त्यांच्या अंगीं नसतें. सुधारणा अयोग्य आहेत असेंहि ते दाखवूं शकत नाहीत; आणि सुधारकांचे विचार बरोबर आहेत, असे उघडपणे मान्य करण्याचे औदार्यहि त्यांच्या जवळ नसतें. म्हणून ते लोक असा युक्तिवाद करतात की, "या सुधारणा अगदी इष्ट आहेत, त्या करणें अवश्य आहे, पण तसे करायला अनुकूल असा काळ अजून आलेला नाही. पाश्चात्त्य शिक्षणामुळे आम्हांला त्या सुधारणांचे महत्त्व कळते; पण पुष्कळ लोकांना अजून तें शिक्षण मिळालेलें नसल्यामुळे त्यांना तें महत्त्व समजत नाही. त्यांना शिक्षण मिळाल्यावर तेहि सुधारणा स्वीकारण्यास तयार होतील. मग सर्वांनी एकदमंच त्या कराव्या हें योग्य आहे. पण ज्यांना हे मान्य नसेल, सुधारणा घडवून आणण्याची ज्यांना अगदी घाई झाली असेल, त्यांनी आपली एक वेगळी जातच करावी, सर्व सुधारणा अमलांत आणून करून दाखवाव्या, व त्या हितावह आहेत हें इतरांना पटवून द्यावें. मग लोक त्यांचें अनुकरण करण्यास तयार होतील."
अशा प्रकारचा उपदेश सुधारकांना करणारे लोक आगरकरांच्या मतें दांभिक व भेकड आहेत. आपला भित्रेपणा छपविण्यासाठीच ते अशीं मानभावी भाषणें करतात. जात करणें म्हणजे एखादी साधी, सोपी, सहज करण्याजोगी गोष्ट नव्हे; पण त्याचा मुळीच विचार न करतां हे लोक कांही तरी बोलतात. तथापि आगरकरांनी त्यांच्या त्या विचित्र सूचनेलाहि समर्पक उत्तर देऊन ठेवलें आहे. हिंदु समाजांत आधीच असंख्य जाती आहेत; आणि त्या जातिभेदामुळे समाजाची अतिशय हानि झालेली आहे, म्हणून त्यांत आणखी एका नवीन जातीची भर घालणें हें अनर्थकारक होईल. तेव्हा नवीन जात करण्याचा सल्ला देणारे हे लोक नुसते मूर्खच नाहीत, तर देशाचे शत्रु आहेत, असें आगरकरांनी म्हटले आहे.
सुधारकांची वेगळी जात केल्यामुळे त्यांना सुधारणा लवकर करून दाखवतां येतील, हेंहि खरें नाही. कारण जातिभेदामुळे ज्या अनंत अडचणी नेहमी येतात त्या नवीन जातीच्या लोकांनाहि येणार. त्या अडचणी येऊ नयेत, सर्वांनाच, निर्धास्तपणें नवें आचरण करतां यावें, म्हणुनच कायद्याची मदत हवी, असें सुधारकांचें म्हणणें होतें. ज्या कारणासाठी कायदा हवा त्याच कारणासाठी नवी वेगळी जात करणें योग्य नव्हे, असें आगरकरांनी म्हटलें आहे. आणि वेगळी जात करून, सुधारणा हितावह आहेत असें सिद्ध केलें तरी, अज्ञानी दुराग्रही लोक त्या स्वीकारतील अशी खात्रीहि नाही. तेव्हा वेगळी जात करणें हें अगदी निरर्थक व अनिष्ट होय.
