१६० । केसरीची त्रिमूर्ति
विचार होता. ते इंग्रजांना आपले गुरु व पालक मानीत होते; कारण पाश्चात्त्य विद्येमुळेच त्यांना सुधारणेचा मार्ग दिसूं लागला होता.
विष्णुशास्त्री
पण इंग्रजी राज्याचें रूप हळूहळू पालटू लागलें. दुष्काळ, हलाखी, बेकारी, या संकटांनी सारा देश ग्रस्त झाला. त्यामुळे तत्कालीन तरुणांना त्यांतील ईश्वरी योजनेचें सूत्र दिसेनासें झालें. उलट पारतंत्र्य ही एक महान् आपत्ति आहे असें त्यांना वाटू लागलें व इंग्रज हे आपले गुरु व पालक नसून या राष्ट्राचे शत्रु आहेत अशी त्यांची खाती होऊ लागली. तरुणांची ही भावना स्पष्टपणें व निर्भीडपणें व्यक्त करून लोकांमध्ये स्वातंत्र्याची आकांक्षा जागृत करणारा पहिला नेता म्हणजे विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हा होय. त्यांनी महाराष्ट्रीयांच्या मनांत स्वत्वजागृति कशी केली याचें सविस्तर विवेचन आपण पूर्वी केलेच आहे. ही जागृति करतांना त्यांनी पारतंत्र्यामुळेच आपले वैभव व सुख नष्ट झाले असून, परकीय सत्ता हेंच आपल्या दैन्याचें मुख्य कारण होय, असें ठामपणे प्रतिपादिले; आणि प्रथम स्वराज्य मिळविलें तरच देशाची उन्नति होईल हा विचार प्रस्थापित केला; आणि यांतूनच सुधारणांच्या अग्रक्रमाविषयी प्रथम महाराष्ट्रांत आणि नंतर सर्व भारतांत वाद निर्माण झाला. विष्णुशास्त्री सामाजिक व धार्मिक सुधारणांच्या विरुद्ध नसले तरी त्यांचा आत्मीयतेने त्यांनी पुरस्कार कधी केला नाही. उलट त्या सुधारणांचा आग्रह धरणारांचा त्यांनी सदैव उपहासच केला. कारण पारतंत्र्य हेंच आपल्या अधोगतीचें मूळ कारण आहे, असें त्यांना वाटत होतें. आगरकरांचें मत बरोबर याच्या उलट होतें. सामाजिक व धार्मिक क्षेत्रांत आपले तत्त्वज्ञान व आचार-विचार अत्यंत प्रतिगामी व घातक असल्यामुळेच आपली अवनति झाली व त्यामुळेच आपल्याला पारतंत्र्य आलें असा त्यांचा बुद्धिनिश्चय होता. विष्णुशास्त्री यांना ते येऊन मिळाल्यानंतर एक- दोन वर्षांतच विष्णुशास्त्री यांचा काळ झाला. त्यामुळे त्यांच्यांतील मतभेद विकोपाला गेले नाहीत. नाही तर ते गेलेच असते. लोकमान्य टिळकांशी त्यांचें पुढे वितुष्ट आलें हें प्रसिद्धच आहे. याची सविस्तर चर्चा पुढे येईलच. येथे एवढेच ध्यानांत घ्यावयाचें की, सुधारणांचा अग्रक्रम हा विषय त्या वेळीं अत्यंत महत्त्वाचा होता. भारताच्या नेत्यांमध्ये दुफळी व्हावी इतकें त्याला त्या वेळीं महत्त्व होतें.
याच सुमाराला काँग्रेसची स्थापना झाली व 'आधी सामाजिक सुधारणा की राजकीय सुधारणा' या वादाचें लोण तेथेहि पोचलें. काँग्रेस ही प्रामुख्याने राजकीय सुधारणांसाठीच स्थापन झाली होती. त्यामुळे तिच्या व्यासपीठावरून राजकीय सुधारणांचा पुरस्कार व्हावा हें साहजिक होतें; पण तिच्यांतील बहुतेक लोक सामाजिक सुधारणांचा उपहास करीत हें आज विचित्र वाटतें. किती मुलींचे प्रौढविवाह झाले म्हणजे, किंवा किती विधवांचे विवाह झाल्यावर सरकार लोकांना राजकीय हक्क देईल, असें ते चेष्टेने विचारीत.
