त्यानंतर छल्लो हक्कानं येत राहिली. माताजींनाही आधार मिळाला. घरातल्या प्रत्येक जबाबदारीचे ओझे तिने आपणहून अंगावर घेतले. माझ्या लग्नात बन्नाबन्नी गाण्याची तिची हौस मात्र अपुरीच राहिली.
बाबूजींना राजकारणात रस होताच. ते नेहमीच निवडणुका लढवीत राहिले. जिंकतही गेले. मी बनस्थलीतून पदवी घेतली. त्याचवर्षी त्यांना खासदारकीचं तिकीट मिळालं. मीही बनस्थलीच्या महिलामय वातावरणाला कंटाळले होते. बाबूजी दिल्लीला जाताच त्यांनी मलाही बोलावून घेतले. नेहरू विद्यापीठात अर्थशास्त्राची उच्च पदवी घेण्यासाठी मला संधी मिळाली. दिल्लीतच अशोकही भेटला. पत्रकारितेची उच्च पदवी घेण्यासाठी तोही वडिलांकडे आला होता. माझे सासरेही खासदार होते. आमच्या लग्नाला तसा विरोध झाला नाही. दादा माईंचं मराठी घर खूपच दिलखुलास आणि मनमोकळं होतं. ते मला अशोक इतकंच भावलं. माताजींना हा विवाह पसंत नसावा. पण त्यांनी ते कधी बोलून दाखवलं नाही. माझं लग्न झाल्यावर मनहरलाही लग्न थांबवून ठेवण्यास सबब मिळेना. त्याने लग्नाचे सर्व हक्क माताजींना देऊन टाकले. बाबूजींनीही माताजींना मनाप्रमाणे सोपस्कार करू दिले. माझ्या लग्नात अपुऱ्या राहिलेल्या हौशी त्यांनी मनहरच्या लग्नात पुरवून घेतल्या. छल्लोजिजी भरीला होतीच. दोघींनी अख्खं गाव गोळा केलं.
आमच्याकडे लग्नात स्त्रिया वरातीबरोबर जात नाहीत. वरात माघारी आली. मनहरभैया देखण्या कमलाला घेऊन घरी आले. मी नावापुरती करवली होते. बाकी धावपळ छल्लोचीच, नवी भाभी घरात येण्यापूर्वी तिने वाटेत ताटल्या, थाळे पसरून ठेवले. त्या पराती अगदी अल्लादपणे, आवाज न करता कमलानं गोळा केल्या आणि माताजींच्या कानात छल्लोजिजी पुटपुटली.
"बाई, देख बिनणी किती शांत आहे, जरासुद्धा आवाज झाला नाही थाळ्यांचा, तुझ्याशी मुळीच भांडणार नाही."
बाबूजींच्या शिकवणुकीमुळे आम्ही मुलं आईला माताजीच म्हणत असू, पण छल्लो मात्र लाडाने परंपरागत पद्धतीचं 'बाई' असंच म्हणे. आणि त्यांनाही ते फार आवडे.
कमला घरात आली. देवकाच्या खोलीत रुखवत मांडले होते. तिथेच छल्लोनं माझ्याकडून पलंग सजवून घेतला. सूचना तिच्या, हात फक्त माझे. कमलाच्या
गेंदलासु गोद भराओ जी बना/२९
