सहली विद्यार्थीवर्गाची आर्थिक स्थिती पाहून योजाव्यात. न येऊ शकणा-या विद्यार्थ्यांचा पूर्वविचार व्हायला हवा. मी इयत्ता नववीमध्ये शिकत असताना आमच्या वर्गाची सहल ओगलेवाडी, किर्लोस्करवाडीला जाणार होती. ही गोष्ट १९६४-६५ ची असावी. फी होती रु. दहा. ती माझ्या शिक्षकांनी भरल्यामुळे मी त्या सहलीस जाऊ शकलो होतो. माझे शिक्षक होते बन्ने सर नंतर ते प्रा. विठ्ठल बन्ने झाले. उतराई म्हणून मी आयुष्यभर प्रत्येक सहलीत कुणाचे ना कुणाचे पैसे भरत राहिलो. शिक्षकांनी हे समाजभान जपलेच पाहिजे. आज अमेरिकेच्या 'नासा'ला सहल काढणाच्या शाळा आहेत; पण सगळ्या विद्यार्थ्यांना आपणाला 'नासा'ला नेता आले पाहिजे.
आजच्या काळात भारत किती सुधारला आहे. आपली विद्यापीठे अनेक विषयांनी, विभागांनी, प्रयोगशाळांनी, संशोधनांनी समृद्ध आहेत. अनेक विद्यापीठांत आज वस्तुसंग्रहालये विकसित झाली आहेत. ते सर्व आपल्या विद्याथ्र्यांना दाखवायला हवे. आपल्या गावाच्या आसपास औद्योगिक वसाहती विकसित झाल्या आहेत. तिथे यंत्रे, कापड, कागद, रंग, रसायने तयार होतात. कापूस ते कापड असा प्रवास, ऊस ते साखर असा प्रवास, नदी ते नळाचे पाणी... कितीतरी गोष्टी दाखविता येणे शक्य आहे. शाळेची सहल शिल्पकाराच्या स्टुडिओत जाणे, लेखकाच्या घरी नेणे, वर्तमानपत्र / मुद्रणालयास नेणे सहज शक्य आहे. परवा मी आष्ट्यासारख्या छोट्या गावात (जि. सांगली) आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे इनडोअर स्टेडियम (टेनिस, बॅडमिंटन, जिम्नॅशियम, बास्केटबॉल, इत्यादी), सुसज्ज जिम (आंतरराष्ट्रीय दर्जा), योगकेंद्र, संगीतकेंद्र (आंतरराष्ट्रीय दर्जा)चे पाहून चकित झालो. एकाच परिसरात वैद्यकीय महाविद्यालय, अभियांत्रिकी महाविद्यालये, वसतिगृहे सर्व. ग्रंथालयाची इमारत पुरस्कारप्राप्त. दिवसा कुठेही वीज न वापरता वाचता येते आणि या सर्वांबरोबर आश्रमशाळापण आहे. आहे ना समाजवादी शिक्षण संकुल? का नाही मुलांना दाखवायचे? बोरे, डाळिंबे, द्राक्षे निर्यात करणारे मळे, शेततळी, रोपवाटिका, गु-हाळे विद्यार्थ्यांना दाखविली तर आपली हरितक्रांती समजणार. दुध डेअरी, कोल्ड स्टोअरेज, बर्फ, आइस्क्रीम फॅक्टरी दाखविली तर मुले खुश नाही का होणार? शिक्षणतज्ज्ञ लीलाताई पाटील यांनी आपला सृजन आनंद विद्यालयाची सहल स्मशानात काढून मृत्यू, भय, भूत, जीवन, नाते, क्षणभंगुरता, शाश्वतता शिकविली होती. बालकल्याण संकुलातील अनाथ मुले व शाळेतील विद्यार्थी, शिक्षक सर्वांचा सार्वजनिक वाढदिवस तोही नाटककार विजय तेंडुलकर प्रमुख पाहुणे करून, ही असते नवोपक्रमशीलता, नवोन्मेष व शिक्षकभान! त्या
