आज खुल्या व्यवस्थेचा उद्घोष करणारे शासन शेतकरीविरोधी धोरणे पुढे चालूच ठेवत आहे. यावर तोडगा काढायचा म्हणजे सत्याग्रह किंवा सविनय कायदेभंग यापेक्षा काही प्रतिभाशाली आयुधे तयार करायला पाहिजेत.
शेतकरी संघटनेचा पाया मजबूत; पण नेतृत्व मोडकळीस आलेले. निवडणुकीतील पराभवानंतर कोणत्याही पक्षात काही अंदाधुंदी, बेबंदशाही माजतेच; पण अक्षरश: पोटच्या पोरांप्रमाणे ज्यांना मानले आणि जोपासले त्यांची एकमेकांतील वर्तणूक, मी मृत्यूच्या छायेत गेलो असे कळल्यावर किती बदलली हे कळून हे सोसण्यापेक्षा आजारपण बरे होते असे वाटले.
यानंतर आता सगळे काही पुन्हा उभे करायचे आहे. अनेक मित्र, नातेवाईक, सल्ला देतात, "तुमचे काम बहुतक झालेलेच आहे. राहिलेले होणार आहे. तुमचा प्रत्येक शब्द खरा होतो आहे. श्रेय नावाने कोणी तुम्हाला देत नाही, एवढेच. यापुढे जीवाचा आटापिटा करायचा नाही. शांतपणे, संयमाने जितके होईल तितकेच करायचे." मी विचार करतो, 'आपले काय चुकले?' डीन ऑर्निशच्या विचारपठडीतली माणसे 'संयत दिनक्रम ठेवा' म्हणतात. मी आपला नेहमीचा प्रश्न विचारतो-
"प्रात:काळी उठून पुरुषसुक्त आणि ध्यानधारणा यांनी दिनचर्येला सुरवात करणारे, ध्यान आणि योग यांनी चित्त एकाग्र करण्याची साधना करणारे यांना माझ्याप्रमाणे हृदयविकाराचा झटका आला नसेल; पण, त्यांच्या निरामय प्रदीर्घ आयुष्याचे साफल्य काय? त्यांनी मिळवले काय? स्वत:च्या मनाची शांती, एवढेच?"
पूर्वी आंबेठाण येथे नियमित प्रशिक्षण शिबिरे होत. त्या वेळी इतर काही विषयांवर नाही तरी उत्क्रांती आणि ज्ञानमार्ग या दोन विषयांवर मी आग्रहाने बोलत असे. वर्षभराच्या आजारपणात गमावले खूप; पण एक कमाईही झाली. प्रशिक्षण शिबिरात मी जे बोलत होतो त्याचा अगदी खोलवर अनुभव झाला. माणसाचे हृदय हे लयीवर चालणाऱ्या इंजिनपंपासारखे आहे. घड्याळातील स्प्रिंग ही घड्याळाच्या सर्व काट्यांना एका लयीत गती देते. माणसाच्या शरीरातील ऊर्जास्रोत लयीत स्पंदन करणाऱ्या हृदयातून मिळतो. त्या स्पंदनांशी 'ताल से ताल' मिळवणाऱ्यांचे घड्याळ दीर्घकाळ चालते आणि व्यवस्थित काम देते. तसेच माणसाचे आहे. आयुष्यातील सर्व दिनचर्यांना एक लय ठेवली तर त्या शरीराची नासधूस, मोडतोड फारशी होत नाही, ते टिकते जास्त आणि काम बऱ्यापैकी करते. डिन ऑर्निशच्या सर्व शिकवणुकीचे सार एवढेच आहे; पण ज्ञानमार्ग हा लयविरोधी आहे. विश्वभरच्या प्रत्येक वस्तूशी संपर्क जुळवणे (Networking), क्षणाक्षणाने आणि
