शेतकरी मायबहिणींनी आतापर्यंत मला जितकं प्रेम दिलं, तितकं ते कुणालाही दिलेलं नाही. मी जरी शेतकरी संघटनेच्या माध्यमातून शेतीचा प्रश्न मांडत आलो असलो, तरी शेतीचा प्रश्न मी एका दरवाजाची किल्ली म्हणून वापरला आहे; शेतीमालाच्या भावाचं तत्त्वज्ञान हे प्रत्येक व्यक्तीला स्वतंत्र करण्याची गुरुकिल्ली म्हणून वापरलं आहे. मी मुळात स्वातंत्र्याचा भोक्ता आहे. गरिबीचं नाव घ्यायचं, गरिबी हटवायची म्हणायचं आणि गरिबी निर्मूलनाचे वेगवेगळे कार्यक्रम काढून आपलेच खिसे भरून घ्यायचे हे मला करता आलं नसतं असं नाही; पण मी एकोणीसशे ऐंशी सालापासून एक सिद्धांत मांडतो आहे. हा सिद्धांत माझा नाही, महात्मा गांधींचा आहे. गांधीजींनी म्हटलं होत, "गरिबांकरिता आम्ही हे करू. ते करू असं सगळेच जण म्हणतात. फक्त गरिबांच्या छातीवरून उठायला कुणी तयार होत नाही." गरिबांना दुसऱ्या कोणत्याही मदतीची गरज नाही; आय.आर.डी.पी. नको की कोणती रोजगार हमी योजना नको. सरकार हाच गरिबीचा कारखाना आहे. जर एखाद्या भूकंपात दिल्ली आणि मुंबईची सरकारं खलास झाली असती तर देश आबादीआबाद आणि सुखसंपन्न झाला असता, या विचारांचा मी पुरस्कर्ता आहे. इतका व्यापक विचार मांडत असताना मला 'मराठी भाषा जगेल किंवा नाही' या प्रश्नावर काही बोलायचा मोह होतो आहे. तो मी टाळीत नाही. सगळेच तुम्ही साहित्यिक साहित्याच्या बाबतीत माझ्या दृष्टीने वडीलधारे आहात. भाषेसंबंधी माझे विचार मांडताना जर काही चुकलं तर तुम्ही मला माफ कराल अशी आशा आहे.
शेतकऱ्यांचा प्रश्न हाती घ्यायच्या आधी मी फ्रान्समध्ये होतो. पहिल्यांदा जेव्हा मी फ्रान्समध्ये गेलो तेव्हा एका ठिकाणी, तहान लागली होती म्हणून, इंग्रजीतून पाणी मागितलं. पाणी मागणं आणि तेदेखील इंग्रजीमध्ये हा त्यांच्या दृष्टीने दुहेरी गुन्हा झाला. पहिली गोष्ट फ्रेंच माणसं पाणी पीत नाहीत आणि दुसरी ते फ्रेंचच बोलत. त्यामुळे त्यांनी माझ्याकडे चक्क दुर्लक्ष केलं; पण नंतर, मी स्वित्झर्लंडमधून परत येईपर्यंत त्यांच्यात मोठा बदल घडून आला होता. फ्रान्समधील सगळी सुशिक्षित माणसं बऱ्यापैकी इंग्रजी बोलायला शिकली होती; पण इंग्रज माणसं फ्रेंच बोलताना ती मातृभाषा नाही असं दाखविण्याचा प्रयत्न करतात तसंच फ्रेंच माणसं करीत. मराठीत 'च'चे दोन उच्चार आहेत, एक कठोर आणि एक मृदु; पण फ्रेंच भाषेत सर्वच उच्चार मृदु तर इंग्रजीत फक्त कठोर आहेत; पण फ्रेंच माणसं इंग्रजी बोलताना मुद्दाम मृदु उच्चारच करायचे. कसं का होईना, फ्रेंच माणसं स्वभाषाभिमान सोडून इंग्रजी बोलायला लागले म्हटल्यावर मी विचारलं, "तुम्ही तुमच्या भाषेचे इतके अभिमानी होता, मग आता इंग्रजी कसं काय बोलायला
