भाषांतरंही झाली आहेत आणि ही सगळीच पुस्तकं काही अर्थशास्त्रावरची नाहीत किंवा शेतीवरची नाहीत. स्त्रियांच्या प्रश्नांचं विश्लेषण करणारं 'चांदवडची शिदोरी', शिवाजी महाराजांच्या चरित्रात डोकावणारं 'शेतकऱ्यांचा राजा शिवाजी', जोतिबा फुल्यांच्या 'शेतकऱ्यांचा आसूडा'ला केलेला 'शतकाचा मुजरा', जातीयवाद, धर्मवाद यांचं रसायनशास्त्र उलगडणारं 'जातीयवादाचा भस्मासुर' अशी अर्थशास्त्रापेक्षा वेगळ्या विषयांवरचीही पुस्तकं आहेत. ललित साहित्य मी काही फारसं लिहिलं नाही. मी लिहिलेल्या लेखांतले दोनचार लेख ललित आहेत असं काही लोकांचं म्हणणं आहे. इतकं लिहिलं तरी मी बहुधा साहित्यिक नसावा! कारण, आजकाल ज्यांनी काही पुस्तकं लिहिली आहेत आणि ज्यांना काही पारितोषिकं मिळालेली नाहीत असे लेखक मोठे प्रयत्नपूर्वक शोधावे लागतील. मी त्यांच्यातलाच एक आहे. माझ्या एकाही पुस्तकाला पारितोषिक मिळालेलं नाही. माझ्या 'शेतकरी संघटना : विचार आणि कार्यपद्धती' या पुस्तकाच्या, जे ललित लेखन नसूनसुद्धा ४० हजार प्रती संपल्या आहेत. महात्मा फुले समग्र वाङमयाच्या नवीन आवृत्तीचा विक्रीचा विक्रम सोडल्यास हा मराठीतील उच्चांक आहे आणि तरीही मला साहित्यिक म्हणून मान्यता नाही. मी प्रचलित अर्थानं साहित्यिक असेन असे मलाही वाटत नाही.
मी साहित्यिक का नाही ते सांगतो. मला दु:ख पाहवत नाही आणि ऐकवत नाही, ही अगदी खरी गोष्ट आहे. हे इंद्रजित भालेराव इथे इतक्या लोकांच्या समोर बसून त्यांच्या 'जन्माची कहाणी' कशी काय सांगतात याचं मला मोठं आश्चर्य वाटतं! मला नाही सांगता येणार, मी ओक्साबोक्शी रडायला लागेन. आजकाल भालेरावांवरही तसाच परिणाम होतो आहे असं वाटतं. पहिल्यांदा मला जेव्हा त्यांनी ही कविता म्हणून दाखवली तेव्हा शांतपणे एक एक ओळ म्हणत होते; आज भरभर म्हणून टाकत होते. त्यांची दुसरी एक कविता इथे ऐकायला मिळेल असं वाटत होतं. 'एक लहान पोर बापाकडे चिटाच्या कापडाचा सदरा हवा म्हणून हट्ट करतं. मग आई त्याला सल्ला देते, की तुझा तू सदरा कमव. गुरं राखताना जी काही 'बोंदरं' झाडाला लागली असतील ती गोळा कर, वेगळी वीक आणि तुझा चिटाचा सदरा घे.' ही कविता मला अत्यंत आवडली. मी आतापर्यंत तीनदा तीन वेगवेगळ्या माणसांना ती वाचून दाखवायचा प्रयत्न केला; पण जेव्हा कवितेत पोराचा बाप पोरानं जमवलेल्या कापसाला भाव न आल्याने पोराला पैसे देऊ शकत नाही म्हणून संतापून उठतो, मनगट चावत शिव्या घालू लागतो, पोराची पाठ बडवतो. त्या जागी मी तिन्ही वेळा अक्षरशः रडू लागलो. निर्विकारपणे दुःख पाहण्याचं, ऐकण्याचं मन
अंगारमळा । १३३
