चतुःश्लोकी भागवत/तपस्सामर्थ्य

तपस्सामर्थ्य

त्या तपाची जाण महादीप्ती । तपामाजीं परमशक्ती । तपें उपजे ज्ञानस्थिती । जाण निश्चिती विधात्या ॥१३॥
साधुनी अंतरंग तप । तपें पूर्णज्ञानस्वरुप । तपें होइजे सद्रूप । तपें निष्पाप झालासी तूं ॥१४॥
अस्तित्व निश्चयें पूर्ण । नित्य वाहे अंतः करण । यानांव गा तप जाण । शरीरशोषण नव्हे तप ॥१५॥
यापरी तप ज्ञानस्वरुप । ऐकें त्या तपाचा प्रताप । तपोबळें मी चिद्रुप । सृष्टी अमूप घडीं मोडी ॥१६॥
ज्ञानतपाची पाहा थोरी । तेणें तपेम मी श्रीहरी । सृष्टि सृजीं पाळीं संहारी । अंगींच्या अंगावरी अलिप्तणे ॥१७॥
ऐसें तपाचें वीर्य पूर्ण । नेणती देहाभिमान । यालागी त्यांसी तपाचरण । दुस्तर जाण परमेष्ठी ॥१८॥
ज्यासी विषयवासना संताप । त्यानीं नकळे तपाचें निजरुप । तें तूं आचरोनियां तप । होऊनि मातें आप पावलासी पैं ॥१९॥
ऐसें बोलिला नारायण । तेणें हरिखला चतुरानन । पाहोनियां हरीचे वंदन । काय आपण बोलत ॥३२०॥

ब्रह्मोवाच

ब्रह्मदेवाकडून नारायणस्तुति व निजज्ञानप्राप्तीची अपेक्षा

तूं सर्वभूतां अधिष्ठान् । भूतहदयस्थ सज्ञान । तुझेंनि बुद्धीसी जाणपण । तुझेंनि चेतन इंद्रियवर्ग ॥२१॥
तूं कर्माक्षक्ष तत्त्वतां । तेथें तूंचि कर्ता करविता । तरी ऐके माझी अवस्था । तुज मी अच्युता सांगेन ॥२२॥
ऐसा स्वामी विश्वनाथ । तूं अनाथांचा निजनाथ । मज करावें जी सनाथ । ऐसें प्रार्थित उचपतप्यमान ॥२३॥
कां ह्नणसी उपतप्यमान । मी केवळ जाहलों अज्ञान । त्या मजवरी कृपा करुन । निजगुहयज्ञान सांगावें पैं ॥२४॥
कोणतें ह्नणसी गुहयज्ञान । तुझें सूक्ष्मस्वरुप निर्गुंण । आणि स्थूल तेंही तूंचि आपण । हें अभेद निजज्ञान सांगिजे मज ॥२५॥
मी जडमूढ अतिदिन । तुझें नाम हें दीनोद्धरण । माझें समूळ निरसे अज्ञान । ऐसें गुहयज्ञान उपदेशी ॥२६॥
स्थूलसूक्ष्म तुझेंचि रुप । रुपीं वतोंनी तूं अरुप । हें तुझें ज्ञान निर्विकल्प । कृपानुरुप मज सांगे ॥२७॥
तूं चिन्मात्र मायायोगें । नहोऊनि जग होसी अंगें । ब्रह्मा विष्णु रुद्रादि वेगें । रुपें अनेगें तूं धरिसी ॥२८॥
नमोडतां सोनेपण । जेवीं लेणें होय सुवर्ण । तेवी सोडुनी पूर्णपण । जग संपूर्ण तूं होसी ॥२९॥
आपआपणावरी पाहे । उत्पत्ति स्थिती दाविसी लय । हे नानाशक्तिसमृदाय । सद्रॄपें स्वयें तूंचि होसी ॥३३०॥
ऐसें अलिप्तपणें क्रीडन । स्वयें क्रीडसी तूं आपण । त्या क्रीडनाचें लक्षण । ऐक सावधान दृष्टांतें येणें ॥३१॥
सकळसंकल्प तुझ्या पोटीं । तुज जंव सृष्टीची इच्छा उठी । तंव ब्रह्मांडांचिया कोटी । चराचर दाटी स्वेच्छें दाटे ॥३२॥
ऐसें संकल्पितसृष्टीसी । भूतभौतिकें तूंचि होसी । नानाअवताचरित्रेंसी । तुजमाजीं क्रीडसी तूंचि देवा ॥३३॥
जैसी कांतणी स्वेच्छेकरी । तंतु काढी मुखाबाहेरी । त्यावरीच स्वयें क्रीडा करी । परतोनी निजउदरीं सामावी ते ॥३४॥
तये कांतणीपरी ऐसी । तुझी क्रिया हषीकेशी । कल्पादि खेळ हा मांडिसी । खेळोनी ग्रासिसी कल्पांती तूं ॥३५॥
हात नमाखोनी विश्व रचिसी । अमायिकत्वें विश्व पाळिसी । ना नासितां हें सहारिसी । ऐसा होसी सत्संकल्प तूं ॥३६॥
ऐसा गुह्यज्ञाननिजठेवा । कृपा करुनियां मज द्यावा । येच विषयी हो माधवा । मज करावा पूर्णानुग्रह ॥३७॥
वर मागावया आज्ञा दिधली । यालागीं हे सलगी केली । सत्य करावी ते वरदबोली । सांभाळी आपुली भाक स्वामी ॥३८॥
मूळी वरं वरय भद्रं ते । ऐसें बोलिलें वर दहस्तें । तें सत्य करावें श्रीअनंतें । गौरवी मातें निजगुह्यज्ञातें ॥३९॥
वरदेश वदोनी जरी नदेसी । तरी काय करावें हषीकेशी । समर्थी वळावें निजभाकेसी । हेंचि आह्मांसी भांडवल पा ॥३४०॥
तूं सत्यसंकल्प भगवंत । तुझें वाक्य मिथ्या नव्हे येथ । येणें गुणें भावार्थ निश्चित । गुह्यज्ञानार्थ आह्मां सांगे ॥४१॥
भगवंता तूं ऐसे ह्नणसी । म्यां सृजूं सांगितलें सृष्टीसी । तें करुं काय भ्यालासी । यालागीं पुससी तत्त्वज्ञान ॥४२॥
किंवा सृष्टी सृजूं उद्वेगला । यालागीं गुह्यज्ञान पुसोंलागला । ह्नणसि आज्ञाउल्लंघू केला । येणें नसांडिला सृष्टिक्रम पैं ॥४३॥
तुवां सृष्टी सृजूं सांगीतली । तें अनालस्यें मीं रचियेली । परी निर्विघ्न पाहिजे निपजली । यालागीं वांछिली ज्ञानकृपा तुझी ॥४४॥
की देवां तूं ऐसें मानिसी । सृष्टी करीन ते ह्नणसी । आणि पुनः पुन्हा कां पुससी । गुह्यज्ञानांसी अत्यादर ॥४५॥

निजज्ञानामुळें देहाभिमान होणार नाहीं

तुझें पावोनी गुह्यज्ञान । सृष्टी रचीन मी निर्विघ्न । नपावतां तुझें ज्ञान पूर्ण । मानाभिमान मज बाधी ॥४६॥
तूं जवळी असतां नारायण । बाधूं नशके मानाभिमान । सृष्टी सृजतां तुज विसरेन । तेव्हां मानाभिमान बाधी कीं ॥४७॥
ह्नणसि कां होईल विस्मरण । अतर्क्य तुझें मायाविंदान । तें वाढवील देहाभिमान । तुझी आठवण नुरवुनी पैं ॥४८॥
जैसी दीपासी काजळी । तैसी तुझी माया तुजजवळी देहाभिमानें सदां सकळी । मजही झांकोळीं विषयासक्ती ॥४९॥
जे विषयाची अतिआसक्ती । तेचि मायेची दृढप्राप्ती । ते समूळ निरसे विषयासक्ती । ऐसी ज्ञानस्थिती उपदेशी ॥३५०॥
काजळी आली दीपापासी । तेंचि आलेपन दीपप्रकाशीं । तेवीं त्वन्माया तुजपासी । बांधी जगासी विषयासक्ती ॥५१॥
आतांचि मी स्वयें आपण । झालों होतों जडमूढदीन । तुवां उपदेशिलें तपसाधन । तेव्हां तुझें दर्शन मज जाहलें ॥५२॥
‘ तपतप ’ ह्नणतांही मजपासीं । त्या तुज न देखें मीं हषीकेशी । अभिमानें भुलविलीं ऐसीं । तुज हदयस्थासी न देखती ॥५३॥
ऐसा बाधक देहाभिमान । तो मायायोगें सबळ पूर्ण । ते मायेचें होय निर्दाळण । तैसें गुह्यज्ञान मज सांगे ॥५४॥
कर्माकर्मी तुझें स्मरण । असावें गा समसमान । करितां सृष्टिसर्जन । नबाधी अभिमान तेंचि सांगे ॥५५॥
अहंमद कां होईल म्हणसी । तुवां मज अहंकारियासी । सखा मानोनि सख्यासी । ऐसिये स्थितीसी आणिलें त्वां ॥५६॥
म्या प्रजासृष्टि करावी । तेथें माझी श्रद्धा रिघावी । यालागीं केली स्वभावी । निजगौरवीं मानेल पैं ॥५७॥
ऐसियावरी सृष्टि करितां । अहं स्वतंत्र प्रजा करिता । ऐसी माझे उत्कट अहंता । अंगीं तत्त्वतां वाढेल कीं ॥५८॥
श्रेष्ठापासुनी सन्मान । तोचि इतरांसी हदयाभिमान । तेणें धाकें कांपलें मन । तुज गुह्यज्ञान यालागींख पुसें ॥५९॥
तुझे आज्ञे उल्लंध नघडावा । यालागीं सृष्टिक्रम म्यां सृजावा । तोचि मानितां तुझी सेवा । अभिमान नीचनवा मजमाजी उठी ॥३६०॥
अभिमान यावयाचे काय कारण । सृजितां अधमोत्तमयोनीजन । मी सृष्टिकरिता तुजसमानं । अवश्य अभिमान येईल स्वामी ॥६१॥
वृत्ति करुनियां अविकळ । सृजितां भूतजात सकळ । तोचि अभिमानाचा जन्मकाळ । हें मज समूळ कळे देवा ॥६२॥
तो अभिमान मज न यावा । यालागीं प्रार्थितसें तुज देवा । आश्वासी पां ज्ञानगौरवा । श्रीवासुदेवा निजजनका ॥६३॥

स्तुतीनें नारायण संतुष्ट झाला

ऐकोनी ब्रह्मयाची विनवण । परम संतोषला नारायण । त्यासी द्यावया निजज्ञान । स्वानंदपूर्ण तुष्टला असे ॥६४॥
कोण्हाचें न लागतां मन । अनुष्ठित गुह्यज्ञान । ते द्यावया श्रीनारायण । स्वानंदें पूर्ण संतुष्टला ॥६५॥
करितां नानाकर्माचरण । निजांगीं नलागे कर्तेपण । ऐसें अलिप्तनिजज्ञान । द्यावया श्रीनारायण संतुष्टला ॥६६॥
देखोनी तेव्हां ब्रह्मयासी । अतिस्नेह भगवंतासी । निजज्ञानधन देतसे त्यासी । जन्मला कुशी ह्नणवूनियां ॥६७॥
जैसा दिपला हरिणा पुढें । पाहोंविसरला आणिकेकडे । तैसा आवडीच्यानि पडिपाडें । ब्रह्मयाकडे हरि पाहे ॥६८॥
कां चुंबकांचिया वाटा । लोह भंवे न लागतां झटा । तैसें झालें हो वैकुंठा । जिकडे पाहे स्रष्टा तिकडे देव ॥६९॥
जेवीं आदित्याची फुलझाडें । नित्य सन्मुख सूर्याकडे । तेवीं आवडीचेनि पडिपाडें । चतुर्मुखापुढें सन्मुख देखे ॥३७०॥
उफराटी हे चाली कैशी । शौरी भुलला श्रष्टयासी । येणें आवडलेपणें त्यासी । गुह्यज्ञानासी सांगेल पां ॥७१॥
सांगावया त्या गुह्यज्ञानवाव । स्वयें तुष्टला श्रीवासुदेव । येणें विरिंचीचा जीवभाव । स्वये स्वयमेव चमत्काराला ॥७२॥
पुढिले निरोपणीं आवडी । स्रष्टा उठिला धडफुडी । अवधानाची परवडी । निजनिवाडी थोरावली पैं ॥७३॥
देहावेगळें अंतः करण । करुनि निवडिलें अवधान । श्रवणीं एकाग्रता पूर्ण । स्वयें संपूर्ण सरसावला ॥७४॥
अष्ठदळें जैसी कमळे । तैसे टवकारिले आठही डोळे । चारीमुखें एकेवेळें । सप्रेममेळें लांचावलीं ॥७५॥
श्रीगुरुश्रीहरी तुष्टमान । देखोनि उठावले ते नयन । श्रवणापूर्वी आपण । दृश्यभेदाविण निजज्ञान सेवूं ॥७६॥
श्रवणीं ऐसें तें शुभाक्षर । आह्मीच सेऊं साचार । ऐसा दृष्टीचा चमत्कार । देखणेपणें द्वार श्रवणाचें व्यापी ॥७७॥
घ्राण म्हणे मी सवेगें । सुगंधवृत्तीसी धांवेन वेगें । श्रवणनयनांपुढें लगबगें । उभे स्वानंदयोगें सुखेसी पैं ॥७८॥
ऐकोनी सदगुरुच्या गुह्यज्ञाना । रसना विसरे विषयवासना । न चाखतां सदगुरुह्यज्ञाना । ब्रह्मरस रसना सेवं द्यावे ॥७९॥
स्पर्श पांगला शरीरपांगें । देहबुद्धीसी घालूनि मागें । स्पर्शावया लागवेगें । मी रिघेन सर्वांगें श्रीरंगसंगीं ॥३८०॥
धन्य धन्य श्रीगुरुसप्रेमज्ञान । बाहयांसी येतसे स्फुरण । खेंव द्यावया आपण । भुजाहि सच्चिद्धन आलिंगू पाहती ॥८१॥
ऐसा इंद्रियाचा विवाद । ऐकोनि शब्द जाहला निःशब्द । मौनें सेवावया परमानंद । हरिनामाचा छंद सर्वांगी गर्जे ॥८२॥
ऐसा सर्वांगीं परिपुरता । सर्वांगें जाहला धडौता । यापरी देखोनि विधाता । कळलें भगवंता परमार्थी ॥८३॥
श्रवणीं जें पडेल वचन । तें तत्काळचि होईल आपण । यालागीं निजगुह्यज्ञान । श्रीनारायण उपदेशी ॥८४॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.