चतुःश्लोकी भागवत/आत्म ज्ञान

इतरासी ज्ञान सांगतां । अमूप वाढेल ग्रंथकथा । पुत्रस्नेहें कळवळोनि आतां । चौंश्लोकीं निजात्मता उपदेशी देवो ॥२५॥
यालागीं श्रोते सज्जन । धांवा पावा सावधान । कल्पादी जें पुरातन । अनादि ज्ञान हरी सांगें ॥२६॥
ज्ञानधन नारायण । देऊरिघे पुत्राकारणें । एका जनार्दनाचे तानें । विभागी परी नेणें वांटा मागों ॥२७॥
यालागीं श्रीजनार्दनें । मर्हारटी वाटा मजकारणें । दीधला ज्ञानें समसमानें । माउली जाणे कदां तान्हें न करी ॥२८॥

तें श्रीनाथांनी मराठींत रुपांतरित केलें

यालागीं संस्कृताचा ज्ञानार्थू । मर्हािटियामाजीं सांगतू । निडारिला घमघमितू । असे नांदतू परमानंदें ॥२९॥
पहातां चारी श्लोक नेमस्त । तेणें हाता चढे परमार्थ । थोडेनि जीडे निजस्वार्थ । संसाराचें खत समूळ फाटे ॥४३०॥
विषयाचें धरणें उठी । अहंकाराची विरे गांठी । हे चतुः श्लोकींची गोष्टी । सर्वथा धाकुटी ह्नणों नये ॥३१॥
हें चतुःश्लोकी भागवत । स्रष्टयाशी सांगे श्रीभगवंत । तेथें श्रोती व्हावें दत्तचित्त । श्रवणे परमार्थ जिवासी जोडे ॥३२॥
पुढील ज्ञान सांगावयासी । अनुग्रहिले विधातयासी । मग उल्हासें हषीकेशी । काय त्यापाशीं बोलत ॥३३॥

पूर्णबोधाचा ज्ञानोपदेश

जें समस्तज्ञानाची आदी । जें सृष्टिकर्माचेही आधीं । ते स्वरुप सांगेन त्रिशुद्धी । आइक सुबुद्धी विधातया ॥३४॥
जें निजज्ञानाचें निजमूळ । जें विज्ञानाचें परिपक्व फळ । जें स्वरुप शुद्ध केवळ । सांगेन अढळ आत्मभूतुज ॥३५॥
जें समस्त गुह्यांचें निजसार । जें प्रेमाचें निजभांडार । ज्याचा वेदशास्त्रां नकळे पार । ते परात्पर सांगेन ॥३६॥
जो आनंदाचा निजानंदू । जो बोधाचाही निजबोधू । जेंणें होय परमानंदू । तो पूर्णबोधू परियेसी विधातया ॥३७॥
जें सुखाचें परमसुख । जें अमृताचें निजपीयूष । जेणें निवारे जन्मदुःख । तें ब्रह्मतारक ऐक विधात्या ॥३८॥
जें मनें नाही देखिलें ॥ जें बुद्धीनें नाही ओळखिलें । तें निजस्वरुप आपुलें । सांगेन संचलें परमेष्ठी ॥३९॥
ज्यापूर्वी कोणी नाहीं । शेवट ठाई नपडे कांहीं । ऐसे स्वरुप जें कांहीं । तें सांगेन. पाही परमेष्ठी ॥४४०॥
मीचि एकू असुळ विसुळू । मीच एकू सकळीं सकळू । मीचि एकू सूक्ष्मस्थूळू । तें स्वरुप प्रांजळू परियेसी ॥४१॥

नारायण म्हणाले - " सृष्टीपूर्वी मी स्वानंदस्थित होतों "

सृष्टिपूर्वी मी निजरुप । शुद्धब्रह्म निर्विकल्प । स्वानंदकंद स्वरुप । पूर्णत्वें पूर्ण अमूप मीचि स्वयें ॥४२॥
न पेरितां उंसाचीं कांडीं । रस नचाखतांही तोंडीं । जैशी आहे उंसाची गोडी । तेवीं स्वानंदस्थिती चोखडी पूर्वी माझी ॥४३॥
बोल नयेतां वाचे आंतू । बोलें न बोलतां ते मातू । ते कालींचा जैसा शद्वार्थू । तेवीं मी अच्युतू सृष्टिपूर्वी ॥४४॥
दृष्टी नरिघतां दृष्टीसी । भेटी नहोतां दृश्याती । ते देखणी स्थिती जैसी । तेवीं मी अच्युत सृष्टिपूर्वीं ॥४५॥
ननिफजतां निशाणासी । घावो नघालितां तयासी । ते त्या नादाची स्थिती जैशी । तेवीं मी हषीकेशी सृष्टिपूर्वी ॥४६॥
रसीं नयेतां रसत्वासी । रसनेनें नचाखतां त्यासी । तेच्या स्वादाची स्थिती जैशी । तेवी मी हषीकेशी सृष्टिपूर्वी ॥४७॥
स्त्रीपुरुषयोग जो बोधू । नहोतां रतीरमणसंबंधू । तेकाळीं जैसा असे आनंदू । तेवीं मी परमानंदू सृष्टिपूर्वी ॥४८॥
ननिपजतां चराचर । नहोतां धटमठादि आकार । गगन जैसें निर्विकार । तेवीं मी चिदंबर सृष्टिपूर्वी ॥४९॥
पूर्वी ह्नणावयाचें लक्षण । नसतां सत् असत् कारण । मी परमानंदें परिपूर्ण । या नांव जाण सृष्टिपूरी ॥४५०॥
सत म्हणिजे सूक्ष्ममूळ । असत् म्हणिजे नश्वरस्थूळ । या अतीत मी निर्मळ । या नांव केवळ सृष्टिपूर्वी ॥५१॥
सूक्ष्म स्थूळ माया घटी । माझ्या निजांगें जगवें उठी । माझे पूर्णत्वाचे पोटीं । भासली सृष्टी तेही मीचि ॥५२॥
सांजवेळें पडिला दोर । त्यातें म्हणती सर्प थोर । तेंवीं पूर्णब्रह्म परमेश्वर । त्या मातें संसार मानवी म्हणती ॥५३॥
भिंतीवेगळें चित्र नुठी । तेवीं मजवेगळी नदिसे सृष्टी । मी जगद्रूप जगजेठी । माझिया निजपुष्टी जगत्व जगा ॥५४॥
जगाचें जें नांवरुप । तो मी परमात्मा चित्स्वरुप । माझ्या निजांगाचें स्वरुप । तें विश्वरुप स्वयें भासे ॥५५॥
जेवीं सुवर्णाचें केलें लेंणें । तें सोन्यावेगळें होऊं नेणे ॥ तेवीं माझेनि पूर्णपणें । जगाचें नांदणें मद्रूपें नांदे ॥५६॥
गोडी तेचि साखर देख । तेवीं चिदात्मा मी तेचि हे लोक । जगासी मज वेगळिक । अणुमात्र देख असेना ॥५७॥
जेवीं सोनेंचि अलंकार । तेवीं संसार मी सर्वेश्वर । मजवेगळावेव्हार । नाहीं अणुमात्र भवभावा ॥५८॥
जेवीं तंतूवेगळा नव्हे पट । मृत्तिकेवेगळा नव्हे घट । अक्षरावेगळा नव्हे पाठ । तेवी मी चिद्रूपें प्रगट संसार भासे ॥५९॥
जो मी सृष्टिपूर्वी एकला । एकपणेंचि असें संचला । तो मी सृष्टी आकारें आकारला । परी दुजा नाहीं आला वटीं बीज जेवीं ॥४६०॥
जैशा वटाचिया पारंबिया । वटीं वटरुप निघालिया । तैसा मी संसारा यया । स्थूलसूक्ष्ममायाकारणरुपें ॥६१॥
पारंबिया नांवाच्या भिन्नता । हरवीचिना स्वस्वरुपता । तेवी स्थूलसूक्ष्म माया ह्नणतां । माझी चित्सत्ता मोडेना ॥६२॥
तेवीं जंगमस्थावरादि आकारें । अंडजस्वैदजादिसाकारें । सृष्टी भासली सृष्टयाकारें । जाण साचारें मद्रूप जग ॥६३॥
एवं मीचि मी सृष्टयाकारा । भूतभौतिकादिपसारा । विषम आकारविकारा । नाना कल्लोळ सागरामाजीं जैसे ॥६७॥
जें अद्वितीय अत्यंतिक । निर्विकल्प वस्तु एक । तेंचि केवी जालें अनेक । तदर्थीचा देख दृष्टांत दाखवूं ॥६८॥
पहातां जे गोडी उंसीं । तेचि गोडीं ओसंडे रसी । ते गोडी बांधयासी । गूळी गूळरुपें गुळासि झाली ॥६९॥
त्या स्वादाची साखर केली । तेचि गोडी नाबद जाली । ऐशी नानाकारें रुपा आली । परी गोडी ते संचली जैशी तैशी ॥४७०॥
तेवीं मी चिदूपें प्रबळ । स्वयें जालों सूक्ष्मस्थूळ । मायागुणें सृष्टी सकळ । चित्सत्ता केवळ मीचि भासें ॥७१॥
कां मृतिकेची गोकुळे केली । नानानामाकारें पूजिली । परी मृत्तिकेपणा नाही मुकली । तेवीं सृष्टी जाली मद्रूपें सकळ ॥७२॥
यापरी गा सृष्ट्याकारें । असिजे मीया श्रीधरें । तेचि सृष्टीनंतरें उरे । स्वरुप साचोकारें चिन्मात्र माझें ॥७३॥
जेवीं कां कुलालाचें चक्र । गरगरा भोवें चक्राकार । भंवोनि रहातां स्थिर । उरे पैं चक्र चक्ररुपें ॥७४॥
तेवीं नामरुप संबंध । जाऊनि भूतमौतिकभेद । अंती उरे मी परमानंद । स्वानंदकंद निजरुपें ॥७५॥
दोर भासला सर्पांकारु । सर्परुपें भासे दोरु । दोरी लोपल्या अजगरुं । अंतीं उरे दोरु दोररुपें ॥७६॥
जळींचिया जळगारा । भासती नानाकार अपारा । अंतीं विरोनियां साचारा । उरती त्या नीरा नीररुपें ॥७७॥
तेवी सृष्टीआदिमध्य अंतीं । मीच एक भासें चैतन्यमूर्ती । हें सत्य जाण प्रजापती । इतर उपपत्ती ते वावो ॥७८॥
जेवीं सुताचिये सुतगुंजे । आदिमध्यअंती नाहीं दुजे । तेवी म्यां एकले अधोक्षजें । सृष्टीचा होइजे आदिमध्यअंतू ॥७९॥
होकां ज्याचें नांव ह्नणती लुगडें । तें पाहों जातां सूतचि उघडें । तेवी जग पहातां धडफूडें । आद्यंती चोखडें निजरुप माझें ॥४८०॥
यालागीं सृष्टिआदी मीचि असें । सृष्टिरुपे मीचि भासें । अंतीं सृष्टिचेनि नाशें । म्यां उरिजे अविनाशें अच्युतानतें ॥८१॥

हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.