Jump to content

एकनाथी भागवत/अध्याय तिसावा

विकिस्रोत कडून

<poem>

एकनाथी भागवत - आरंभ

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

जय जय सद्गुरु अनादी । जय जय सद्गुरु सर्वादी । जय जय सद्गुरु सर्वसिद्धी । जय जय कृपानिधि कृपाळुवा ॥१॥ जय जय वेदवाचका । जय जय वेदार्थप्रकाशका । जय जय वेदप्रतिपालका । जय जय वेदात्मका वेदज्ञा ॥२॥ जय जय विश्वप्रकाशका । जय जय विश्वप्रतिपाळका । जय जय विश्वनिवासका । अकर्तात्मका अव्यया ॥३॥ तुझी अव्यय अक्षर स्थिती । नाहीं नाम रुप वर्ण व्यक्ती । तो तूं नांदसी जातिगोतीं । लोकस्थितीव्यवहारें ॥४॥ तुज जगीं नाहीं दुसरें । तो तूं गृहस्थ घरदारें । तूं पुरुष ना नपुंसक साचोकारें । कीं स्त्रीपुत्रें नांदसी ॥५॥ अज आणि वंदिसी पिता । अजन्मा तो नमिसी माता । जगीं तुझी सर्वसमता । शेखीं अरिमित्रता चाळिसी ॥६॥ तूं जगन्नाथ जगचाळक । कीं एकाचा होसी सेवक । तूं परिपूर्ण पूर्णात्मक । कीं मागसी भीक रंकत्वें ॥७॥ तूं नैष्ठिक ब्रह्मचारी । कीं व्यभिचारें तारिसी नारी । तूं सर्वज्ञ कीं गुरुच्या द्वारीं । तृणकाष्ठें शिरीं वाहसी स्वयें ॥८॥ जो तूं कळिकाळातें ग्रासिसी । तो तूं बागुलाभेणें लपसी । तूं मायानियंता हृषीकेशी । शेखीं माया बांधिजशी उखळीं ॥९॥ तूं आत्माराम नित्यतृप्त । शेखीं गोवळांचा खाशी भात । तुझा ब्रह्मादिकां न कळे अंत । तो तूं उभा रडत यशोदेपाशीं ॥१०॥ त्रैलोक्य दाविसी उदरीं । तो तूं गोपिकांचे कडियेवरी । तूं जगाचा चाळक श्रीहरी । त्या तुज लेंकुरीं शिकविजे चालूं ॥११॥ जो तूं सर्ववंद्य सर्वेश्वर । तो तूं होसी पांढरा डुकर । एवं करितां तुझा निर्धार । वेदांसी विचार कळेना ॥१२॥ वेदीं घेतलें महामौन । ज्ञाते झाले नेणकोण । योगी वळंघले रान । तुझें महिमान कळेना ॥१३॥ मुख्यत्वें जन्म नाहीं ज्यासी जाण । तो कृष्ण कैसें दावी मरण । तें ऐकावया निरुपण । परीक्षिती पूर्ण श्रद्धाळू ॥१४॥ प्रथमाध्यायीं वैराग्यार्थ । मुसळ बोलिलें शापयुक्त । तेंचि ग्रंथावसानीं एथ । असे पुसत परीक्षिती ॥१५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला राजोवाच - ततो महाभागवते उद्धवे निर्गते वनम् । द्वारवत्यां किमकरोद्भगवान् भूतभावनः ॥१॥

जो पांडवकुळीं कुळरत्नग । कीं कौरवकुळीं कुळभूषण । जो धर्माचें निजरक्षण । कलीचें निग्रहण जेणें केलें ॥१६॥ ऐसा राजा परीक्षिती । धैर्यवीर्य उदारकीर्ति । तेणें स्वमुखें श्रीशुकाप्रती । केली विनंती अतिश्रद्धा ॥१७॥ उद्धव पावोनि पूर्ण ज्ञान । तो बदरिकाश्रमा गेलिया जाण । मागें द्वारकेसी श्रीकृष्ण । काय आपण करिता झाला ॥१८॥ उत्त्पत्तिस्थितिनिदान । जो इच्छामात्रें करी जाण । तो स्वदेहाचें विसर्जन । कैसेनि श्रीकृष्ण करिता झाला ॥१९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा

ब्रह्मशापोपसंसृष्टे, स्वकुले यादवर्षभः । प्रेयसीं सर्वनेत्राणां, तनुं स कथमत्यजत् ॥२॥

ब्रह्मशापें श्रीकृष्णनाथ । निःशेष निजकुळासी घात । कैसेनि करविला एथ । हें सुनिश्चित सांगावें ॥२०॥ जननयना आल्हादकर । कृष्णतनु अतिसुंदर । जीसी देखतांचि त्रिनेत्र । हर्षें निर्भर स्वानंदें ॥२१॥ ऐशी आल्हादकारक तनु । कैसेनि सांडी श्रीकृष्णु । ब्रह्मशापासी भिऊनु । तो कां निजतनु सांडिता झाला ॥२२॥ कृष्ण परब्रह्म परिपूर्ण । त्यासी बाधीना शापबंधन । तोही सत्य करी ब्रह्मवचन । यादववंशीं तनु सांडूनी ॥२३॥ दृष्टीं देखतां श्रीकृष्ण । सुखें सुखावे जीवप्राण । त्याच्या सौंदर्याचें निरुपण । राजा आपण सांगत ॥२४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा

प्रत्याक्रष्टुं नयनमबला यत्रलग्नं न शेकुः, कर्णाविष्टं न सरति ततो यत्सतामात्मलग्नम् । यच्छ्रीर्वाचां जनयति रतिं किं नु मानं कवीनां, दृष्टवा जिष्णोर्युधि रथगतं यच्च तत्साम्यमीयुः ॥३॥

ज्याची अकराही इंद्रियां सदा गोडी । भोगिजे तंव तंव प्रीती गाढी । कदा वीट नुपजे अनावडी । अवीट गोडी कृष्णाची ॥२५॥ बाळा प्रौढा मुग्धा प्रगल्भा व्यक्ती । ऐशी चतुर्विधा स्त्रियांची जाती । तिंहीं देखिल्या श्रीकृष्णमूर्ती । दृष्टी मागुती परतेना ॥२६॥ ज्या धार्मिका धैर्यवृत्ती । ज्या पतिव्रता महासती । तिंहीं देखिल्या कृष्णमूर्ती । दृष्टि मागुती परतेना ॥२७॥ ज्या का अबळा अभुक्तकामा । ज्या अतिवृद्धा अतिनिष्कामा । तिंहीं देखिल्या मेघश्यामा । नयन सकामा हरिरुपीं ॥२८॥ जेवीं लवणजळा भेटी । तेवीं श्रीकृष्णीं स्त्रियांची दिठी । मिसळलिया उठाउठी । परतोनि मिठी सुटेना ॥२९॥ एवं देखिलिया श्रीकृष्णमूर्ती । स्त्रियांचिया निजात्मशक्ती । दृष्टि परतेना मागुती । ऐशी नयनां प्रीती हरिरुपीं ॥३०॥ स्त्रिया बापुडया त्या किती । जे का संत विरक्त परमार्थी । त्यांचे श्रवणीं पडतां कीर्ती । चित्तीं श्रीकृष्णमूर्ती ठसावे ॥३१॥ चित्तीं ठसावोनि श्रीकृष्णमूर्ती । चित्तचि आणी कृष्णस्थितीं । ऐशी कृष्णाची कृष्णकीर्ती । चित्तवृत्ती आकर्षी ॥३२॥ संतांची आकर्षी चित्तवृत्ती । हें नवल नव्हे कृष्णकीर्ती । कीर्ती ऐकतां असंतीं । तेही होती तद्रूप ॥३३॥ लागतां चंदनाचा पवन । खैर धामोडे होती चंदन । तेवीं कृष्णकिर्तिश्रवण । दे समाधान समसाम्यें ॥३४॥ भावें ऐकतां श्रीकृष्णकीर्ती । असंतही संतत्वा येती । मग संतासंत दोनी स्थिती । हारपती समसाम्यें ॥३५॥ महाकवि वर्णितां श्रीकृष्णकीर्ती । पावले परम सौभाग्यस्थिती । ते कृष्णकीर्ती जे वर्णिती । तेही पावती ते शोभा ॥३६॥ कवीश्वरां नवरसिकु । नवरंगडा श्रीकृष्ण एकु । जो जो वर्णिजे रसविशेखु । तो तो यदुनायकु स्वयें होय ॥३७॥ महाकवि आदिकरुनी । कवीश्वरांची कीर्तिजननी । जे विनटले हरिकीर्तनीं । वंद्य वाणी तयांची ॥३८॥ श्रीकृष्णकीर्तिपवाडे । ज्याची वाणी अबद्धही पढे । ते वाचा वंदिजे चंद्रचूडें । त्याच्या पायां पडे यमकाळ ॥३९॥ जेथें श्रीकृष्णकीर्तिकीर्तन । तेथें कर्माकर्मांची उजवण । होय संसाराची बोळवण । जन्ममरणसमवेत ॥४०॥ यापरी कीर्तीचें महिमान । सर्वार्थीं अगाध जाण । श्रीकृष्णकीर्तिकविता जाण । परम पावन तिंही लोकीं ॥४१॥ कवीश्वरांची श्रीकृष्णकीर्ति । ऐकतां वाढे श्रद्धा प्रीती । तेणें थोरावे कृष्णभक्ती । हें कविताशक्ती अगाध ॥४२॥ ऐशी अगाध श्रीकृष्णकीर्ती । मा त्या कृष्णाची कृष्णमूर्ती । जे अखंड ध्यानीं देखती । ते ते होती तद्रूप ॥४३॥ ज्यांसी अखंड ध्यानीं श्रीकृष्णमूर्तीं । ते ते तद्रूप पावती । हें नवल नव्हे कृष्णस्थिती । जे द्वेषें देखती तेही मुक्त ॥४४॥ ज्याचे रथीं मेघश्याम । सारथी झाला पुरुषोत्तम । यालागीं पार्थाचा पराक्रम । मिरवी नाम विजयत्वें ॥४५॥ सदा जयशील संपूर्णु । यालागीं अर्जुना नाम ’जिष्णु’ । ज्याचे युद्धींचा कठिण पणु । सिद्धी श्रीकृष्णु पाववी ॥४६॥ तो बैसोनि अर्जुनाचे रथीं । विचरतां युद्धक्षिती । जे जे देखती श्रीकृष्णमूर्ती । ते ते कृष्णस्थिती पावले ॥४७॥ जेथ कृष्णाचा पडे पदरेणु । तेथें चहूं मुक्तींसी होय सणु । ऐशी पावन कृष्णतनु । कैसेनि श्रीकृष्णु सांडिता झाला ॥४८॥ म्हणाल ब्रह्मशापाभेण । शरीर सांडी श्रीकृष्ण । हा बोलचि अप्रमाण । कृष्ण ब्रह्म पूर्ण परमात्मा ॥४९॥ हेळण छळण दुर्वचन । द्विजा न करावा अपमान । त्यांचा वाढवावया पूर्ण सन्मान । तनुत्यागें श्रीकृष्ण द्विजशाप पाळी ॥५०॥ कृष्ण परमात्मा परिपूर्ण । तेणेंही निजकुळ निर्दळून । सत्य करी ब्राह्मणवचन । विप्रशापें आपण निजतनु त्यागी ॥५१॥ तो तनुत्यागप्रकार । साङग समूळ सविस्तर । सांगताहे शुक योगींद्र । परिसे नरेंद्र त्यक्तोदक ॥५२॥ पांडवकुळीं कुळदीपक । जन्मला परीक्षितीच एक । जो होऊनि त्यक्तोदक । भागवतपरिपाक सेवित ॥५३॥ ब्रह्मानारदव्यासपर्यंत । भागवत-उपदेश गुह्य गुप्त । तो परीक्षितीनें जगा आंत । केला प्रकटार्थ दीनोद्धारा ॥५४॥ धर्मवंशीं अतिधार्मिक । जन्मला परीक्षितीच एक । भागवतरसीं अतिरसिक । अति नेटक श्रवणार्थी ॥५५॥ ऐसा जो कां परीक्षिती । तेणें अत्यादरें केली विनंती । शुक सुखावोनि चित्तीं । काय त्याप्रती बोलिला ॥५६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था ऋषिरुवाच - दिवि भुव्यन्तरिक्षे च, महोत्पातान् समुत्थितान् । दृष्टवाऽऽसीनान् सुधर्मायां, कृष्णः प्राह यदूनिदम् ॥४॥

शुक म्हणे परीक्षिती । उद्धव गेलिया वनाप्रती । मागें विघ्नभूत द्वारावती । त्रिविध उत्पातीं अतिव्याप्त ॥५७॥ दिवि-भुवि-अंतरिक्षगत । उठिले गा महोत्पात । दिवसा उल्कापात होत । भूतें खाखात अंतरिक्षीं ॥५८॥ गगनीं उगवले त्रिविध केतु । दंडकेतु धूमकेतु । शिखाकेतु अति अद्भुत । दिवसाही दिसतु सर्वांसी ॥५९॥ धरा कांपोनि अतिगजरीं । भूस्फोट झाला नगरद्वारीं । भूकंप तीन दिवसवरी । घरोघरीं आंदोळ ॥६०॥ वारा सुटला अति झडाडें । समूळ उन्मळतीं झाडें । द्वारकेमाजीं धुळी उडे । डोळा नुघडे जनांचा ॥६१॥ अंतरिक्षीं नग्न भूतें । धांवती खाखातें खिंखातें । रुधिरवृष्टि होय तेथें । अकस्मातें निरभ्रीं ॥६२॥ रविचंद्रांचें मंडळ । खळें करीत सर्वकाळ । ग्रह भेदिती ग्रहमंडळ । क्रूरग्रहमेळ शत्रुसदनीं ॥६३॥ सन्मुख आकाशाचे पोटीं । दिग्दाह देखती दृष्टीं । अभ्रेंवीण कडकडाटी । पडती वितंडीं महाविजा ॥६४॥ घारी झडपिती सत्राणें । जेवितां पुढील नेती भाणें । दिवसा दिवाभीत घुंगाणे । राजद्वारीं श्वानें सैंघ रडती ॥६५॥ बैसल्या सुधर्मासभेप्रती । संकल्पविकल्पांची निवृत्ती । ते सभेसी वीर वोसणती । मारीं मारीं म्हणती परस्परें ॥६६॥ तें ऐकतांचि उत्तर । दचकती महाशूर । सुधर्मासभेसी चिंतातुर । यादववीर समस्त ॥६७॥ यादव बैसले सभेसी। छाया देखती वीणशिसीं । सुधर्मासभेपाशीं । अरिष्टें ऐशीं उठतीं ॥६८॥ ऐशीं अरिष्टें अनिवार । दुःखसूचकें दुस्तर । देखोनि यादव थोरथोर । विघ्नविचार विवंचिती ॥६९॥ द्वारकेचें विघ्ननिर्दळण। करुं ठेविलेंसे सुदर्शन । ते द्वारकेमाजीं महाविघ्न । काय कारण उठावया ॥७०॥ जंव पातया पातें लवे । तंव चक्र एकवीस वेळा भंवे । ते द्वारकेसी विघ्न संभवे । देखोनि आघवे अतिचकित ॥७१॥ सर्व विघ्नांचें आकर्षण । करी या नांव म्हणिपे ’कृष्ण’ । तो कृष्ण येथें असतां जाण । उत्पात दारुण कां उठती ॥७२॥ एवं विचारारुढ यादवांसी । चितांतुर देखोनियां त्यांसी । बुद्धि सांगावया त्यांपाशीं । काय हृषीकेशी बोलत ॥७३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५ वा श्रीभगवानुवाच- एते घोरा महोत्पाता द्वार्वत्यां यमकेतवः । मुहूर्तमपि न स्थेयमत्र नो यदुपुङगवाः ॥५॥

जो जगाचा सूत्रधारी । जो मायायंत्रींचा यंत्रकारी । तो यादवांप्रती श्रीहरी । आलोच करी विघ्नांचा ॥७४॥ यादवकुळासी आला प्रांत । हें जाणो श्रीकृष्णनाथ । यांचा द्वारकेसी होऊं नये घात । यालागीं समस्त प्रभासा धाडी ॥७५॥ द्वारावती सातवी पुरी । येथील मरण मोक्षोपकारी । यादव समस्त देवाधिकारी । यालागीं ते बाहेरी श्रीकृष्ण काढी ॥७६॥ कुळनाशाचें मूळ देखा । प्रभासीं निघालीसे एरिका । हाचि कृष्णाचाही आवांका । तो धाडी सकळिकां प्रभासासी ॥७७॥ यादवांसी ब्रह्मशाप । घडलासे घोररुप । यालागीं द्वारकेमाजीं संताप । उत्पातरुप उठती ॥७८॥ उत्पात उठले अनेक । हे अनिवार अरिष्टसूचक । अविलंबें तत्काळिक । परम दुःख पावाल ॥७९॥ यालागीं तुम्हीं आवश्यक । येथें न राहावें मुहूर्त एक । स्त्रिया पुत्र सुहृद लोक । तात्काळिक निघावें ॥८०॥ म्हणाल यादववीर उद्भट । आम्हांसी काय करील अरिष्ट । येणें गर्वें अतिअनिष्ट । परम कष्ट पावाल ॥८१॥ ब्राह्मणाचे शापापुढें । कायसें शौर्य बापुडें । तुम्हीं न विचारितां मागेंपुढें । आतांचि रोकडें निघावें ॥८२॥ द्वारकेमाजीं आजि कोणी । सर्वथा पिऊं नये पाणी । स्त्रीपुत्रसुहृदजनीं । परिवारोनि निघावें ॥८३॥ कुळासी घडला ब्रह्मशाप । तेणें द्वारकेसी उठिला संताप । तें फेडावया कुळाचें पाप । क्षेत्र पुण्यरुप प्रभास ॥८४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ६ वा

स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च, शङखोद्धारं व्रजंत्वितः । वयं प्रभासं यास्यामो, यत्र प्रत्यक् सरस्वती ॥६॥

वस्तीसी अतिगूढ शंखोद्धार । तेथें ठेवावीं स्त्रीवृद्धकुमार । आम्हीं समस्त यादववीर । निघावें सत्वर प्रभासेसी ॥८५॥ जेथें प्राची सरस्वती । मिळाली असे सागराप्रती । तेथें जाऊनि समस्तीं । करावें विघ्युक्तीं तीर्थविधान ॥८६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा

तत्राभिषिच्य शुचय, उपोष्य सुसमाहिताः । देवताः पूजयिष्यामः, स्नपनालेपनार्हणैः ॥७॥

तेथें वेदोक्तविधान । करावें तीर्थीं तीर्थस्नान । तीर्थविध्युक्त उपोषण । करावें आपण निराहार ॥८७॥ तेथें सद्भावें शुचिर्भूंत । राहोनियां समस्त । तीर्थदेवता विध्युक्त । निःशापार्थ पूजावी ॥८८॥स्नान वस्त्रें अलंकार । चंदनादि पूजासंभार । समर्पूनि पूजा षोडशोपचार । श्रद्धा हरिहर पूजावे ॥८९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा

ब्राह्मनांस्तु महाभागान्, कृतस्वस्त्ययना वयम् । गोभूहिरण्यवासोभिर्गजाश्वरथवेश्मभिः ॥८॥

वेदवेदांगपारंगत । शमदमादितपयुक्त । ब्राह्मण जे स्वधर्मनिरत । विघ्नशांत्यर्थ पूजावे ॥९०॥ व्हावया अरिष्टनिरसन । करिती शांत्यर्थ स्वस्तिवाचन । त्या ब्राह्मणांसी आपण । द्यावें दान श्रद्धायुक्त ॥९१॥ गोदान भूदान गजदान। अश्वदान सुवर्णदान । तिळदान वस्त्रदान । द्यावें गृहदान अतिश्रद्धा ॥९२॥ रथीं संजोगोनि अश्ववर । दान द्यावें रहंवर । द्विज सुखी होती अपार । तो तो प्रकार करावा ॥९३॥ जें जें ब्राह्मणा अपेक्षित । तें तें द्यावें श्रद्धायुक्त । ब्राह्मण तुष्टमान जेथ । अरिष्ट तेथ रिघेना ॥९४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा

विधिरेष ह्यरिष्टघ्नो, मङगलायनमुत्तमम् । देवद्विजगवां पूजा, भुतेषु परमो भवः ॥९॥

जेथ हरीचें देवतार्चन । जेथ शालग्रामशिलार्चन । जेथ साधुसंतां सन्मान । ते अरिष्टनाशन महापूजा ॥९५॥ जेथ सद्भावें द्विजपूजन । जेथ भावार्थें गोशुश्रूषण । जेथ भूतदया संपूर्ण । तेथें कदा विघ्न रिघेना ॥९६॥ अंध पंगु अशक्त जन । जेथ पावती अवश्य अन्न । जेथ सुखी होती दीन । तेथ कदा विघ्न बाधीना ॥९७॥ जेथें भूतदया अलोलिक । ते सकळ अरिष्टच्छेदक । परममंगळप्रकाशक । सुखदायक सर्वार्थीं ॥९८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा

इति सर्वे समाकर्ण्य, यदुवृद्धा मधुद्विषः । तथेति नौभिरुत्तीर्य, प्रभासं प्रययू रथैः ॥१०॥

जो मधुकैटभमर्दन । जो मुरारी मधुसूदन । जो परमात्मा श्रीकृष्ण । तो करी प्ररण प्रभासा ॥९९॥ यादवांमाजीं वृद्ध सज्ञान । पुत्र मित्र सुहृद स्वजन । तिहीं श्रीकृष्णाचें वचन । बहुसन्मानें वंदिलें ॥१००॥ सकळ समृद्धिसंभारा । स्त्रीवृद्धादि बाळकुमारा । नावा भरोनियां समग्रा । शंखोद्धारा न्या म्हणती ॥१॥ पालाणोनि रथ कुंजर । चतुरंग सेनासंभार । कृष्णसहित यादववीर । निघाले समग्र प्रभासासी ॥२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा

तस्मिन् भगवताऽऽदिष्टं, यदुदेवेन यादवाः । चक्रुः परमया भक्त्या , सर्वश्रेयोपबृंहितम् ॥११॥

यादव प्रभासा पावोन । जैसें होतें श्रीकृष्णवचन । त्याहूनि विशेष जाण । स्नानदान तिंहीं केलें ॥३॥ यादव समस्त मिळोन । केलें पारणाविधिभोजन । मग महामद्य आणूनि जाण । मद्यपान मांडिलें ॥४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा

ततस्तस्मिन्महापानं, पपुमैरेयकं मधु । दिष्टविभ्रंशितधियो, यद्‌द्रवैर्भ्रश्यते मतिः ॥१२॥

करुनियां तीर्थविधान । करावें अरिष्टनिरसन । बाप अदृष्टाचें विंदान । तेथें मद्यपान मांडिलें ॥५॥ ज्याची गोडपणें पडे मिठी । उन्मादता अतिशयें उठी । तें मद्यपान उठाउठी । वडिलींधाकुटीं मांडिलें ॥६॥ ज्याचा वास येतांचि घ्राणीं । उन्माद चढे तत्क्षणीं । तैशिया मद्याचे मद्यपानीं । वीरश्रेणी बैसल्या ॥७॥ ’मैरेयक’ मद्याची थोरी । मधुरता अतिशयें भारी । लागतांचि जिव्हेवरी । भ्रांत करी सज्ञाना ॥८॥ तें मद्यपान यादववीरीं । आदरिलें स्वेच्छाचारीं । आग्रह करुनि परस्परीं । लहानथोरीं मांडिलें ॥९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा

महापानाभिमत्तानां, वीराणां दृप्तचेतसाम् । कृष्णमायाविमूढानां, संघर्षः सुमहानभूत् ॥१३॥

पूर्वी अतिमित्रत्व पोटांत । ते महापानें झाले मत्त । वीर मातले अतिदृप्त । नोकूनि बोलत परस्परें ॥११०॥ कृष्णमाया हरिला बोध । अवघे झाले बुद्धिमंद । सांडूनि सुहृदसंबंध । निर्वाणयुद्ध मांडिलें ॥११॥ नोकूनि बोलतां विरुद्ध। अतिशयें चढला क्रोध । शस्त्रें घेऊनि सन्नद्ध । सुहृदीं युद्ध मांडिलें ॥१२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा

युयुधः क्रोधसंरब्धा, वेलायामाततायिनः । धनुर्भिरसिभिर्भल्लैर्गदाभिस्तोमरर्ष्टिभिः ॥१४॥

क्रोधें नेत्र रक्तांबर । वेगें वोढूनि हातियेर । समुद्रतीरीं महावीर । युद्ध घोरांदर ते करिती ॥१३॥ धनुष्यें वाऊनियां जाणा । बाण सोडिती सणसणां । खङगें हाणिती खणखणां । सुहृदांच्या प्राणां घ्यावया ॥१४॥ एकीं उचलोनियां भाले । परस्परें हाणिते झाले । एकीं गदा उचलोनि बळें । वीर कलेवरें पाडिती ॥१५॥ एक तोमरें लवलाहीं । राणीं खवळले भिडती पाहीं । एक टोणप्याच्या घायीं । वीर ठायीं पाडिती ॥१६॥ यापरी चतुरंगसेना । मिसळली रणकंदना । आपुलालिया अंगवणा । गज रथ रणा आणिती ॥१७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा

पतत्पताकै रथकुंजरादिभिः खरोष्ट्रगोभिर्महिषैर्नरैरपि । मिथः समेत्याश्वतरैः सुदुर्मदा, न्यहन् शरर्दद्भिरिव द्विपा वने ॥१५॥

पतकांसीं रथ कुंजर । रणीं पाडिले अपार । पाखरांसीं असिवार । मारिले खरोष्ट्र रणामाजीं ॥१८॥ म्हैसे मारुनियां रणीं । पाडिलिया वीरश्रेणी । जैसे उन्मत्त गज वनीं । दंतीं खणाणी भीडत ॥१९॥ यापरी यादववीर । रणीं मातले महाशूर । घाय मारोनि निष्ठुर । रणीं अपार पाडिले ॥१२०॥ कृष्णमाया केले भ्रांत । युद्धीं न देखतां स्वार्थ । परस्परें प्राणघात । व्यर्थ करित सुहृदांचा ॥२१॥ रणीं पाडिलें अपार । तंव खवळले कृष्णकुमर । ज्यांज्यांमाजीं प्रीति थोर । ते युद्धातुर चालिले ॥२२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा

प्रद्युम्नसाम्बौ युधिरुढमत्सरावक्रूरभोजावनिरुद्धसात्यकी । सुभद्रसंग्रामजितौ सुदारुणौ, गदौ सुमित्रासुरथौ समीयतुः ॥१६॥

ज्यांज्यांमाजीं अतिप्रीती । ते ते निर्वाणयुद्ध करिती । बाप संहारक काळगती । सखे मारिती सख्यांतें ॥२३॥ प्रद्युम्न सांब अतिमित्र । त्यासीं युद्ध मांडलें घोरांदर । अक्रूर भोज दोन्ही वीर । युद्धीं सत्वर मिसळले ॥२४॥ अनिरुद्ध आणि सात्यकी । उठावले क्रोधतवकीं । वाणीं वर्षोनि अनेकीं । एकमेकीं भीडती ॥२५॥ सुभद्र संग्रामजित दोनी । खवळले रणांगणीं । वर्षोनियां तीक्ष्ण वाणीं । उन्मत्त रणीं मातले ॥२६॥ कृष्णपुत्र कृष्णबंधु । दोंहीचेंही नाम गदु । त्यांसी समत्सर क्रोधु । युद्धसंबंधु परस्परें ॥२७॥ सुमित्र आणि सुरथ । या दोंहीसीं द्वेष अद्भुत । परस्परें करावया घात । युद्धा आंत मिसळले ॥२८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा

अन्ये च ये वै निशठोल्मुकादयः, सहस्त्रजिच्छतजिद्भानुमुख्याः । अन्योऽन्यमासाद्य मदान्धकारिता, जध्नुर्मुकुन्देन विमोहिता भृशम् ॥१७॥

यादवकुळीं बळें अधिक । निशठादि उल्मुकादिक । शतजित्सहस्त्रजिद्भानुमुख्य । हेही युद्धीं देख खवळले ॥२९॥ मद्यपानें अतिगर्वित । कृष्णमाया हरिलें चित्त । महामोहें केले भ्रांत । सुहृदां घात स्वयें करिती ॥१३०॥ ब्रह्मशापाची केवढी ख्याती । बंधु बंधूंतें जीव घेती । कृष्णमाया पाडिले भ्रांतीं । युद्ध स्वयातीमाझारीं ॥३१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा

दाशार्हवृष्ण्यन्धकभोजसात्वता, मध्वर्बुदा माथुरशूरसेनाः । विसर्जनाः कुकुराः कुन्तयश्च, मिथस्ततस्तेऽथ विसृज्य सौहृदम् ॥१८॥

यादवांची एक जाती । तेचि बारा नामीं नामांकिती । त्या बाराही ज्ञाती युद्धीं भिडती । ऐक परीक्षिती तीं नामें ॥३२॥ दाशार्ह सात्वक अंधक जाण । अर्बुद माथुर शूरसेन । कुंती कुकुर विसर्जन । मधु भोज वृष्ण्य बारा नामें ॥३३॥ पूर्वील यादवांचें साजणें । ज्ञातीचें अल्पही ऐकतां उणें । जीवेंसीं सर्वस्व वेंचणें । परी वांचवणें स्वयाती ॥३४॥ तेचि यादव पैं गा आतां । सांडोनियां सुहृदता । ज्याचे चरणीं ठेविजे माथा । त्याच्या जीवघाता पेटले ॥३५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा

पुत्रा अयुध्यन्पितृभिर्भ्रातृभिश्च, स्वस्त्रीयदौहित्रपितृव्यमातुलैः । मित्राणि मित्रैः सुहृदः सुहृद्भिर्ज्ञातींस्त्वहन् ज्ञातय एव मूढाः ॥१९॥

कृष्णमाया आकळिलें चित्त । अवघे झाले परम भ्रांत । न कळे आप्त अनाप्त । रणीं उन्मत्त मातले ॥३६॥ ज्याचे चरण वंदिजे भावार्था । श्रद्धा घेइजे चरणतीर्था । त्या निजपित्याचिया माथां । पुत्र शस्त्रघाता प्रवर्तले ॥३७॥ बंधु शिरकल्या रणांगणीं । बंधु बंधूंतें सोडवी निर्वाणीं । तेचि बंधु बंधूंतें रणीं । निर्वाणवाणीं खोंचिती ॥३८॥ जो लळे पुरवूनि खेळविता । जैसा बाप तैसा चुलता । त्यासी पुतण्या प्रवर्ते घाता । शस्त्रें माथां हाणोनी ॥३९॥ कन्येचा सुत दौहित्र । ज्यासी श्राद्धीं अधिकार । तो आज्यासी करी मार । घाय निष्ठुर हाणोनी ॥१४०॥ मामाभाचे परस्परीं । प्रवर्तले महामारीं । सुहृद सुहृदांच्या शिरीं । सतेज शस्त्रीं हाणिती ॥४१॥ मित्र मित्रांच्या मित्रतां । वेंचिती अर्था जीविता । ते मित्र मित्रांच्या जीवघाता । सक्रोधता उठिले ॥४२॥ आयुष्य सरलें निःशेख । चढलें काळसर्पाचें विख । अवघे होऊनियां मूर्ख । ज्ञातीसी ज्ञाति देख वधिते झाले ॥४३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा

शरेषु क्षीयमाणेषु, भज्यमानेषु धन्वसु । शस्त्रेषु क्षीयमाणेषु, मुष्टिभिर्जर्हु-रेरकाः ॥२०॥

युद्ध मांडिलें घोरांदर । सरले भातडींचे शर । धनुष्यदंडें येरायेर । घायें निष्ठुर हाणिती ॥४४॥ घाय हाणितां अतिबळें । धनुष्यें मोडलीं तत्काळें । क्षीण झालीं शस्त्रें सकळें । हतियेर-बळें खुंटलीं ॥४५॥ ब्रह्मशापाची एरिका । तीरीं निघाली होती देखा । ते मुष्टीं घेऊनि क्रोधतवका । एकमेकां हाणिती ॥४६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा

ता वज्रकल्पा ह्यभवन् परिघा मुष्टिना भृताः । जघ्रुर्द्विषस्तैः कृष्णेन, वार्यमाणास्तु तं च ते ॥२१॥

ते एरिका घेतांचि हातीं । झाली वज्रप्राय धगधगिती । अतितीक्ष्ण परिघाकृती । तेणें हाणिती परस्परें॥४७॥ नाना शस्त्रें लागतां पाहीं । यादव न डंडळती कंहीं । तेही एरिकेच्या घायीं । पडती ठायीं अचेतन ॥४८॥ एरिकेच्या निजघायीं । यादवांसी उरी नाहीं । दुधड तोडूनियां पाहीं । पडती ठायीं परस्परें ॥४९॥ रणीं पाडूनियां इतर । यादव उरले महाशूर । जे कां नेटके जुंझार । निधडे वीर निजयोद्धे ॥१५०॥ यादव उरले भद्रजाती । हे आणिकासि नाटोपती । त्यां निर्दळावया निश्चितीं । निवरणार्थी हरि धांवे ॥५१॥ तो म्हणे ब्रह्मशापाची एरिका । है सर्वथा हातीं धरुं नका । सांडा युद्धाचा आवांका । शिकविले ऐका तुम्ही माझें ॥५२॥ धर्मतां निवारी श्रीकृष्ण । त्यासीही मारुं धांवले जाण । हें कृष्णमायेचें विंदान । न चुकत मरण पैं आलें ॥५३॥ एक म्हणती श्रीकृष्णासी । आधीं झोडोनि पाडा यासी । ठकूं आला आम्हांसी । म्हणोनि एरिकेसीं धांविन्नले ॥५४॥ एक म्हणती धरा केशीं । एक म्हणती भीड कायसी । एक म्हणे मी श्रीकृष्णासी । एका घायेंसीं लोळवीन ॥५५॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा

प्रत्यनीकं मन्यमाना, बलभद्रं च मोहिताः । हन्तुं कृतधियो राजन्नापन्ना आततायिनः ॥२२॥

पैल पैल तो बळिभद्रु । हाचि आमुचा मुख्य शत्रु । यासी चला आधीं मारुं । यादवभारु लोटला ॥५६॥ मदमोहें अतिदुर्मती । वज्रप्राय एरिका हातीं । घेऊनि बळिभद्रावरी येती । तेणें तोही निश्चितीं क्षोभला ॥५७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा

अथ तावपि संक्रुद्धावुद्यम्य कुरुनन्दन । एरकामुष्टिपरिघौ, जरन्तौ जघ्नतुर्यधि ॥२३॥

शुक म्हणे कुरुनंदना । यादव टेंकले आत्ममरणा । ते मारावया रामकृष्णा । आततायी जाणा लोटले ॥५८॥ यादव उठले हननासी । देखोनि राम-हृषीकेशी । अतिक्रोध चढला त्यांसी । तेही युद्धासी मिसळले ॥५९॥ एरका जे कां परिघाकृती । वज्रप्राय धगधगिती । दोघीं जणीं घेऊनि हातीं । यादवां ख्याती लाविली ॥१६०॥ रामकृष्णांच्या निजघातीं । यादवांची जाती व्यक्ती । अवघेचि रणा येती । कृष्ण काळशक्तीं क्षोभला ॥६१॥ निजकुळाचें निधन । देखोनियां श्रीकृष्ण । कर्तव्यार्थ झाला पूर्ण । ऐसें संपूर्ण मानिलें ॥६२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा

ब्रह्मशापोपसृष्टानां, कृष्णमायावृतात्मनाम् । स्पर्धाक्रोधः क्षयं निन्ये, वैणवोऽग्निर्यथा वनम् ॥२४॥

ब्रह्मशापें छळिलें विधीं । कृष्णमाया ठकली बुद्धी । मद्यपान उन्मादमदीं । क्रोधें त्रिशुद्धी क्षया नेले ॥६३॥ वेळुवाच्या वेळुजाळीं । जेवीं कांचणीं पडे इंगळी । तेणें वनाची होय होळी । तेवीं यदुकुळीं कुलक्षयो ॥६४॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा

एवं नष्टेषु सर्वेषुः कुलेषु स्वेषु केशवः । अवतारितो भुवो भार, इति मेनेऽवशेषितः ॥२५॥

स्वकुळ नाशूनि श्रीधर । अवशेष धराभार । उतरला मानी चक्रधर । तेणें सुखें थोर सुखावे ॥६५॥ जेवीं कां आलें पेरी माळी । निजजीवनें प्रतिपाळी ॥ शेखीं तोचि खणे समूळीं । तेवीं यदुकुळीं श्रीकृष्ण ॥६६॥ यादव निजबळें प्रतिपाळी । त्यातें स्वयें निजांगें निर्दळी । हें दाखवितां वनमाळी । ममतामेळीं अलिप्त ॥६७॥ कृष्ण पाळी यादवां समस्तां । त्यांची दाविली अतिममता । शेखीं करुनि कुळाचे घाता । निरभिमानता हरि दावी ॥६८॥ स्त्रीपुत्रेंसीं निजजीविता । सकळ कुळाच्या होतां घाता । ज्ञात्यासी नुपजे ममता । ते ’नित्यमुक्तता’ हरि दावी ॥६९॥ ज्ञात्यासी नाहीं अहंममता । तेचि दावावया तत्त्वतां । कुळेंसीं होतां पुत्रघाता । स्वप्नींही ज्ञाता ग्लानि नेणे ॥१७०॥ ब्राह्मणाचा शाप दारुण । अन्यथा हों नेदी श्रीकृष्ण । निजकुळ निर्दळी आपण । विप्रवचनसत्यत्वा ॥७१॥ करुनि कुळक्षयाचें काम । सुख मानी पुरुषोत्तम । तें देखोनि म्हणे बळराम । अवतारकर्म संपलें ॥७२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा

रामः समुद्रवेलायां, योगमास्थाय पौरुषम् । तत्त्याज लोकं मानुष्यं, संयोज्यात्मानमात्मनि ॥२६॥

मग बळिभद्रें आपण । समुद्रतीरीं योगासन । दृढ घालोनियां जाण । निर्वाणध्यान मांडिलें ॥७३॥ आकर्षूनि देहींचा प्राण । निःशेष सांडिला देहाभिमान । मग परमपुरुषध्यान । करितांचि आपण तद्रूप झाला ॥७४॥ जेवीं घटामाजील गगन । सहजें महदाकाश पूर्ण । तेवीं सांडितां देहाभिमान । झाला संकर्षण बळराम ॥७५॥ होतें मनुष्यनाटय अवलंबिलें । तें देह निःशेष त्यागिलें । जें कां पूर्वरुप आपुलें । तें होऊनि ठेलें बळिराम ॥७६॥ समुद्रतीरीं योगासन । तें देह ठेविलें अचेतन । हें रामनिर्याण देखोन । स्वयें श्रीकृष्ण सरसावला ॥७७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा

रामनिर्याणमालोक्य, भगवान् देवकीसुतः । निषसाद धरोपस्थे, तूष्णीमासाद्य पिप्पलम् ॥२७॥

बळभद्र झाला देहातीत । हें देखोनि देवकीसुत । भगवान् श्रीकृष्णनाथ । स्वयें इच्छित निजधाम ॥७८॥ तेव्हां धरातळीं धराधर । मौनें अश्वत्थातळीं स्थिर । वीरासनीं शार्ङगधर । श्यामसुंदर बैसला ॥७९॥ ज्याच्या स्वरुपाचे आवडीं । शिवविरिंच्यादि झालीं वेडीं । ज्याच्या दर्शनाची गोडी । दृष्टी नोसंडी क्षणार्ध ॥१८०॥ दृष्टीनें चवी चाखिली गाढी । तंव तंव रसना चरफडी । तिणें कीर्तनरसें रसगोडी । चवी चोखडी चाखिली ॥८१॥ प्राशनेंवीण कृष्णरस । रसना सेवी अतिसुरस । तेव्हां विषयरस तो विरस । होय निरस संसार ॥८२॥ श्रवणीं पडतां श्रीकृष्णकीर्ती । त्रिविध तापां उपशांती । ज्याची वर्णितां गुणनामकीर्ती । चारी मुक्ती कामार्यात ॥८३॥ चरणकमलमकरंद । तुळशीमिश्रित आमोद । सेवितां घ्राणीं परमानंद । इतर गंध ते तुच्छ ॥८४॥ ज्याचा लागतां अंगसंग । देहबुद्धीसी होय भंग । स्वानंदविग्रही श्रीरंग । अंगप्रत्यंगसुखकारी ॥८५॥ ज्याचे आवडीं वंदितां पाये । समाधि लाजिली मागें ठाये । तो अश्वत्थातळीं पाहें । बैसला आहे निजशोभा ॥८६॥ तें अंतकाळींचें कृष्णध्यान । शुकासी आवडलें संपूर्ण । तोही स्वानंदें वोसंडून । श्रीकृष्णध्यान वर्णित ॥८७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा

बिभ्रच्चतुर्भुजं रुपं, भ्राजिष्णु प्रभया स्वया । दिशो वितिमिराः कुर्वन्, विधूम इव पावकः ॥२८॥

प्रांतीचें श्रीकृष्णध्यान । पांचां श्लोकीं निरुपण । श्रोता परीक्षिती सावधान । वक्ता ज्ञानघन शुकयोगींद्र ॥८८॥ पिंपळातळीं प्रकाशघन । ते काळींची मूर्ति जाण । निजतेजें दीदीप्यमान । दिशा परिपूर्ण तेणें तेजें ॥८९॥ ना धूम ना इंगळ । आरक्ततेवीण अग्निजाळ । तैशी कृष्णमूर्ती तेजाळ । प्रकाश प्रबळ अतिदीप्त ॥१९०॥ कृष्णमूर्तीचे निजप्रभा । लोपली रविचंद्राची शोभा । शून्यत्वें ठाव नाहीं नभा । सच्चिदानंदगाभा साकार ॥९१॥ चैतन्यतेजें तनु मुसावली । शांतिरसाची वोतिली । चतुर्भुजत्वें रुपा आली । तेणें देशांची गेली काळिमा ॥९२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक २९ व ३० वा

श्रीवत्साङंक घनश्यामं, तप्तहाटकवर्चसम् । कौशेयाम्बरयुग्मेन, परिवीतं सुमङगलम् ॥२९॥

सुन्दरस्मितवक्त्रााब्जं, नीलकुन्तलमण्डितम् । पुण्डरीकाभिरामाक्षं, स्फुरन्मकरकुण्डलम् ॥३०॥

कृष्णमूर्ति स्वच्छ स्वयंभ । अंगीं प्रत्यंगीं बिंबलें नभ । तेणें घनश्यामता-शोभ । अतिसप्रभ साजिरी ॥९३॥ आधींच नेटका श्रीकृष्ण । वरी घनश्यामता बाणली पूर्ण । तेणें मुसावलें बरवेंपण । लागलें ध्यान नरनारी ॥९४॥ नरनारी बापुडया किती । संन्यासी भुलोनि ठाती । विरक्त वेधले परमार्थी । देखोनि मूर्ती कृष्णाची ॥९५॥ देखतां श्रीकृष्णदर्शन । शिवासी लागलें नित्यध्यान । पार्वत्याही निजमन । कृष्णार्पण स्वयें केलें ॥९६॥ ऐसें अंगींचें बरवेंपण । त्याहीवरी हास्यवदन । साजिरें राजीवलोचन । आकर्ण पूर्ण आरक्त ॥९७॥ मस्तकींचे नीलालक । सुगंधसुमनीं गुंफिले चोख । कृष्णीं कृष्णरुप मधुक । कृष्णकेशीं देख विगुंतले ॥९८॥ स्फुरत्कुंडलें मकराकार । ऐसें वर्णिती कविवर । परी तीं आकारीं निर्विकार । श्रवणें विकार मावळती ॥९९॥ फावलिया कृष्णश्रवण । आकारविकारां बोळवण । ते श्रीकृष्णश्रवणीं पूर्ण । देदीप्यमान कुंडलें ॥२००॥ तप्त सुवर्णासमान । उभय पीतांबर जाण । एक कासे विराजमान । दुजा प्रावरण शोभत ॥१॥ ब्रह्मण्यदेवो श्रीकृष्ण । लक्ष्मी डावलूनि पूर्ण । दक्षिणांगीं विप्रचरण । श्रीवत्सलांच्छन गोविंद ॥२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ व ३२ वा

कटिसूत्रब्रह्मसूत्रकिरीटकटकाङगदैः । हारनूपुर मुद्राभिः, कौस्तुभेन विराजितम् ॥३१॥

वनमालापरीताङंग, मूर्तिमद्भिर्निजायुधैः । कृत्वोरौ दक्षिणे पादमासीनं पङकजारुणम् ॥३२॥

कंठीं कौस्तुभ सोज्वळा । कटीं मिरवे रत्निमेखळा । ब्रह्मसूत्र रुळे गळा । आपाद वनमाळा शोभत ॥३॥ माथां मुकुटाचें खेवणें । लखलखीत अनर्घ्य रत्नेंु । कीर्तिमुखें बाहुभूषणें । वीरकंकणें विचित्रें ॥४॥ यंत्र उपास्ती उपासका । तैशा कराग्रीं करमुद्रिका । त्रिकोण षट्‌कोण कर्णिका । जडितमाणिका शास्त्रोक्त ॥५॥ वैजयंतीचा सोहळा । पदक एकावळी गळां । नाना रत्नेंो हार मुक्ताफळा । तुळशीमाळा सुगंधा ॥६॥ दोनी मोतीलग पदर । रत्नें जडित पीतांबर । किंकिणी क्षुद्रघंटिका विचित्र । मनोहर शोभती ॥७॥ वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार । रुळे बिरुदांचा तोडर । मनोहर हरिचरणीं ॥८॥ रातोत्पलां कठिणपण । त्यांहूनि सुकुमार चरण । घवघवीत श्रीकृष्ण । शोभा संपूर्ण शोभत ॥९॥ शंख चक्र गदा कमळ । मूर्तिमंत आयुधें सकळ । आश्रऊनि पिंपळ । बैसला केवळ वीरासनीं ॥२१०॥ त्या वीरासनाचें लक्षण । तळीं सूनि दक्षिण चरण । त्याचि मांडीवरी जाण । वामचरण आलोहित ॥११॥ लाजवूनि संध्यारागासी । उणें आणोनि बाळसूर्यासी । चरणशोभा हृषीकेशीं । अतिदीप्तीसीं आरक्त ॥१२॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा

मुसलावशेषायःखण्डकृतेषुर्लुब्धको जरा । मृगास्याकारं तच्चरणं, विव्याध मृगशङकया ॥३३॥

करुनि निजकुळाची होळी । सरस्वतीतीरीं वनमाळी । टेंकोनि बैसला पिंपळातळीं । चरणनवाळी आरक्त ॥१३॥ आरक्त श्रीकृष्णचरण । भावूनि मृगमुखासमान । जराव्याधें विंधिला बाण । अतिसत्राण भेदिला ॥१४॥ ब्रह्मशापाचें मुसल घन । यादवीं पिष्ट करितां जाण । उरला अवशेष लोहकण । तो समुद्रीं जाण टाकिला ॥१५॥ तो पडतांचि समुद्रजळीं । त्यातें मीन सगळेंचि गिळी । त्या मीनातें जराव्याध गळीं । जाळ्यामेळीं आकळित ॥१६॥ व्याध करी मीनविदारण । तंव निघाला तो लोहकण । त्याचा जराव्याधें केला बाण । तेणें कृष्ण चरण विंधिला ॥१७॥ मत्स्योदरींचा लोहघन । त्याचा केलिया दृढ बाण । थोर पारधी साधे संपूर्ण । व्याधें जाणोनि बाण तो केला ॥१८॥ भेदावया कृष्णचरण । मुळीं ब्रह्मशापचि कारण । यालागीं जराव्याधाचा बाण । कृष्णचरणीं पूर्ण खडतरला ॥१९॥ व्याधें अवचितें विंधिला । परी कृष्ण नाहीं दचकला । बाण सत्राणें खडतरला । तेणें सुखी झाला श्रीकृष्ण ॥२२०॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा

चतुर्भुजं तं पुरुषं, दृष्टवा स कृतकिल्बिषः । भीतः पपात शिरसा, पादयोरसुरद्विषः ॥३४॥

बाण श्रीकृष्णचरणीं पूर्ण भेदला । जराव्याधाचा हात निवाला । म्हणे म्यां मोठा मृग विंधिला । म्हणोनि धांवला धरावया ॥२१॥ देखोनि चतुर्भुज पुरुषासी । भय सुटलें जराव्याधासी । म्हणे मज घडल्या महापापराशी । परमपुरुषासी विंधिलें ॥२२॥ म्हणे कटकटा रे अदृष्टा । आचरविलें कर्मा दुष्टा । ऐशिया मज महापापिष्ठा । दुःखदुर्घटा कोण वारी ॥२३॥ जगाचा परमात्मा श्रीहरी । तो म्यां विंधिला बाणेंकरीं । माझ्या पापासमान थोरी । नाहीं संसारीं आनासी ॥२४॥ भयें सुटला थोर कंप । मज घडलें महापाप । जगाचें जें ध्येय स्वरुप । त्यासी संताप म्यां दिधला ॥२५॥ ज्याचे अमर वंदिती चरण । ज्यासी संत येती लोटांगण । त्या श्रीकृष्णासी विंधिला बाण । पाप संपूर्ण मज घडलें ॥२६॥ अवचटें आत्महत्या घडे । तें पाप कदा न झडे । जगाचा आत्मा कृष्ण वाडेंकोडें । ते आत्महत्या पडे मस्तकीं माझे ॥२७॥ जगाचें आत्महनन । कर्ता मी एक पापी पूर्ण । त्या पापाचें पुरश्चरण । सर्वथा जाण दिसेना ॥२८॥ प्रमादें ब्रह्महत्या घडे । तेणें पापें तो समूळ बुडे । तें पूर्णब्रह्म म्यां मूढें । बाणें सदृढें विंधिलें ॥२९॥ पापकर्मा मी व्याधरुप । तेणें म्यां जोडलें पाप अमूप । कृष्ण परमात्मा चित्स्वरुप । त्यासीही संताप दिधला म्यां ॥२३०॥ येणें अनुतापें तप्त पूर्ण । धांवोनि घाली लोटांगण । श्रीकृष्णाचे श्रीचरण । मस्तकीं जाण दृढ धरिले ॥३१॥ मर्दी दैत्यांचा अभिमान । मधुद्वेष्टा जो मधुसूदन । त्याचे दृढ धरुनि चरण । करी रुदन अट्टाहासें ॥३२॥ चरणीं घातली परम मिठी । उठवितां कदा नुठी । मज क्षमा करीं कृपादृष्टीं । कृपाळू सृष्टीं तूंचि एक ॥३३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा

अजानता कृतमिदं, पापेन मधुसूदन । क्षन्तुमर्हसि पापस्य, उत्तमश्लोक मेऽनघ ॥३५॥

अतिभीत जराव्याध । म्हणे मी पापात्मा अतिअशुद्ध । नेणतां घडला हा अपराध । लिंगभेद मज घडला ॥३४॥ जो ईश्वरप्रतिमा उच्छेदी । तो महापापी लिंगभेदी । त्या तुज ईश्वरासी म्यां दुर्बुद्धीं । अदृष्टविधीं विंधिलें ॥३५॥ ऐसा मी पापी पापकर्मा । महापापी पापात्मा । माझा अपराध करावा क्षमा । पुरुषोत्तमा कृपाळुवा ॥३६॥ तूं कृपाळु त्रिजगतीं । गर्भीं राखिला परीक्षिती । गजेंद्राचें अतिआकांतीं । उडी कृपामूर्ती घातली ॥३७॥ पांडव जळतां जोहरीं । तुवां काढिले विवरद्वारीं । शेखीं अर्जुनाचा कैवारी । घेशी जुंझारी भीष्मासीं ॥३८॥ द्रौपदीचे अतिसांकडीं । धांवलासी लवडसवडीं । तिळभरी न दिसतां उघडी । नेसतीं लुगडीं तूं होसी ॥३९॥ ऐसी कृपाळुत्वाची ख्याती । श्रुतिपुराणें वाखाणिती । तुझी उत्तम श्र्लोककीर्ती । ऋषि वर्णिती महासिद्ध ॥२४०॥ नेणतां आचरलों दुष्कर्मा । तें मज करावया क्षमा । तूं कृपाळु परमात्मा । पुरुषोत्तमा क्षमाशीळ ॥४१॥ अजामिळ दुराचारी । पुत्रलोभें नाम उच्चारी । त्याचे पापाची झाली बोहरी । ऐशी निष्पाप थोरी नामाची ॥४२॥ नामें निष्पाप दुर्मती । नामें निष्पाप पितृघाती । नामें दुराचारी तरती । हे निष्पाप ख्याती नामाची ॥४३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा

यस्यानुस्मरणं नृणामज्ञानध्वान्तनाशनम् । वदन्ति तस्य ते विष्णो, मयाऽसाधु कृतं प्रभो ॥३६॥

ज्या विष्णूचें नामस्मरण । कोटिजन्मांचें घन अज्ञान । नराचें निर्दाळी पूर्ण । सकळ कल्याणदायक ॥४४॥ ऐसें ज्याचें नामस्मरण । त्याचे स्वरुपासी म्यां जाण । निजबळें विंधिला निर्वाण बाण । अपराध पूर्ण हा माझा ॥४५॥ ज्याचें अगाध महिमान । सदा वर्णिती साधु सज्जन । जो स्वरुपें सच्चिद्धन । स्वामी श्रीकृष्ण जगाचा ॥४६॥ जगाचें जीवन श्रीकृष्ण । त्या कृष्णासही मी आपण । विंधिला निर्वाणींचा बाण । हा अपराध पूर्ण पैं माझा ॥४७॥ त्रैलोक्यराजा कृष्ण समर्थ । तो म्यां केला राजधात । जगाचा आत्मा श्रीकृष्णनाथ । तो आत्मघात म्यां केला ॥४८॥ श्रीकृष्ण जगाचा जनिता । त्या म्यां केलें पितृघाता । जगप्रतिपाळणीं श्रीकृष्णमाता । त्या मातृघाता म्यां केलें ॥४९॥ श्रीकृष्ण ब्राह्मण ब्रह्मबोध । तो म्यां केला ब्रह्मवध । याहीहोनि अगाध । जगीं अपराध असेना ॥२५०॥ राजघात आत्मघात । मातृपितृ-ब्रह्मघात । मजचि घडला समस्त । जे म्यां श्रीकृष्णनाथ विंधिला ॥५१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा

तन्माशु जहि वैकुण्ठ, पाप्मानं मृगलुब्धकम् । यथा पुनरहं त्वेवं, न कुर्यां सदतिक्रमम् ॥३७॥

ऐशिया मज पापरुपासी । कृपा करावी हृषीकेशी । निष्कृती होय पापासी । त्या उपायासी करीं वेगीं ॥५२॥ कोरडिये कृपेचा संबंध । तेणें न फिटे दोषबाध । माझा जेव्हां तूं करिसी वध । तेव्हां मी शुद्ध होईन ॥५३॥ मी लुब्धक पापबुद्धी । मृगलोभी पशुपारधी । त्या मज तूं निजहस्तें वधीं । तैं मी त्रिशुद्धी उद्धरलों ॥५४॥ जेणें देहें केलें पापकर्मा । तो देह निवटीं पुरुषोत्तमा । पुढती ऐशिया असत्कर्मा । न करीं अधर्मा तें करीं ॥५५॥ बाण विंधिला तुझिया पायां । हें अगाध पाप केलें काया । तीसी शीघ्र वधावें यदुराया । तैं महापापा या होय निस्तारु ॥५६॥ जेणें देहें केलें पापाचरण । त्याचें प्रायश्चित्त हेंचि पूर्ण । करीं निजहस्तें देहदंडण । म्हणोनि चरण दृढ धरिले ॥५७॥ देहें केलें पापाचरण । देहलोभी तो पापी पूर्ण । स्थूल लिंग आणि कारण । यांचें करीं छेदन निजतेजचक्रें ॥५८॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ वा

यस्यात्मयोगरचितं न विदुर्विरिञ्चो, रुद्रादयोऽस्य तनयाः पतयो गिरां ये । त्वन्मायया पिहितदृष्टय एतदञ्जः, किं तस्य ते वयमसद्गतयो गृणीमः ॥३८॥

देहसंभवाचें मूळ जाण । स्थूल सूक्ष्म आणि कारण । यासी नातळतां तूं श्रीकृष्ण । चतुर्भुज संपूर्ण देह धरिसी ॥५९॥ स्थूळ-सूक्ष्म-कारणता । ये तिन्ही त्रिगुणेसीं नातळतां । तूं योगमायेचिया सत्ता । नाना अवतारता देह धरिसी ॥२६०॥ नवल तुझा लीलाविग्रहो । मत्स्य कूर्म श्वेतवराहो । होतां न धरिसी संदेहो । जन्मभयो तुज नाहीं ॥६१॥ वोडवल्या जन्म एक । ब्रह्मादिक होती रंक । तो तूं अवतार अनेक । धरिसी निःशंक निजात्मतां ॥६२॥ अदृष्टाचिये निजगतीं । देहासी नाना भोग होती । तूं अदृष्टेंवीण श्रीपती । नाना भोगसंपत्ती भोगिसी ॥६३॥ आयुष्य तंववरी देहधारण । वेदें नेमस्त केलें जाण । नवल तुझें लीलाविंदान । आयुष्येंवीण देह धरिसी ॥६४॥ काळसत्ता दुर्धर पूर्ण । ब्रह्मादिकां अलोट मरण । तुज काळ वेळ नसतां जाण । स्वलीला मरण दाविसी ॥६५॥ तुझे योगमायेची योगगती । लीलाविग्रहें देहस्थिती । अतर्क्य सर्वांसी सर्वार्थीं । तेही उपपत्ती निर्धारीं ॥६६॥ ब्रह्मा जगाचा आदिकर्ता । त्यासही न कळे तुझी सत्ता । तूं नाना अवतारीं देह धरिता । त्याचा कर्ता नव्हे ब्रह्मा ॥६७॥ तूं स्वलीला देह कैसा धरिसी । अवतारचरित्रें कैसीं करिसी । कैसेनि तो देहो सांडिसी । हें ब्रह्मादिकांसी कळेना ॥६८॥ ज्यासी तूं मानिसी अतिसन्मानीं । सदाशिव जो कां त्रिकाळज्ञानी । त्यासीही अतर्क्य तुझी करणी । शार्ङगपाणी श्रीकृष्णा ॥६९॥ सदाशिवाचे निजवचनीं । तूं दुजेन झालासी मोहिनी । ते शिवासी न कळे तुझी करणी । तत्क्षणीं तो भुलला ॥२७०॥ जाणोनि योग ज्ञान दोनी । सनकादिक ब्रह्मज्ञानी । जिंहीं मायापडळ छेदूनी । स्वानंदभुवनीं सुखरुप ॥७१॥ त्यांसीही तुझी स्वलीलाशक्ती । सर्वथा न कळेचि श्रीपती । ते जयविजयां शाप देती । सकोपस्थितीं वैकुंठीं ॥७२॥ पारंगत वेदशास्त्रार्थीं । बृहस्पत्यादि वाचस्पती । त्यांसीही लीलाविग्रहस्थिती । न कळे निश्चितीं श्रीकृष्णा ॥७३॥ जे सज्ञान ज्ञाते परमार्थी । त्यांसीही अतर्क्य अवतारशक्ती । मा इंद्रादि देवांसी ते स्थिती । कैशा रीतीं कळेल ॥७४॥ इंद्रादि देवां दिविभोगनिष्ठीं । माया आच्छादी तयांच्या दृष्टी । त्यांसी तुझे लीलेची गोष्टी । न कळे जगजेठी निश्चित ॥७५॥ तेथ मायावी देहवंता । उद्बोध नव्हे पैं सर्वथा । तुझी लीला श्रीकृष्णनाथा । अतर्क्य सर्वथा सर्वांसी ॥७६॥ सुखें होईल ब्रह्मज्ञान । परी तुझें स्वलीलादेहधारण । याचें नेणती पर्यवसान । अति सज्ञान साकल्यें ॥७७॥ तेथ मी तंव अधम जन । असद्गतीचें भाजन । त्या मज तुझें लीलावर्णन । सर्वथा जाण अतर्क्य ॥७८॥ आतां असो हें निरुपण । बहु बोलाचें काय कारण । माझ्या पापाचें पुरश्चरण । देहदंडपण करीं कृष्णा ॥७९॥ तुझेनि हस्तें देहदंडण । तेणें सकळ पापांचें निर्दळण । मज उद्धरावया जाण । हे कृपा पूर्ण करावी ॥२८०॥ म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले दोनी चरण । ऐकोनि व्याधाचें स्तवन । कृपा श्रीकृष्ण तुष्टला ॥८१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ३९ वा श्रीभगवानुवाच - मा भैर्जरे त्वमुत्तिष्ठ, काम एष कृतो हि मे । याहि त्वं मदनुज्ञातः, स्वर्गं सुकृतिनां पदम् ॥३९॥

जो वेदार्थाचा मथित बोध । जो जगदादि-आनंदकंद । जो स्वरुपें स्वानंद शुद्ध । तो व्याधेंसीं गोविंद सकृप बोले ॥८२॥ तूं जीवघातक पारधी । भय मानिसी ममापराधीं । तुज अभय गा त्रिशुद्धीं । माझी कार्यसिद्धी त्वां केली ॥८३॥ कुमारीं सांब केला स्त्रीरुप । कपटें ब्राह्मणां आला कोप । कुळासी झाला ब्रह्मशाप । हा त्रिविध संकल्प माझाचि ॥८४॥ शापावशेष लोह जाण । त्याचा तुवां करोनि बाण । मृगलोभें विंधिला चरण । यासही कारण संकल्प माझा ॥८५॥ मी बुद्धीची अनादि बुद्धी । मी क्रियेची क्रिया त्रिशुद्धी । तेथें अहंकर्तृत्वाचे विधी । तूं वृथा अपराधी म्हणविसी ॥८६॥ मिथ्या धरुनि देहाभिमान । म्हणसी घडलें मज पाप पूर्ण । त्याही पापासी पुरश्चरण । माझें दर्शन मुख्यत्वें ॥८७॥ माझिया नामा एकासाठीं । जळती महापातकांच्या कोटी । त्या मज तुवां देखिलें दृष्टीं । परम भाग्यें भेटी घडली तुज ॥८८॥ माझी घ्यावया क्षणार्ध भेटी । एक रिघाले गिरिकपाटीं । एक योगयागसंकटीं । झाले महाहटी नेमस्त ॥८९॥ एवं नाना नेम आटाटी । शिणतांही कल्पकोटी । स्वप्नींही न लभे माझी भेटी । त्या मज त्वां दृष्टीं देखिलें ॥२९०॥ माझें होतांचि दर्शन । सकळ पातकां निर्दळण । तूं तंव पुण्यात्मा परिपूर्ण । पापाभिमान धरुं नको ॥९१॥ पापाभिमानें अधोगती । पुण्याभिमानें स्वर्गा जाती । निरभिमानें माझी प्राप्ती । सत्य वचनोक्ती पैं माझी ॥९२॥ तूं ऐसें मानिसी आपण । परब्रह्म परमात्मा श्रीकृष्ण । त्यासी विंधिला निर्वाणबाण । हें पाप दारुण अनिवार ॥९३॥ लोहपरिसा आलिंगन । तेणें लोह होय सुवर्ण । त्यासी फोडूं आल्या लोहघण । आघातें सुवर्ण तो होय ॥९४॥ तेवीं भक्तीं घेतल्या माझी भेटी । पातकें जातीं उठाउठी । का द्वेषें देखिल्या मज दृष्टीं । पातकां तुटी तत्काळ ॥९५॥ हो कां इतरांच्या अपराधतां । प्राणी पावे अधःपाता । तोचि अपराध माझा करितां । नित्यमुक्तता अपराध्यां ॥९६॥ ममापराधें नरक पावे । तैं माझें सामर्थ्य बुडालें आघवें । माझेनि अपराधें सुख पावे । मुक्तिवैभवें भयनिर्मुक्त ॥९७॥ विष म्हणोनि अमृतपान । केल्या अमरत्व न चुके जाण । तेवीं द्वेषेंही माझें दर्शन । करी पावन प्राण्यासी ॥९८॥ जाणोनि अग्नि लाविला घरीं । तो जाळूनि सर्वही भस्म करी । मा नेणतांही ठेविला वळचणीवरि । तोही करि तैसेंचि ॥९९॥ तेवीं भावें अथवा द्वेषें पूर्ण । ज्यासी घडे माझें दर्शन । तो होय परम पावन । हें सत्य जाण जराव्याधा ॥३००॥ मज ठाकावया निजधाम । त्वां सिद्ध केलें माझें काम । तेणें तुष्टलों मी आत्मारम । तूं पावन परम तिंही लोकीं ॥१॥ ज्या नांव म्हणसी ’पाप’ पूर्ण । जेणें देहें मज विंधिला बाण । तेणेंचि देहें तूं आपण । होसी स्वर्गभूषण सुरवंद्य ॥२॥ याग करुनि याज्ञिक । पावती सुख पतनात्मक । तैसें तुज न घडे देख । तूं अक्षय सुख पावसी ॥३॥ माझिया दर्शनाचें पुण्य । दिविभोगें नव्हे क्षीण । यालागीं अक्षय सुख संपूर्ण । तूं सर्वथा जाण पावसी ॥४॥ तूं विकल्प सांडोनियां पोटीं । जराव्याधा सवेग उठीं । मिथ्या नव्हती माझ्या गोष्टी । तूं अक्षय्य तुष्टी पावसी ॥५॥ तूं ऐसें जीवीं कल्पिसी । आपण निघालां निजधामासी । मागें अक्षय सुखासी । कोणापाशीं मागावें ॥६॥ जैसें बोलती इतर लोक । ममाज्ञा तैशी नव्हे देख । ठाकठोक आतांचि रोख । अक्षय सुख पावसी ॥७॥ माझे आज्ञेचें लाहोनि बळ । ध्रुव अद्यापि झाला अढळ । माझी आज्ञा वंदी कळिकाळ । कोणेपरी विकळ करुं न शके ॥८॥ ऐसें श्रीमुखें आपण । जंव बोलों नपुरे श्रीकृष्ण । तंव घवघवीत विमान । व्याधासी जाण उतरलें ॥९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४० वा

इत्यादिष्टो भगवता, कृष्णेनेच्छाशरीरिणा । त्रिः परिक्रम्य तं नत्वा, विमानेन दिवं ययौ ॥४०॥

जो सदा पूजिजे सुरासुरीं । जो परमात्मा चराचरीं । जो लीलाविग्रहदेहधारी । जो योगीश्वरों वंदिजे ॥३१०॥ ऐसा अतिवरिष्ठ श्रीकृष्ण । तेणें जराव्याध आज्ञापून । कृष्ण इच्छामात्रें विमान । देदिप्यमान जें आलें ॥११॥ व्याघें देखोनि विमाना । हर्षें निर्भर झाला मना । तीन प्रदक्षिणा करुनि कृष्णा । नमूनि विमाना आरुढे ॥१२॥ व्याध आरुढोनि विमाना । क्रमूनि इंद्रचंद्रग्रहगणा । अक्षय सुख स्वर्गभुवना । कृष्णकृपें जाणा तो पावला ॥१३॥ जेणें अपकार केला पूर्ण । त्यासी उपकार करावा आपण । हें निज शांतिज्ञानलक्षण । स्वांगें श्रीकृष्ण स्वयें दावी ॥१४॥ ब्रह्मज्ञानाचे बोल बोलती । तैसें नाहीं कृष्णनाथीं । अंगें दावूनियां स्थिती । व्याध निश्चितीं उद्धरिला ॥१५॥ सकळ कुळाचें निर्दळण । झाल्याही मोह न धरी श्रीकृष्ण । जेणें निजांगें विंधिला बाण । तो व्याधही जाण सुखी केला ॥१६॥ समुद्रतीरीं घेऊनि रथ । दारुक उभा होता तेथ । तेणें न देखतां श्रीकृष्णनाथ । गवेषणार्थ निघाला ॥१७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४१ वा

दारुकः कृष्णपदवीमन्विच्छन्नधिगम्यताम् । वायुं तुलसिकामोदमाघ्रायाभिमुखं ययौ ॥४१॥

कृष्ण न देखतां दारुक । कासावीस झाला देख । शोधीत श्रीकृष्णपदांक । पृथ्वी सम्यक्‌ अवलोकी ॥१८॥ तंव कृष्णकंठींच्या तुळसीमाळा । त्यांचा आमोद दारुका आला । तेणें गंधाभिमुखें निघाला । तंव देखता झाला महातेज ॥१९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ वा

तं तत्र तिग्मद्युभिरायुधैर्वृतं, ह्यश्वत्थमूले कृतकेतनं पतिम्। स्नेहप्लुतात्मा निपपात पादयो, रथादवप्लुत्य स बाष्पलोचनः ॥४२॥

तंव धगधगीत तेजागळा । दिव्य आयुधांचा मेळा । त्यांमाजीं घनसांवळा । श्रीकृष्ण डोळां देखिला ॥३२०॥ अश्वत्थातळीं धरुनि स्थान । घालूनियां वीरासन । निजतेजें विराजमान । दारुकें श्रीकृष्ण देखिला स्वयें ॥२१॥ कृष्ण देखतां लवडसवडीं । रथाखालीं घालूनि उडी । पोटींच्या सप्रेम आवडीं । धरिले तांतडीं हरिचरण ॥२२॥ नेत्रीं अश्रूचिया धारा । अंग कांपे थरथरा । तुजवेगळें शार्ङगधरा । अंधतम नेत्रा दृढ दाटे ॥२३॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४३ वा

अपश्यतस्त्वच्चरणाम्बुजं प्रभो, दृष्टिः प्रनष्टा तमसि प्रविष्टा । दिशो न जाने न लभे च शान्तिं, यथा निशायामुडुपे प्रनष्टे ॥४३॥

ऐके स्वामी श्रीकृष्णा । न देखतां तुझिया श्रीचरणां । जगदांध्य पडे नयनां । दिशांची गणना गणी कोण ॥२४॥ ज्ञानेंसीं मावळला विवेक । अणुमात्र न लभे सुख । तुज न देखतां मी देख । जड मूढ मूर्ख होऊनि ठेलों ॥२५॥ जेवीं नष्टचंद्राचिये रात्रीं । निबिड अंवसेचिये आंधारीं । तेवीं तुजवीण श्रीहरी । दृढ दाटे संसारीं अंधतम ॥२६॥ तुझे देखतांचि श्रीचरण । अंधतमा निर्दळण । जेवीं प्रकटतां रविकिरण । अंधारेंसीं जाण निशा नासे ॥२७॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा

इति ब्रुवति सूते वै, रथो गरुडलाञ्छनः । खमुत्पपात राजेन्द्र, साश्वध्वज उदीक्षतः ॥४४॥

ऐसें विनवी जंव दारुक । तंव परमाश्चर्य कांहींएक । देखतां झाला अलोलिक । पाखेंवीण देख उडाला रथु ॥२८॥ चहूं वारुवांसंयुक्त । गरुडध्वजेंसीं श्रीकृष्णरथ । ऊर्ध्वगतीं गगनाआंत । दारुकादेखत उडाला ॥२९॥ शुक म्हणे परीक्षिती । निजधामा जातां श्रीपती । आपुली ऐश्वर्यसंपत्ती । स्वेच्छा ऊर्ध्वगती स्वयें नेत ॥३३०॥ इहलोकीं ठेवूनि कीर्ती । निजवैभवविलास संपत्ती । आवरुनियां निजशक्ती । स्वयें ऊर्ध्वगती स्वसत्ता नेत ॥३१॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा

तमन्वगच्छन् दिव्यानि, विष्णुप्रहरणानि च । तेनातिविस्मितात्मानं, सूतमाह जनार्दनः ॥४५॥

रथ जातां ऊर्ध्वमंडळ । शंख चक्र गदा कमळ । तदनुलक्षित तत्काळ । दिव्यायुधें सकळ निघालीं ॥३२॥ ऊर्ध्वमंडळीं उडाला रथ । दिव्यायुधेंही समस्त । तें देखोनि अतिविस्मित । ठेला तटस्थ दारुक ॥३३॥ धुरे बैसोनियां नित्य । मी वागवीं श्रीकृष्णरथ । तो रथ ऊर्ध्वगतीं कृष्ण नेत । मज कां एथ सांडिलें ॥३४॥ मज सांडूनियां गोविंदें । नेलीं आपुलीं दिव्यायुधें । मी अभाग्य भाग्यमदें । त्यजिलों मुकुंदें निश्चित ॥३५॥ म्यां उडी घातली रथाखालती । हेचि माझी मंदमती । येरवीं मीही जातों ऊर्ध्वगती । कां श्रीपती रुसला ॥३६॥ जेणें चरणीं विंधिला बाण । तो व्याधही उद्धरिला जाण। मी भाग्यें अभागी पूर्ण । यालागीं श्रीकृष्ण मज त्यागी ॥३७॥ नित्य कृष्ण दृष्टीं पुढें । धुरे बैसोनि वागवीं घोडे । तो मी कृष्णावेगळा पडें । भाग्य कुडें पैं माझें ॥३८॥ मी श्रीकृष्णाचा सारथी । ऐशी त्रिलोकीं झाली ख्याती । तो मी वेगळा पडें अंतीं । कां श्रीपती रुसला ॥३९॥ यावज्जन्म भोगिलें कृष्णसुख । त्या मज वोडवलें वियोगदुःख । कृष्णा कां झालासी विमुख । मी दीन रंक पैं तुझें ॥३४०॥ माझा बोल अणुभरी । नाहीं अव्हेरिला हरी । त्या मज तूं श्रीहरी । अंतीं दुर्धरीं दुराविशी कां ॥४१॥ अपराधिया तारिलें व्याधासी । अश्व-ध्वजेंसीं रथ नेसी । तो तूं मज उद्धरावयासी । कां उबगलासी गोविंदा ॥४२॥ ऐसा अवस्थाभूत पूर्ण । पाहतां श्रीकृष्णाचें वदन । दारुकासी आलें रुदन । आसुवीं नयन लोटले ॥४३॥ दीर्घस्वरें देऊनि हांक । दारुक रडे अघोमुख । अंतीं श्रीकृष्ण झाला विमुख । हें अतिदुःख मजलागीं ॥४४॥ दुःखें चरफडीत मोठा । करें पिटीत ललाटा । मर मर विधातया नष्टा । वोखटें अदृष्टा काय लिहिलें ॥४५॥ मग म्हणे श्रीकृष्णनाथा । तुजपुढें बापुडें विधाता । तुजवेगळा मी राहतां । अतिदीनता पावेन ॥४६॥ तुझेनि बळें श्रीकृष्णा । म्यां कळिकाळा घातला आंकणा । तो मी काळाचा वोळंगणा । कां करिसी पोसणा जगाचा ॥४७॥ ऐसें ऐकोनियां वचन । ’ना भीं ना भीं’ म्हणे जनार्दन । मग आश्वासून पूर्ण । गुह्य आलोचन सांगत ॥४८॥ आजिच्या काळाचे काळगतीं । तूं एक उरलासी निकटवर्ती । तुज म्यां राखिलें निजकार्यार्थीं । वेगीं द्वारावतीं तूं जाईं ॥४९॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४६, ४७ व ४८ वा

गच्छ द्वारवतीं सूत, ज्ञातीनां निधनं मिथः । सङकर्षणस्य निर्याणं, बन्धुभ्यो ब्रूहि मद्दशाम्‌ ॥४६॥

द्वारकायां च न स्थेयं, भवद्भिश्च स्वबन्धुभिः । मया त्यक्तां यदुपुरीं, समुद्रः प्लावयिष्यति ॥४७॥

स्वं स्वं परिग्रहं सर्वे, आदाय पितरौ च नः । अर्जुने नाविताः सर्व, इंद्रप्रस्थं गमिष्यथ ॥४८॥ तूं जाऊनि द्वारकेआंत । यादवांचा निधनवृत्तांत । परस्परें कलहयुक्त । निमाले समस्त हें सांग ॥३५०॥ बळिभद्रें निजात्मस्थितीं । देहो त्यजिला योगगतीं । माझीही दशा समस्तांप्रती । यथानिगुती सांगावी ॥५१॥ तुवां जाऊनियां त्यांपाशीं । शीघ्र सांगावें समस्तांशी । कोणीं न रहावें द्वारकेसी । निघावें वेगेंसीं ममाज्ञा ॥५२॥ द्वारका त्यागावयाचें कारण । तुज मी सांगेन आपण । दारुका तूं अतिसज्ञान । विश्वास पूर्ण मज तुझा ॥५३॥ यालागीं तुज राहवूनि एथ । अंतकाळींचें गुज सांगत । तुवां जाऊनि द्वारकेंत । बाहेर समस्त काढावे ॥५४॥ बाहेर काढावयाचें कारण । म्यां द्वारका त्यागिल्या जाण । समुद्र येऊनि आपण । नगर संपूर्ण बुडवील ॥५५॥ ठाव मागूनि समुद्रापाशीं । म्यां वसविलें द्वारकेसी । मज गेलिया निजधामासी । तो अवश्येंसीं बुडवील ॥५६॥ यालागीं सत्वर गमन । शीघ्र करावें आपण । माझीं माता पिता समस्त जन । द्वारकेहून काढावीं ॥५७॥ जंव समुद्र बुडविना तो ठावो । तंव आपुलाला समुदावो । घेऊनि सकळ परिग्रहो । शीघ्रतर पहा हो निघावें ॥५८॥ झालिया राज्यलोट । चोराकुळित होईल वाट । कोणीं नव जावें एकट । अवघीं एकवट करावीं ॥५९॥ अर्जुनाचेनि सांगातें । एकत्र मिळूनि समस्तें । शीघ्र जावें इंद्रप्रस्थातें । तो मार्गीं त्यांतें रक्षील ॥३६०॥ ऐसें ऐकतां श्रीकृष्णवचन । दारुकासी आलें रुदन । न वचे सांडूं पाहे प्राण । जळेंवीण मीन जैसा ॥६१॥ निजकुळासी करुनि घात । गेला गेला रे श्रीकृष्णनाथ । मी काळमुखा द्वारकेआंत । जावों हा वृत्तांत सांगावया ॥६२॥ गिळूनि श्रीकृष्णनिजसुखा । म्हणती हा आला काळमुखा । सकळ जगाचिया दुःखा । सूचक देखा मी होईन ॥६३॥ ऐकतां माझिया वचनासी । प्राणान्त होईल सर्वांसी । एवढया द्यावया महादुःखासी । न वचें हृषीकेशी मी तेथें ॥६४॥ ज्यासी म्यां सांगावी हे वार्ता । त्यांच्या करावें जीवघाता । एवढी घोर निष्ठुरता । नव्हे कृष्णनाथा माझेनीं ॥६५॥ बहुतां मुंग्यांच्या विवरासी । जेवीं आगी लावावी हृषीकेशी । तेवीं हे वार्ता द्वारकेसी । म्यां सुहृदांपाशीं सांगावी ॥६६॥ जेवीं फळते फुलते वनीं । भडकोनि लावावा दावाग्नी । तैसा भडका हा सुहृदांचे कानीं । कृष्णनिधनाग्नी कोण लावी ॥६७॥ जेवीं बुडतयाचे माथां । पाषाण न देववे सर्वथा । तेवीं कृष्णसहित कुळाच्या घाता । मी नव्हें सांगता सुहृदांसी ॥६८॥ सुख द्यावें सुहृदांसी । तें राहिलें हृषीकेशी । घेऊनियां महादुःखांचिया राशी । सुहृदांपाशीं मी न वचें ॥६९॥ आशंका ॥ म्हणसी जन्मवरी अवज्ञा । तुवां नाहीं केली अतिप्रज्ञा । तो तूं अंतकाळींच्या वचना । कां अवज्ञा करितोसी ॥३७०॥ कृष्णा अंतकाळींचें तुझें श्रीमुख । पाहतां मज अत्यंत सुख । तें सांडूनि जनांसी दुःख । द्यावया देख मी न वचें ॥७१॥ कुळनिधनाचें घोर दुःख । कृष्णनिधनें संतापक । माझे वचनमात्रें हें विख । जगासी देख न देववे ॥७२॥ तुझे आज्ञेकरितां देख । जगासी द्यावें महादुःख । तुझे अवज्ञेचा उल्लेख । नरकदायक मज होय ॥७३॥ मा आपणचि घेऊनि विख । तुजपुढें मरतां देख । उत्तम गति अलोलिक । मी निजनिष्टंक पावेन ॥७४॥ ऐसें म्हणोनि आपण । दारुकें घातलें लोटांगण । मस्तकीं धरिले श्रीचरण । सर्वथा जाण सोडीना ॥७५॥ देखोनि दारुकाचा भावो । कृपें द्रवला देवाधिदेवो । जेणें निर्दळे शोकमोहो । तों वर्म पहा हो सांगत ॥७६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ४९ वा

त्वं तु मद्धर्ममास्थाय, ज्ञाननिष्ठ उपेक्षकः । मन्मायारचनामेतां, विज्ञायोपशमं व्रज ॥४९॥

माझ्या धर्माचें निजलक्षण । दृढ आश्रयितां आपण । पावोनि माझें ज्ञान विज्ञान । तूं ब्रह्मसंपन्न स्वयें होसी ॥७७॥ माझें धर्माचें निजलक्षण । तूं म्हणसी तें कोण कोण । ऐक दारुका सावधान । मद्धर्म पूर्ण ते ऐसे ॥७८॥ हृदयीं नित्य माझें ध्यान । मुखीं माझें नामकीर्तन । श्रवणीं माझें कथाश्रवण । करें मदर्चन सर्वदा ॥७९॥ नयनीं मम मूर्तिदर्शन । चरणीं मदालया गमन । रसनें मम तीर्थप्राशन । मत्प्रसादभोजन अत्यादरें ॥३८०॥ साष्टांगें मजचि नमन । आल्हादें मद्भक्तां आलिंगन । सप्रेम माझे सेवेवीण । रिता अर्धक्षण जाऊं नेदी ॥८१॥ ऐसी सेवा करितां पहा हो । सर्वभूतीं देखें मद्भावो । हा सर्वधर्मांमाजीं रावो । तेथें अपावो कदा न रिघे ॥८२॥ सर्वभूतीं माझें दर्शन । तेव्हां ’वैराग्य’ वोसंडे संपूर्ण । तेथ सहजें होय शुद्ध ज्ञान । देहाभिमानच्छेदक ॥८३॥ देहाभिमान होतां क्षीण । अपेक्षेसी पडे शून्य । तेव्हां ’निरपेक्षता’ पूर्ण । सहजें जाण ठसावे ॥८४॥ निरपेक्षतेची दशा कैशी । विषय भेटलिया इंद्रियांसी । उपेक्षा करी त्यांसी । जेवीं मृगजळासी सज्ञान ॥८५॥ या दृष्टीं पाहतां चराचर । समूळ मिथ्या व्यवहार । जेवीं दोराचा सर्पाकार । तेवीं भ्रमें संसार भासत ॥८६॥ केवळ दोराचा सर्पाकार । तो श्वेत कृष्ण कीं रक्तांबर । तेवीं विषयीं विषयव्यवहार । मिथ्या संसार मायिक ॥८७॥ जेवीं शुक्तिकेचा रजताकार । न घडे एकही अलंकार। तेवीं हा आभासे संसार । मिथ्या व्यवहार मायिक ॥८८॥ मूळीं मिथ्या भवभान । त्याचें भ्रांतीसीच बंधन । तेथील जें मुक्तपण । तोही भ्रम जाण सोलींव ॥८९॥ आम्हीं सज्ञान पूर्ण । निर्दळूनि भवबंधन । दृढ साधिलें मुक्तपण । हेंही जल्पन मायिक ॥३९०॥ संसार मायिक रचना । हें सत्यत्वें कळलें ज्याच्या मना । तैं मनचि लाजे मनपणा । ’विज्ञान’ जाणा त्या नांव ॥९१॥ जागृति सुषुप्ति आणि स्वप्न । संसाराचें मिथ्या ज्ञान । हें ज्यासी ठसावलें संपूर्ण । ’विज्ञान जाण त्या नांव ॥९२॥ मुख्य विज्ञानाचें लक्षण । साधक होय ब्रह्म पूर्ण । जगीं न देखे मीतूंपण । ’उपशम’ जाण या नांव ॥९३॥ ऐसा उपशम ज्यासी पूर्ण । त्यासी मजसीं नाहीं भिन्नपण । दारुकें ऐकतां निरुपण । हृदयीं ते खूण चमत्कारली ॥९४॥ अलंकार सोनें पाहूं गेला । तंव तोचि सोनें होऊनि ठेला । तेवीं मी तंव कृष्णरसें वोतला । वियोग नाथिला देहलोभें ॥९५॥ मी कृष्णरुप आपण । मज कृष्णेंसीं नाहीं भिन्नपण । ऐशी चमत्कारली खूण । मी ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥९६॥


एकनाथी भागवत - श्लोक ५० वा

इत्युक्तस्तं परिक्रम्य, नमस्कृत्य पुनः पुनः । तत्पादौ शीर्ष्ण्युपाधाय, दुर्मनाः प्रययौ पुरीम् ॥५०॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे यदुकुलसंक्षयो नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥३०॥

ऐसें ऐकोनि श्रीकृष्णवचना । शिरीं वंदूनि श्रीकृष्णाज्ञा । खेद सांडोनियां मना । कृष्णचरणां लागला ॥९७॥ करुनि त्रिवार प्रदक्षिणा । पुनः पुनः लागोनि चरणां । चरणीं माथा ठेवूनि जाणा । घेऊनि कृष्णाज्ञा निघाला ॥९८॥ ब्रह्म सर्वत्र परिपूर्ण । त्याचा बोधक श्रीकृष्ण । तो निजधामा गेला आपण । तेणें दुर्मन दारुक ॥९९॥ पुढती श्रीकृष्णदर्शन । सर्वथा न लभे आपण । यालागीं अतिदुर्मन । करी गमन द्वारकेसी ॥४००॥ दारुक धाडिला द्वारकेसी । तंव मैत्रेय आला कृष्णापाशीं । तेचि काळीं हृषीकेशी । ब्रह्मज्ञान त्यासी उपदेशी ॥१॥ तो ब्रह्मज्ञान उपदेशविधि । शुक बोलिला तृतीयस्कंधीं । म्हणोनि तें निरुपण ये संधीं । न प्रतिपादीं पुनरुक्त ॥२॥ पाहावया कृष्णनिर्याण । उद्धव गुप्त होता आपण । तेणें ऐकोनि ज्ञाननिरुपण । संतोषें नमन करी कृष्णा ॥३॥ तेचि काळीं मैत्रेयासी । स्वमुखें बोलिला हृषीकेशी । विदुर येईल तुजपाशीं । त्यासी तूं उपदेशीं गुह्यज्ञान ॥४॥ उपदेशूनि मैत्रेयासी । देवें धाडिला तो स्वाश्रमासी । उद्धवेंही नमूनि हृषीकेशी । तोही बदरीसी निघाला ॥५॥ दारुक धाडिला द्वारकेसी । मैत्रेय धाडिला स्वाश्रमासी । उद्धव धाडिला बदरीसी । व्याध अधमासी धाडिलें स्वर्गा ॥६॥ निजरथसहित घोडे । निजायुधेंसीं धाडिलें पुढें । आतां आपणही वाडेंकोडें । निजधामाकडे निघेल ॥७॥ निजधामा निघतां श्रीपती । समस्त देव पाहों येती । ते सुरस कथासंगती । पुढिले अध्यायार्थी अतिगोड ॥८॥ अजन्मा तो जन्म मिरवी । विदेहाअंगीं देहपदवी । स्वयें अक्षयी तो मरण दावी । अतिलाघवी श्रीकृष्ण ॥९॥ ज्याचें निजधामगमन । शिवविरिंच्यादिकां अतर्क्य खूण । त्याचें सांगेन उपलक्षण । श्रोता अवधान मज द्यावें ॥४१०॥ एकादशाचा कळस जाण । श्रीकृष्णाचें निजनिर्याण । जेथ नाहीं देहाभिमान । तें ब्रह्म पूर्ण परिपक्व ॥११॥ भय नाहीं जन्म धरितां । भय नाहीं देहीं वर्ततां । भय नाहीं देह त्यागितां । ’हे ब्रह्म-परिपूर्णता’ हरि दावी ॥१२॥ एका जनार्दना शरण । पुढें अचुंबित निरुपण । संतीं मज द्यावें अवधान । सांगेन व्याख्यान सद्गुरुकृपा ॥४१३॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे परमहंससंहितायां एकाकारटीकायां ’स्वकुलनिर्दळणं’ नाम त्रिंशत्तमोऽध्यायः ॥३०॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥अध्याय॥३०॥श्लोक ५०॥ओंव्या॥४१३॥


हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते.

[[‎]]