एकनाथी भागवत/अध्याय चौदावा
<poem>
एकनाथी भागवत - आरंभ ॥ श्रीगणेषाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो स्वामी सद्गु रू । तूं निजांगें क्षीर सागरू । तुझा उगवल्या प्रबोधचंद्रू । आल्हादकरू जीवासी ॥१॥ ज्या चंद्राचे चंद्रकरीं । निबिड अज्ञान अंधारीं । त्रिविध ताप दूर करी । हृदयचिदंबरीं उगवोनी ॥२॥ ज्या चंद्राचे चंद्रकिरण । आर्तचकोरांलागीं जाण । स्वानंदचंद्रामृतें स्त्रवोन । स्वभावें पूर्ण करिताती ॥३॥ अविद्याअंधारीं अंधबंधे । संकोचलीं जीवदेहकुमुदें । तीं ज्याचेनि किरणप्रबोधें । अतिस्वानंदें विकासलीं ॥४॥ जो चंद्र देखतांचि दिठीं । सुख होय जीवाच्या पोटीं । अहंसोमकांतखोटी । उठाउठी विरवितू ॥५॥ पूर्णिमा पूर्णत्वें पूर्ण वाढे । देखोनि क्षीराब्धी भरतें चढे । गुरुआज्ञामर्यादा न मोडे । स्वानंद चढे अद्वयें ॥६॥ सद्गुजरु क्षीराब्धी अतिगहन । सादरें करितां निरीक्षण । वेदांतलहरीमाजीं जाण । शब्दचिद्रत्नें भासती ॥७॥ तेथ विश्वासाचा गिरिवर । वैराग्यवासुकी रविदोर । निजधैर्याचे सुरासुर । मंथनतत्पर समसाम्यें ॥८॥ मथनीं प्रथम खळखळाटीं । लयविक्षेप हाळाहळ उठी । तें विवेकनीळकंठें कंठीं । निजात्मदृष्टीं गिळिलें ॥९॥ मग अभ्यास प्रत्यगावृत्ती । क्रियेसी झाली विश्रांती । प्रकटली रमा निजशांती । जीस श्रीपती वश्य झाला ॥१०॥ तेथ ब्रह्मरस आणि भ्रमरस । इंहीं युक्त अमृतकलश । मथनीं निघाला सावकाश । ज्याचा अभिलाष सुरासुरां ॥११॥ ते विभागावयालागुनी । माधवचि झाला मोहिनी । अहंराहूचें शिर छेदूनी । अमृतपानी निवविले ॥१२॥ ते वृत्तिरूप मोहिनी । पालटली तत्क्षणीं । ठेली नारायण हो‍उनी । पहिलेपणीं उठेना ॥१३॥ ते क्षीरसागरीं नारायण । समाधि शेषशयनीं आपण । सुखें सुखावला जाण । अद्यापि शयन केलें असे ॥१४॥ ऐसा सद्गुारु चित्सागरु । ज्याचा वेदांसी न कळे पारू । नारायणादि नानावतारू । ज्याचेन साचारू उपजती ॥१५॥ ज्याचीं चिद्रत्नेंू गोमटीं । हरिहरांचें कंठीं मुकुटीं । बाणलीं शोभती वेदपाठीं । कविवरिष्ठीं वानिलीं ॥१६॥ ऐशिया जी अतिगंभीरा । जनार्दना सुखसागरा । अनंतरूपा अपारा । तुझ्या परपारा कोण जाणे ॥१७॥ विवेकें न देखवे दिठीं । वेदां न बोलवे गोठी । तेथ हे माझी मराठी । कोणे परिपाटी सरेल ॥१८॥ हो कां राजचक्रवर्तीचे माथां । कोणासी न बैसवे सर्वथा । तेथ माशी जाऊनि बैसतां । दुर्गमता तंव नाहीं ॥१९॥ कां राजपत्नीनचे स्तन । देखावया शके कोण । परी निजपुत्र तेथें जाण । बळें स्तनपान करीतसे ॥२०॥ तेवीं माझी हे मराठी । जनार्दनकृपापरिपाटीं । निःशब्दाच्या सांगे गोठी । चिन्मात्रीं मिठी घालूनी ॥२१॥ असो आकाश घटा सबाह्य आंतू । तेवीं शब्दामाजीं निःशब्दवस्तू । रिता बोल रिघावया प्रांतू । उरला प्रस्तुतू दिसेना ॥२२॥ बाळक बोलों नेणे तत्त्वतां । त्यासी बोलिकें बोलवी पिता । तैसीच हेही जाणावी कथा । वाचेचा वक्ता जनार्दन ॥२३॥ त्या जनार्दनाचे कृपादृष्टीं । भागवत सांगों मराठिये गोष्टी । जें कां आलोडितां ग्रंथकोटी । अर्थी दृष्टी पडेना ॥२४॥ तेंचि श्रीमहाभागवत । जनार्दनकृपें येथ । देशभाषा हंसगीत । ज्ञान सुनिश्चित सांगीतलें ॥२५॥ सद्भाषवें करितां माझी भक्ती । तेणें ज्ञानखड्गाची होय प्राप्ती । छेदोनि संसारआसक्ती । सायुज्यमुक्ती मद्भेक्तां ॥२६॥ माझेनि भजनें मोक्ष पावे । ऐसें बोलिलें जें देवें । तें आइकोनियां उद्धवें । विचारू जीवें आदरिला ॥२७॥ देवो सांगे भजनेंचि मुक्ती । आणि ज्ञात्यांची व्युत्पत्ती । आणिकें साधनें मोक्षाप्रती । सांगताती आनआनें ॥२८॥ एवं या दोहीं पक्षीं जाण । मोक्षीं श्रेष्ठ साधन कोण । तेचि आशंकेचा प्रश्न । उद्धवें आपण मांडिला ॥२९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १ ला श्रीउद्धव उवाच । वदंति कृष्ण श्रेयांसि बहूनि ब्रह्मवादिनः । तेषां विकल्पप्राधान्यमुताहो एकमुख्यता ॥ १ ॥
उद्धव म्हणे गा श्रीपती । मोक्षमार्गीं साधनें किती । वेदवादियांची व्युत्पत्ती । बहुत सांगती साधनें ॥३०॥ तीं अवघींच समान । कीं एक गौण एक प्रधान । देवें सांगीतलें आपण । भक्तीचि कारण मुक्तीसी ॥३१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २ रा
भवतोदाहृतः स्वामिन् भक्तियोगोऽनपेक्षितः । निरस्य सर्वतः सङ्गं येन त्वय्याविशेन्मनः ॥ २ ॥
आणिकां साधनां नापेक्षिती । सर्व संगांतें निरसिती । मोक्षमार्गीं मुख्य भक्ती । जिणें स्वरूपप्राप्ती तत्काळ ॥३२॥ माझ्या स्वरूपीं ठेवूनि मन । फळाशेवीण माझें भजन । हेंचि मोक्षाचें मुख्य साधन । देवें आपण बोलिलें ॥३३॥ स्वामी बोलिले मुख्य भक्ती । इतर जे साधनें सांगती । त्यांसी प्राप्तीची अस्तिनास्ति । देवें मजप्रती सांगावी ॥३४॥ याचि प्रश्नाची प्रश्नस्थिती । विवंचीतसे श्रीपती । त्रिगुण ज्ञात्याची प्रकृती । साधनें मानिती यथारुचि ॥३५॥ ज्याची आसक्ती जिये गुणीं । तो तेंचि साधन सत्य मानी । यापरी ज्ञानाभिमानी । नाना साधनीं जल्पती ॥३६॥ परंपरा बहुकाळें । ज्ञात्याचें ज्ञान झालें मैळें । तें सत्य मानिती तुच्छ फळें । ऐक प्रांजळें उद्धवा ॥३७॥ चौदाव्यामाजीं निरूपणस्थिती । इतुकें सांगेल श्रीपती । साधनांमाजीं मुख्य भक्ती । ध्यानयोगस्थिती समाधियुक्त ॥३८॥ इतर साधनांचें निराकरण । तुच्छफलत्वें तेंही जाण । सात श्लोकीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगतू ॥३९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३ रा
श्रीभगवानुवाच । कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेदसंज्ञिता । मयाऽऽदौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धर्मो यस्यां मदात्मकः ॥ ३ ॥
माझी वेदवाणी प्रांजळी । ज्ञानप्रकाशें अतिसोज्ज्वळी । ते नाशिली प्रळयकाळीं । सत्यलोकहोळी जेव्हां झाली ॥४०॥ ब्रह्मयाचा प्रळयो होतां । वेदवाणीचा वक्ता । कोणी नुरेचि तत्त्वतां । यालागीं सर्वथा बुडाली ॥४१॥ तेचि वेदवाणी कल्पादीसी । म्यांचि प्रकाशिली ब्रह्मयासी । जिच्याठायीं मद्भपक्तीसी । यथार्थेंसी बोलिलों ॥४२॥ जे वाचेचें अनुसंधान । माझे स्वरूपीं समाधान । ऐसें माझें निजज्ञान । ब्रह्मयासी म्यां जाण सांगीतलें ॥४३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४ था
तेन प्रोक्ता च पुत्राय मनवे पूर्वजाय सा । ततो भृग्वादयोऽगृह्णन् सप्त ब्रह्ममहर्षयः ॥ ४ ॥
तो सकळ वेद विवंचूनू । ब्रह्मेनि उपदेशिला मनू । सप्त ब्रह्मर्षी त्यापासूनू । वेद संपूर्णू पावले ॥४४॥ ब्रह्मेनि दक्षादि प्रजापती । उपदेशिले त्याचि स्थिती । यापासून नेणों किती । ज्ञानसंपत्ती पावले ॥४५॥ सप्तऋषींची जे मातू । भृगु मरीचि अत्रि विख्यातू । अंगिरा पुलस्त्य पुलह ऋतू । जाण निश्चितू ऋषिभागू ॥४६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ५ व ६ वा
तेभ्यः पितृभ्यस्तत्पुत्रा देवदानवगुह्यकाः । मनुष्याः सिद्धगंधर्वाः सविद्याधरचारणाः ॥ ५ ॥
किन्देवाः किन्नरा नागा रक्षःकिम्पुरुषादयः । बह्व्यस्तेषां प्रकृतयो रजःसत्त्वतमोभुवः ॥ ६ ॥
तिंहीं ऋषीश्वरीं पुत्रपौत्र । उपदेशिले नर किन्नर । देव दानव अपार सिद्ध । विद्याधर चारण ॥४७॥ गुह्यक गंधर्व राक्षस । किंदेव आणि किंपुरुष । नागसर्पादि तामस । परंपरा उपदेश पावले ॥४८॥ मुखाकृती दिसती नर । शरीरें केवळा वनचर । ऐसे जे कां रीस थोर । त्यांसी किन्नर बोलिजे ॥४९॥ मुखाभासें दिसती पुरुष । शरीर पाहतां श्वापदवेष । ऐसे जे वानर रामदास । त्यांसी किंपुरुष बोलिजे ॥५०॥ स्वेददुर्गंधिकल्मषरहित । शरीरें अतिभव्य भासत । मनुष्यदेवांऐसे दिसत । ते बोलिजेत किंदेव ॥५१॥ यापरींच्या बहुधा व्यक्ती । रजतमादि सत्त्वप्रकृती । उपदेशपरंपरा प्राप्ति । ज्ञान बोलती यथारुचि ॥५२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ७ वा
याभिर्भूतानि भिद्यन्ते भूतानां मतयस्तथा । यथाप्रकृति सर्वेषां चित्रा वाचः स्रवन्ति हि ॥ ७ ॥
जैशा प्रकृति तैशी भावना । जैसा गुण तशी वासना । जे वासनेस्तव जाणा । भूतीं विषमपणा आणी भेदु ॥५३॥ देवमनुष्यतिर्यगता । हे वासनेची विषमता । येवढा भेद करी भूतां । अनेकता यथारुचि ॥५४॥ ज्यांची जैशी प्रकृती । ते तैसा वेदार्थू मानिती । तेंचि शिष्यांसी सांगती । परंपरास्थिती उपदेशू ॥५५॥ विचित्र वेदार्थ मानणे । विचित्र संगती साधनें । विचित्र उपदेश करणें । प्रकृतिगुणें मतवाद ॥५६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ८ वा
एवं प्रकृतिवैचित्र्याद् भिद्यन्ते मतयो नृणाम् । पारम्पर्येण केषाञ्चित् पाषण्डमतयोऽपरे ॥ ८ ॥
यापरी गा निजप्रकृती । वाढली जाण नाना मतीं । तो मतवाद ठसावला चित्तीं । यथानिगुतीं सत्यत्वें ॥५७॥ मिथ्या स्वप्न जेवीं निद्रिता । सत्य मानलेंसे सर्वथा । तेवीं नानामतवादकथा । सत्य तत्त्वतां मानिती ॥५८॥ हे वेदपढियंत्यांची कथा । ज्यांसी वेदीं नाहीं अधिकारता । त्यांसी उपदेशपरंपरता । नानामतता सत्य माने ॥५९॥ एकाची वेदबाह्य व्युत्पत्ती । ते आपुलालिये स्वमतीं । पाषंडाते प्रतिष्ठिती । तेंच उपदेशिती शिष्यातें ॥६०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ९ वा
मन्मायामोहितधियः पुरुषाः पुरुषर्षभ । श्रेयो वदन्त्यनेकान्तं यथाकर्म यथारुचि ॥ ९ ॥
नाना वासनागुणानुवृत्ती । नाना परींच्या पुरुषप्रकृती । यांसी माझी माया मूळकर्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥ माझिया मायें मोहिले वरिष्ठ । जन केले विवेकनष्ट । भुलवूनियां मोक्षाची वाट । विषयनिष्ठ विवेकू ॥६२॥ ऐक उद्धवा पुरुषश्रेष्ठा । यापरी भ्रंशली जनांची निष्ठा । चुकोनि मोक्षाचा दारवंटा । साधनकचाटा जल्पती ॥६३॥ त्या नाना साधनांच्या युक्ती । ज्या मतवादें प्रतिपादिती । त्याही दीड श्लोकीं श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १० वा
धर्ममेके यशश्चान्ये कामं सत्यं दमं शमम् । अन्ये वदन्ति स्वार्थं वा ऐश्वर्यं त्यागभोजनम् । केचिद् यज्ञतपो दानं व्रतानि नियमान्यमान् ॥ १० ॥
मीमांसकाचे मत येथ । काम्य निषिद्धरहित । कर्मचि साधन मानित । मोक्ष येणें प्राप्त म्हणताती ॥६५॥ काव्य नाटक अळंकार करिती । ते कवित्वचि साधन मानिती । कविताप्रबंधव्युत्पत्ती । मोक्ष मानिती तेणें यशें ॥६६॥ कवीश्वरांचें मत ऐसें । आपुले कवित्वाचेनि यशें । मोक्ष लाहों अनायासें । हें कवितापिसें कवीश्वरां ॥६७॥ वात्स्यायनकोकशास्त्रमत । त्यांचा अभिप्रायो विपरीत । कामसुखें मोक्ष मानित । काम सतत सेवावा ॥६८॥ सांख्य-योगांची वदंती । सत्य-शम-दमादि संपत्ती । हेंचि साधन मोक्षाप्रती । नेम निश्चितीं तिंहीं केला ॥६९॥ नीतिशास्त्रकारांचें मत । सार्वभौम राज्य प्राप्त । त्यातेंचि मोक्ष मानित । सामदानादि तेथ साधन ॥७०॥ एकांचा मतविभाग । शिखासूत्रमात्रत्याग । त्याचें नांव मोक्षमार्ग । परम श्लाघ्य मानिती ॥७१॥ देहात्मवाद्यांचा योग । स्वेच्छा भोगावे यथेष्ट भोग । कैंचा नरक कैंचा स्वर्ग । मेल्या मग कोण जन्मे ॥७२॥ अश्वमेध राजसूययाग । हाचि एकांचा मोक्षमार्ग । एकां मूर्तिउपासना सांग । पूजाविभाग तें साधन ॥७३॥ एकाचें मत साक्षेप । कडकडाटेंसी खटाटोप । शरीरशोषणादि जें तप । तो मार्ग समीप मोक्षाचा ॥७४॥ एक म्हणती श्रेष्ठ साधन । मोक्षमार्गीं केवळ दान । दीक्षित म्हणती व्रतग्रहण । हेंचि साधन मोक्षाचें ॥७५॥ एकांच्या मताचा अनुक्रम । अवश्य करावे व्रत नियम । एवं मतानुसारें उपक्रम । नानासाधनसंभ्रम बोलती ॥७६॥ या साधनांची पाहतां स्थिती । आद्यंतवंत निश्चितीं । तेंचि पैं उद्धवाप्रती । कृष्ण कृपामूर्ती सांगत ॥७७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
आद्यन्तवन्त एवैषां लोकाः कर्मविनिर्मिताः । दुःखोदर्कास्तमोनिष्ठाः क्षुद्रानन्दाः शुचार्पिताः ॥ ११ ॥
सांडूनि फळाशा देहाभिमान । मज नार्पिती जे साधन । त्यांचें फळ दुःखरूप जाण । जन्ममरणदायक ॥७८॥ तिंहीं साधनीं साधिले लोक । ते अंतवंत नश्वर देख । ते लोकींचें जें सुख । साखरेंसीं विख रांधिलें ॥७९॥ त्याचे जिव्हाग्रीं गोडपण । परिपाकीं अचूक मरण । तैसा तो क्षुद्रानंद जाण । शोकासी कारण समूळ ॥८०॥ निजकर्में मलिन लोक । त्यांच्या ठायीं कैंचें सुख । उत्तरोत्तर वाढते दुःख । अंधतमदायक परिपाकू ॥८१॥ भोगासक्त जें झालें मन । त्यासी अखंड विषयांचें ध्यान । विषयाध्यासें तमोगुण । अधःपतनदायक ॥८२॥ इंहींच साधनीं माझी भक्ती । जो कोणी करील परमप्रीतीं । ते भक्तीची मुख्यत्वें स्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ११ वा
आद्यन्तवन्त एवैषां लोकाः कर्मविनिर्मिताः । दुःखोदर्कास्तमोनिष्ठाः क्षुद्रानन्दाः शुचार्पिताः ॥ ११ ॥
सांडूनि फळाशा देहाभिमान । मज नार्पिती जे साधन । त्यांचें फळ दुःखरूप जाण । जन्ममरणदायक ॥७८॥ तिंहीं साधनीं साधिले लोक । ते अंतवंत नश्वर देख । ते लोकींचें जें सुख । साखरेंसीं विख रांधिलें ॥७९॥ त्याचे जिव्हाग्रीं गोडपण । परिपाकीं अचूक मरण । तैसा तो क्षुद्रानंद जाण । शोकासी कारण समूळ ॥८०॥ निजकर्में मलिन लोक । त्यांच्या ठायीं कैंचें सुख । उत्तरोत्तर वाढते दुःख । अंधतमदायक परिपाकू ॥८१॥ भोगासक्त जें झालें मन । त्यासी अखंड विषयांचें ध्यान । विषयाध्यासें तमोगुण । अधःपतनदायक ॥८२॥ इंहींच साधनीं माझी भक्ती । जो कोणी करील परमप्रीतीं । ते भक्तीची मुख्यत्वें स्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १२ वा
मय्यर्पितात्मनः सभ्य निरपेक्षस्य सर्वतः । मयाऽऽत्मना सुखं यत्तत् कुतः स्याद् विषयात्मनाम् ॥ १२ ॥
भक्ती निजसुखाची मातू । सांगावया उद्धवासी संबोधितू । भक्तिसुखालागीं भाग्यवंतू । तूंचि निश्चितू उद्धवा ॥८४॥ भक्तिसुखाचें भाग्य यासी । म्हणोनि सभ्य म्हणणें त्यासी । ऐसें पुरस्कारोनि उद्धवासी । भक्तिसुखासी देवो सांगे ॥८५॥ पावावया माझी स्वरूपप्राप्ती । इहलोकींची भोगासक्ती । निःशेष नातळे चित्तवृत्ती । जेवीं निजपती रजस्वला ॥८६॥ साधूनि माझिया अनुसंधाना । परलोक नातळे वासना । धिक्कारी पैं ब्रह्मसदना । इतर गणना कोण पुसे ॥८७॥ ऐशिया गा निरपेक्षता । माझेनि भजनें सप्रेमता । तेथ मी जाण स्वभावतां । प्रकटें तत्त्वतां निजरूपें ॥८८॥ मी प्रकटलों हें ऐसें । बोलणें तें आहाच दिसे । सदा मी हृदयींचि वसें । प्रकटलों दिसें निर्विकल्पें ॥८९॥ आभाळ गेलिया सविता । सहजेंचि दिसे आंतौता । तेवीं गेलिया विषयावस्था । मी स्वभावतां प्रकटचि ॥९०॥ एवं भक्ताचिया भावार्था । भावबळें मज प्रकटतां । तेव्हां भक्ताचिया चित्ता । विषयवार्ता स्फुरेना ॥९१॥ सांडूनि विषयावस्था । मद्‌रूपीं लागल्या चित्ता । भक्तासी होय मद्‌रूपता । स्वभावतां निजबोधें ॥९२॥ लोह एकांगें स्पर्शमणी । लागतां सर्वांग होय सुवर्णी । तेवीं मद्भंक्त माझ्या ध्यानीं । चिद्‌रूपपणीं सर्वांग ॥९३॥ ते काळीं सहजसुख । भक्तांसी जें होय देख । त्यासी तुकावया तुक । कैंचें आणिक कांटाळें ॥९४॥ ज्या निजसुखाकारणें । सदाशिवू सेवी श्मशानें । ब्रह्मा तें सुख काय जाणे । त्याकारणें म्यां उपदेशिलें ॥९५॥ भक्तीं भोगितां माझें सुख । विसरले देहादि जन्मदुःख । विसरले ते तहानभूक । निजात्मसुख कोंदलें ॥९६॥ ऐशिया निजसुखाची गोडी । विषयी काय जाणती बापुडीं । वेंचितां लक्षालक्षकोडीं । त्या सुखाचा कवडी लाभेना ॥९७॥ धन धान्य पुत्र स्वजन । सर्वस्व वेंचितांही जाण । त्या सुखाचा रजःकण । विषयी जन न लभती ॥९८॥ हो कां सत्यलोकनिवासी । तेही न पावती त्या सुखासी । इतरांची कथा कायसी । मुख्य प्रजापतीसी हें सुख कैंचें ॥९९॥ मज निजात्म्याचे सुखप्राप्ती । सकळ इंद्रियें सुखरूप होती । त्या सुखाची सुखस्थिती । लोकांतरप्राप्ती कोट्यंशें न तुके ॥१००॥ निष्काम निर्लोभ निर्दंभ भजन । निर्मत्सर निरभिमान । ऐशिया मद्भरक्तांसी जाण । माझें सुख संपूर्ण मी देतों ॥१॥ जे कां देशतः कालता । अनवच्छिन्न गा वस्तुतां । ऐशिया निजसुखाचे माथां । माझिया निजभक्तां रहिवासू ॥२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १३ वा
अकिञ्चनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः । मया सन्तुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः ॥ १३ ॥
ऐक अकिंचनाची गोठी । नाहीं मठ मठिका पर्णकुटी । पांचापालवीं मोकळ्या गांठी । त्यांसी ये भेटी निजसुख माझें ॥३॥ जो दमनशीळ जगजेठी । अकरांचीही नळी निमटी । तो निजसुखाचे साम्राज्यपटीं । बैसे उठाउठीं तत्काळ ॥४॥ देखतां नानाभूत विषमता । ज्यासी साचार दिसे समता । तो माझिया निजसुखाचे माथां । क्रीडे सर्वार्थता समसाम्यें ॥५॥ सर्पत्वचा जेवीं पांपरीं । माथां हालविल्या फडा न करी । तेवीं धनदारागृहपुत्रीं । छळितां ज्या भीतरीं क्रोध नुमसे ॥६॥ कामक्रोध मावळले देहीं । साचार शांति ज्याच्याठायीं । माझें निजसुख त्याच्या पायीं । लोळत पाहीं सर्वदा ॥७॥ तो जरी तें सुख नेघे । तरी तें सुख तयापुढेंमागें । जडोनि ठेलें जी सर्वांगें । सांडितां वेगें सांडेना ॥८॥ तो जेउती वास पाहे । तें दिग्मंडळ सुखाचें होये । तो जेथ कां उभा राहे । तेथ मुसावलें राहे महासुख ॥९॥ त्याचें पाऊल जेथे पडे । तेथें निजसुखाची खाणी उघडे । तो प्रसंगें पाहे जयाकडे । तेथें स्वानंदें वाढे परमानंद ॥११०॥ तो ज्यासी भेटे अदृष्टें । त्यास सुखाची पहांट फुटे । त्याचा पावो लागलिया अवचटें । सुखाचें गोमटें निजसुख लाभे ॥११॥ ज्याचे श्वासोच्छ्वासांचा परिचार । कीं निमेषोन्मेषांचे व्यापार । माझेनि निजसुखें साचार । तेथेंचि घर बांधलें ॥१२॥ तो सकळ सुखांचा मंडपू । कीं निजसुखाचा कंदर्पू । तो सर्वांगें सुखस्वरूपू । सबाह्य सुखरूपू समसुखत्वें ॥१३॥ त्याचे सुखाची परिपूर्णता । पुढिले श्लोकें तत्त्वतां । स्वयें देवोचि झाला सांगता । सुखसंपन्नता भक्ताची ॥१४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १४ वा
न पारमेष्ठ्यं न महेन्द्रधिष्ण्यं । न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् । न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा । मय्यर्पितात्मेच्छति मद् विनान्यत् ॥ १४ ॥
माझे ठायीं अर्पितचित्त । ऐसे माझे निजभक्त । माझेनि सुखें सुखी सतत । ते अनासक्त सर्वार्थीं ॥१५॥ माझ्याठायीं नित्यभक्ती । आणि लोकलोकांतरआसक्ती । ते भक्ति नव्हे कामासक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६॥ सकळ द्वीपांसमवेत । सार्वभौम वलयांकित । येऊनियां होतां प्राप्त । माझे निजभक्त थुंकिती ॥१७॥ विष्ठेमाजील सगळे चणे । ते सूकरासी गोडपणें । त्यांतें कांटाळती शहाणे । तेवीं मद्भडक्तीं सांडणें सार्वभौमता ॥१८॥ रसातळादि समस्त । पाताळीं भोग अमृतयुक्त । ते प्राप्त होतां माझे भक्त । लाता हाणत अनिच्छा ॥१९॥ खात्या सांडूनि अमृतफळा । शाहाणा न घे पेंडीचा गोळा । तेवीं सांडूनि सुखसोहळा । भक्त रसातळा न वचती ॥१२०॥ सुर नर पन्नग वंदिती । येणें महत्त्वें आलिया अमरावती । जेवीं कां कस्तूरीपुढें माती । तेवीं उपेक्षिती मद्भ क्त ॥२१॥ जें इंद्रादिकां वंद्य स्थान । उत्तमोत्तम ब्रह्मसदन । तें तुच्छ करिती भक्तजन । जे सुखसंपन्न मद्भारवें ॥२२॥ ताक दूध पाहतां दिठीं । सारिखेंपणें होतसे भेटी । सज्ञान दूध लाविती ओंठीं । त्यागिती वाटी ताकाची ॥२३॥ तेवीं सत्यलोक आणि भक्तिसुख । समान मानिती केवळ मूर्ख । मद्भा वें माझे भक्त जे चोख । ते सत्यलोक धिक्कारिती ॥२४॥ इंद्रपद ब्रह्मसदन । पाताळभोग अमृतपान । एके काळें द्यावया जाण । सर्वसिद्धी आपण आलिया ॥२५॥ ज्या साधावया महासिद्धी । योगी शिणताती नाना विधी । त्या प्रकटल्या त्रिशुद्धी । भक्त सद्बुधद्धी नातळती ॥२६॥ त्या अणिमादि सिद्धींच्या माथां । मद्भ क्तीं हाणोनि लाता । लागले माझ्या भक्तिपंथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२७॥ या सिद्धींची कायसी कथा । सलोकता समीपता । माझी देतां स्वरूपता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२८॥ जेथ न रिघेचि काळसत्ता । नाहीं जन्ममरणवार्ता । ऐशी देतां माझी सायुज्यता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२९॥ आधीं असावें वेगळेपणें । मग सायुज्यें एक होणें । हें मूळचें अबद्ध बोलणें । सायुज्य न घेणें मद्भ।क्तीं ॥१३०॥ भक्तिसुखें सुखावली स्थिती । यालागीं आवडे माझी भक्ती । पायां लागती चारी मुक्ती । भक्त न घेती मजवीण ॥३१॥ एक मजवांचूनि कांहीं । भक्तांसी आणिक प्रिय नाहीं । माझेनि भजनसुखें पाहीं । लोकीं तिहीं न समाती ॥३२॥ आदिकरूनि चारी मुक्ती । मजवेगळी जे सुखप्राप्ती । भक्त सर्वथा न घेती । माझ्या अभेदभक्ती लोधले ॥३३॥ मजवेगळें जें जें सुख । तुच्छ करूनि सांडिती देख । माझ्या भजनाचा परम हरिख । अलोलिक मद्भाक्तां ॥३४॥ म्हणाल भक्त केवळ वेडीं । तुझ्या भजनीं धरिती गोडी । परी तुज तयांची आवडी । नसेल गाढी अतिप्रीती ॥३५॥ जेवीं गोचिडां आवडे म्हशी । परी गोचीड नावडे तिसी । तेवीं भक्तांची प्रीती तुजसरिसी । तुज त्यांची प्रीति नसेल ॥३६॥ भज्य भजन भजता । हे त्रिपुटी आविद्यकता । अविद्यायुक्त भजनपंथा । नसेल सर्वथा तुज प्रीती ॥३७॥ जेवीं कां स्वप्नींचे आंवतणें । जागत्यासी नाहीं जेवूं जाणें । तेवीं अविद्यायुक्त मिथ्याभजनें । त्वां प्रीती करणें हें घडेना ॥३८॥ ऐसा आशंकेचा अभिप्रावो । तेचि अर्थीं सांगताहे देवो । भजनीं भक्तांचा शुद्ध भावो । तेथ मजही पहा हो अतिप्रीती ॥३९॥ जो जैसा मजकारणें । मी तैसाचि त्याकारणें । भक्त अनन्य मजकारणें । मीही त्यांकारणें अनन्य ॥१४०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १५ वा
न तथा मे प्रियतम आत्मयोनिर्न शङ्करः । न च सङ्कर्षणो न श्रीर्नैवात्मा च यथा भवान् ॥ १५ ॥
माझ्या भक्तांची मज प्रीती । ते मीचि जाणें श्रीपती । ते उपमेलागीं त्रिजगतीं । नाही निश्चिती कांटाळें ॥४१॥ जो अनन्य झाला माझे भक्ती । तेव्हांचि त्याची अविद्यानिवृत्ती । ऐशिया भक्तांची जे मज प्रीती । ते सांगूं मी किती उद्धवा ॥४२॥ ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । त्याचे लळे मी पुरवीं सकळ । परी भक्तांच्या ऐसा प्रबळ । प्रीतिकल्लोळ तेथ नाहीं ॥४३॥ म्यां ब्रह्मा लाविला कर्मपंथा । भक्तांसी दिधली निष्कर्मता । यालागीं न वचें मी ब्रह्मा प्रार्थितां । होय भात खाता गोवळ्यांचा ॥४४॥ उणें आणूनि ब्रह्मयासी । मी तों झालों वत्सें वत्सपांसी । एवं निजभक्तांच्या ऐसी । प्रीती ब्रह्मयासी मज नाहीं ॥४५॥ असो ब्रह्मयाची ऐशी कथा । संकर्षण माझा ज्येष्ठ भ्राता । परी भक्तांच्या ऐशी सर्वथा । नसे प्रीती तत्त्वतां तयासी ॥४६॥ कौरवांच्या पक्षपातासी । उणें आणोनि बळिभद्रासी । म्यां वांचविलें निजभक्तांसीं । पांडवांसी निजांगें ॥४७॥ तुजदेखतां भीष्माच्या पणीं । म्यां हारी घेऊनि रणांगणीं । वांचविला कोदंडपाणी । भक्तचूडामणी अर्जुन ॥४८॥ रमा माझ्या पट्टाची राणी । ते म्यां सेवेसी लाविली चरणीं । खांदीं वाहिल्या गौळणी । भक्तशिरोमणी गोपिका ॥४९॥ जे लक्ष्मी निःशेष उपेक्षिती । ते मज पूज्य परम प्रीतीं । जे मज लक्ष्मी मागती । त्यांसी श्री ना श्रीपती ऐसें होय ॥१५०॥ लक्ष्मी उपेक्षूनि निश्चितीं । मज निजभक्त आवडती । मज पढियंता उमापती । त्याहून अतिप्रीती भक्तांची ॥५१॥ ज्या महादेवाचेनि गुणें । म्यांही श्यामवर्ण धरणें । ज्या महादेवाचेनि वचनें । म्यां मोहिनी होणें दुसरेनी ॥५२॥ ते मोहिनीच्या दर्शनीं । म्यां शिव भुलविला तत्क्षणीं । रुक्मांगद मोहिनीपासूनी । अर्धक्षणीं तारिला ॥५३॥ यापरी माझ्या भक्तांहुनी । मज प्रिय नव्हे शूलपाणी । मज पढियंता त्रिभुवनीं । भक्तावांचुनी आन नाहीं ॥५४॥ आगमनिगमीं प्रतिपाद्य । माझी चतुर्भुजमूर्ति शुद्ध । ते निजहृदयीं मी परमानंद । भक्तनिजपद वाहतसें ॥५५॥ मज निजदेहाची नाहीं गोडी । गोवळ झालों अतिआवडीं । गायी राखें अरडीदरडी । कीं थापटीं घोडीं भक्तांचीं ॥५६॥ मी अवाप्तसकळकाम । परी प्रेमळांलागीं सदा सकाम । देखतां प्रेमळांचा भाव परम । मी आत्माराम उडी घालीं ॥५७॥ प्रेमळ देखतांचि दिठीं । मी घे आपुलिये संवसाटीं । नव्हतां वरीव दें सुखकोटी । न ये तरी उठाउठी सेवक होय ॥५८॥ सांडूनि महत्त्वपरवडी । मी निजभक्तांचीं उच्छिष्टें काढीं । भक्तकाजाचे सांकडीं । करीं कुरंवडी देहाची ॥५९॥ उपेक्षूनि निजदेहासी । उद्धवा तुजसारिखिया भक्तांसी । मज आवडती ते अहर्निशीं । जीवें सर्वस्वेंसी पढियंते ॥१६०॥ आवडी करितां माझें भजन । मज पूज्य झाले भक्तजन । त्या भक्तांचें निजलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १६ वा
निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम् । अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्‌घ्रिरेणुभिः ॥ १६ ॥
अनन्य करितां माझें भजन । माझ्या स्वरूपीं झगडलें मन । सकळ वासना गेल्या विरोन । वृत्तिशून्य अवस्था ॥६२॥ आटाटीवीण न प्रार्थितां । अयाचित अर्थ प्राप्त होतां । तोही हातीं घेवों जातां । निरपेक्षता बुडाली ॥६३॥ अर्थ देखोनि जो लविन्नला । तो जाण लोभें वोणवा केला । तोही उपेक्षूनि जो निघाला । तो म्यां वंदिला सर्वस्वें ॥६४॥ मार्गीं अर्थ पडतां । कोणी नाहीं माझा म्हणतां । तोही स्वयें हातीं घेतां । निरपेक्षता बुडाली ॥६५॥ वृत्तिशून्य जे अवस्था । ती नांव जाण निरपेक्षता । ते काळींची जे मननता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥ वेदशास्त्रार्थें परम प्रमाण । ते माझें सत्य स्वरूप जाण । ते स्वरूपीं निजनिर्धारण । त्या नांव मनन बोलिजे ॥६७॥ करितां स्वरूपविवेचन । स्वरूपरूप झालें मन । तेथें धारणेवीण मनन । न करितां स्मरण होतसे ॥६८॥ या नांव मननावस्था । सत्य जाण पां सर्वथा । याहीवरी शांतीची जे कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६९॥ काम क्रोध सलोभता । समूळ मूळेंसी न वचतां । देहीं आली जे निश्चळता । ते न सरे सर्वथा येथ शांती ॥१७०॥ मत्स्य धरूनियां मनीं । बक निश्चळ राहिला ध्यानीं । ते शांति कोण मानी । अंतःकरणीं सकाम ॥७१॥ देहीं स्फुरेना देहअ हंता । विराली कामक्रोधसलोभता । हे शांति बाणे भाग्यवंता । मुख्य शांतता या नांव ॥७२॥ उद्धवा जाण पां निश्चितीं । मजही मानली हेचि शांति । याहीवरी जे समतेची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७३॥ विचित्र भूतें विचित्र नाम । विचित्राकारें जग विषम । तेथें देखे सर्वीं सर्व सम । परब्रह्म समत्वें ॥७४॥ फाडाफाडीं न शिणतां । तडातोडी न करितां । माझेनि भजनें मद्भंक्तां । सर्वसमता मद्भा वें ॥७५॥ मद्भािवें समता आल्या हाता । खुंटली भूतभेदाची वार्ता । भेदशून्य स्वभावतां । निर्वैरता सहजेंचि ॥७६॥ जंववरी द्वैताचें भान । तंववरी विरोधाचें कारण । अवघा एकचि आपण । तेथ वैरी कोण कोणाचा ॥७७॥ गगन गगनासी कैं भांडे । कीं चंद्रा चंद्रेंसीं झुंझ मांडे । कीं वायूचेनि वायु कोंडे । कीं जिव्हेचीं दुखंडें जिव्हा करी ॥७८॥ जें भेदाचें निराकरण । तेंचि निर्वैरतेचें लक्षण । उद्धवा सत्य जाण । निर्वैरपण या नांव ॥७९॥ निरपेक्षता आणि माझें मनन । शांति आणि समदर्शन । पांचवें तें निर्वैर जाण । पंचलक्षण हें मुख्यत्वें ॥१८०॥ असो पंचलक्षणकथा । एक निरपेक्षता आल्या हाता । पायां लागे सायुज्यता । पूर्णब्रह्मता ठसावे ॥८१॥ निरपेक्षाचें निश्चळ मन । निरपेक्ष तो निर्वैर जाण । निरपेक्ष तो शांत संपूर्ण । निरपेक्षाची जाण सेवा मी करीं ॥८२॥ कडेकपाटीं न रिघतां जाण । न सोशितां अतिसाधन । हें हाता आल्या पंचलक्षण । विश्वउाद्धरण त्याचेनी ॥८३॥ ऐशिया भक्तांचें दर्शन । झाल्या तरतीं हें नवल कोण । त्यांचें करितां नामस्मरण । उद्धरण जडजीवां ॥८४॥ हें पंचलक्षण आल्या हाता । मजहोनि अधिक पवित्रता । जोडली माझ्या निजभक्तां । मीही वंदीं माथां चरणरेणु ॥८५॥ समुद्रोदक मेघीं चढे । त्यासी मधुरता अधिक वाढे । जग निववी वाडेंकोडें । फेडी सांकडें दुकाळाचें ॥८६॥ तेंचि उदक समुद्रीं असतां । उपयोगा न ये गा सर्वथा । तेवीं माझेनि भजनें मद्भयक्तां । झाली पवित्रता मजहुनी ॥८७॥ केळी चाखतां चवी नातुडे । तिचींच केळें अतिगोडें । तेवीं मजहूनि माझ्या भक्तांकडे । पवित्रता वाढे अनिवार ॥८८॥ माझ्या ठायीं जें पवित्रपण । तें भक्तांचेनि मज जाण । यालागीं भक्तांमागें मी आपण । धांवें चरणरेणू वंदावया ॥८९॥ भक्तचरणरेणु वंदितां । मज केवढी आली पवित्रता । माझें पायवणी वाहे माथां । जाण तत्त्वतां सदाशिवू ॥१९०॥ एवं माझ्या भक्तांचें जें सुख । सुखपणें अलोलित । तें सुख नेणती आणिक । तें बोलावया मुख सरेना ॥९१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १७ वा
निष्किञ्चना मय्यनुरक्तचेतसः । शान्ता महान्तोऽखिलजीववत्सलाः । कामैरनालब्धधियो जुषन्ति ते यन् । नैरपेक्ष्यं न विदुः सुखं मम ॥ १७ ॥
मीवांचूनि ज्यांचे गांठी । नाहीं फुटकी कांचवटी । मजवांचोनि सगळे सृष्टीं । आणिकांतें दृष्टीं न देखती ॥९२॥ ऐसें करितां माझें भजन । जाति कुळ देहाभिमान । सहजें जाय निरसोन । अकिंचन या नांव ॥९३॥ याहीवरी प्रेमयुक्त । माझ्या स्वरूपीं रंगलें चित्त । अतएव निजशांती तेथ । असे नांदत निजरूपें ॥९४॥ ऐशिया गा निजशांती । परिपाकातें पावली भक्ती । तें मीवांचूनि सर्वभूतीं । दुजी स्थिती जाणेना ॥९५॥ जो जो जीवू जेथें देखे । तो तो मद्‌रूपें वोळखे । ते वोळखीचेनि हरिखें । प्रीति यथासुखें अनन्य करी ॥९६॥ ऐशिया मद्‌रूपस्थिती । जीवमात्रीं अनन्य प्रीती । एवं मद्भा‌वें माझी भक्ती । महंतस्थिती या नांव ॥९७॥ ऐसा मद्भा‌वनायुक्त । सर्वीं सर्वत्र माझा भक्त । तेथ कामादिदोष समस्त । अस्तमाना जात ते काळीं ॥९८॥ सविता येतां प्राचीजवळी । मावळे नक्षत्रमंडळी । तेवीं भक्तीच्या प्रबोधकाळीं । झाली होळी कामादिकां ॥९९॥ झालिया कामाची निवृत्ती । सहजेंचि निर्विषयस्थिती । तेथें माझ्या सुखाची सुखप्राप्ती । सुखें सुख भोगिती सुखरूप ॥२००॥ देशें काळें वेदानुवादा । ज्या सुखाची न करवे मर्यादा । त्या सुखाची सुखसंपदा । मद्भयक्त सदा भोगिती ॥१॥ ज्या सुखाचे सुखप्राप्ती । विरोनि जाय चित्तवृत्ती । सुखें सुखरूप सर्वांगें होती । एवढी सुखप्राप्ती मद्भीक्तां ॥२॥ इतर मी सांगों कायी । मोक्षसुखाच्याही ठायीं । या सुखाची गोडी नाहीं । धन्य पाहीं हरिभक्त ॥३॥ ऐशिया सुखाकारणें । साधक शिणती जीवें प्राणें । तपादि शरीरशोषणें । व्रत धरणें विषयांचें ॥४॥ एक करिती योगयाग । एक करिती शास्त्रसंग । एक करिती सर्वस्वत्याग । एकीं सांडिला संग गृहदारा ॥५॥ एक फळाहारी निराहारी । एक ते नग्न ब्रह्मचारी । एक कडेकपाटीं शिखरीं । गिरिकंदरीं रिघाले ॥६॥ एक ते जटाळ गांठ्याळ । एक नखधारी ढिसाळ । एक महाहटी विशाळ । एक पिसाळ मत्तमुद्रा ॥७॥ एक तांबडे बोडके । एक ते केवळ सुडके । एक तीर्थाटणें रोडके । एक ते मुके मौननिष्ठ ॥८॥ एक राख्ये एक शंख्ये । एक ते अत्यंत बोलके । एक पाणीपिशीं झालीं उदकें । कुशमृत्तिके विगुंतलीं ॥९॥ ऐशा नाना परींच्या व्युत्पत्ती । साधक शिणती नेणों किती । माझ्या भजनसुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं कोणासी ॥२१०॥ जें माझ्या भक्तांचें निजसुख । तें कोणासी न पवेचि देख । स्वप्नींही त्या सुखाचें मुख । अनोळख पैं झालें ॥११॥ चंद्रकिरणींचें अमृत । जेवीं वायसां अप्राप्त । तेवीं माझें निजसुख निश्चित । नव्हेचि प्राप्त अभक्तां ॥१२॥ थानीं लागल्या गोचिडा । अशुद्धचि आवडे मूढा । जवळिल्या क्षीरा वरपडा । नव्हेचि रोकडा अभागी ॥१३॥ तेवीं सांडोनि माझी भक्ती । नाना साधनीं व्यर्थ शिणती । त्यांसी माझ्या निजसुखाची सुखप्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥ जिंहीं माझ्या भजनपरवडी । केली भक्तीची कुळवाडी । ते माझ्या निजसुखाची गोडी । पावले रोकडी आत्यंतिक ॥१५॥ ज्या निजसुखाच्या ठायीं । शिळेपणाची भाषाचि नाहीं । विटों नेणे कल्पांतींही । इंद्रियांचा कांहीं न पडे पांगू ॥१६॥ जें जें विषयांचें सुख । तें तें इंद्रियांपंगिस्त देख । अपंगिस्त भक्तिसुख चोख । सभाग्य लोक पावती ॥१७॥ जें सुख भोगितां पाहीं । देही तोचि होय विदेही । तें सुख माझ्या भक्तांच्या ठायीं । प्रकटलें कंहीं लोपेना ॥१८॥ हे उत्तमोत्तम भक्त पाहीं । सुख पावले नवल कायी । परी केवळ जे विषयी । भजनें त्यांही सुखप्राप्ती ॥१९॥ भाग्यवशें सत्संगती । आस्तिक्यभावें अनन्यस्थिती । अल्पही माझी घडल्या भक्ती । विषयनिवृत्ती तेणें होय ॥२२०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १८ वा
बाध्यमानोऽपि मद्भ-क्तो विषयैरजितेन्द्रियः । प्रायः प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥ १८ ॥
माझ्या ठायीं अनन्य प्रीती । प्रेमयुक्त भजनस्थिती । ऐशियां भक्तां विषय बाधिती । हे व्याख्यानस्थिती केवीं घडे ॥२१॥ आवडी करितां माझी भक्ती । विषयवासना जळून जाती । तेथ उपजे विषयासक्ती । हे कोणें युक्ती मानावी ॥२२॥ आरिसा उटितां उजळे । तेवीं भक्तीनें विषयो क्षाळे । तेथ विषयासक्ती खवळे । हें निरूपण कोंवळें साधारण ॥२३॥ केवळ जो विषयासक्त । संसारीं प्रपंचयुक्त । तोही प्रसंगे झालिया भक्त । होय विरक्त तें ऐक ॥२४॥ जीवीं भक्ति लागली गोड । नाहीं मावळली विषयचाड । ऐसें उभय अवघड । अतिसांकड जयासी ॥२५॥ तेणें मुख्यत्वें घ्यावी भक्ती । गौण धरावी विषयासक्ती । तिचीही होय विरक्ती । ऐक ते युक्ती सांगेन ॥२६॥ लवणासी मिळतां जळ । विरवूनि सांडी तत्काळ । तेवीं भक्ति वाढविल्या प्रबळ । विषयमंडळ विभांडी ॥२७॥ यापरी भजनपरिपाटीं । विषयांसी पडे तुटी । निजसुखाची लाभे भेटी । पडे मिठी स्वानंदें ॥२८॥ मज पाहिजे विषयनिवृत्ती । या हेतू केली नाहीं भक्ती । म्हणाल विषयांची विरक्ती । कोणे युक्ती घडे त्या ॥२९॥ येचिविषयीं उत्तर । सांगताहे शारङ्गधर । दीपाचा पेटल्या वैश्वानर । तो जाळील घर नगर तैसें हें ॥२३०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक १९ वा
यथाग्निः सुसमृद्धार्चिः करोत्येधांसि भस्मसात् । तथा मद्विषया भक्तिरुद्धवैनांसि कृत्स्नशः ॥ १९ ॥
दीप लावावयालागुनी । सोज्ज्वळ केला जो वन्ही । तो अवचटें पडला वनीं । तिडिकी उडोनी तृणांकुरीं ॥३१॥ तो अनिच्छितचि एकसरें । कोपटें आणि धवळारें । नगरें पुरें मंदिरें । गिरिकंदरें भस्म करी ॥३२॥ तैशी अल्पही माझी भक्ती । श्रद्धायुक्त प्रवेशल्या चित्तीं । संचित क्रियमाण पापपंक्ती । होय जाळिती निःशेष ॥३३॥ पूर्वपापाचे समूळ मळ । चित्तीं जडले होते प्रबळ । तें चित्त अतिचंचळ । विषयीं व्याकुळ सर्वदा ॥३४॥ त्यासी माझिया भक्तिलेशें । पूर्वपापाचा समूह नासे । जेवीं कां कर्पूर दीपस्पर्शें । निःशेष नासे तत्काळ ॥३५॥ ऐसें निर्मळ झालिया चित्त । ब्रह्म प्रकाशे सदोदित । मग तें नव्हे विषयासक्त । होय विरक्त अनिच्छितां ॥३६॥ भक्तिलेशाची एवढी गरिमा । तो संपूर्ण भक्तीचा महिमा । कोण जाणे भक्तोत्तमा । आगमनिगमां अतर्क्य ॥३७॥ अलक्ष्य लक्षेना माझी भक्ती । अतर्क्य तर्केना शास्त्रयुक्तीं । अगाध नाकळे निश्चितीं । साधनव्युत्पत्ती शिणतांही ॥३८॥ पूर्ण माझे भक्तीचा पार । मजही न कळे साचार । यालागीं मी भक्तांचा आज्ञाधार । नुल्लंघीं उत्तर सर्वथा ॥३९॥ अगाध भक्तांची थोरी । यालागीं मीही सेवा करीं । भक्तपद धरिंले उरीं । वंदी शिरीं अंघ्रिरेणू ॥२४०॥ भक्त म्हणवितां वाटे गोड । भजनमुद्रा अतिअवघड । भक्तीचें अंतर अतिगूढ । न कळे उघड तिशास्त्रां ॥४१॥ ज्ञान सांगतां अतिसुगम । भक्तिरहस्य गुह्य परम । अकृत्रिम उपजे प्रेम । ऐसें हें वर्म लाविल्या न लगे ॥४२॥ कृपण जरी दूरी जाये । तो घरींचें ठेवणें जीवीं वाहे । तैसें माझें प्रेम पाहें । जो हृदयीं वाहे सर्वदा ॥४३॥ कां वंध्या गर्भ संभवल्यापाठीं । उल्हासे, वाढवी गोरटी । तैशी माझ्या प्रेमाची पोटीं । आवडी मोटी जैं होय ॥४४॥ जैसे वंध्यागर्भाचे डोहाळे । तैसे माझ्या प्रेमाचे सोहाळे । पोटांतलेनि कळवळें । उल्हास बळें चढोवढी ॥४५॥ सदैव जांवयी आल्या घरा । जेवीं सर्वस्व वेंची सुंदरा । तेवीं माझा कळवळा पुरा । ज्याच्या जिव्हारा वोसंडे ॥४६॥ बीज अधिकाधिक पेरितां । उल्हास कृषीवळाचे चित्ता । तेवीं सर्वस्व मज अर्पितां । तैशी उल्हासता जैं होये ॥४७॥ सगुण सुरूप समर्थ भर्ता । निघोन गेलिया तत्त्वतां । त्यालागीं तळमळी जैशी कांता । तैशी कळवळता जैं उठी ॥४८॥ त्या नांव गा माझी भक्ती । उद्धवा जाण निश्चितीं । जे भक्तीसी भुलोनि श्रीपती । भक्तांहातीं आतुडलों ॥४९॥ चढत्या आवडीं माझी प्रीती । तेचि जाण पां माझी भक्ती । ऐसा भक्तीचा महिमा श्रीपती । स्वयें उद्धवाप्रती सांगत ॥२५०॥ आवडी धरोनि पोटेंसी । देवो सांगे उद्धवासी । माझी भक्ति ते जाण ऐसी । अखंड जीपाशीं मी असें ॥५१॥ संसारतरणोपायीं । हेचि एक मुख्य पाहीं । मोक्ष लागे इच्या पायीं । इतर साधनें कायी बापुडीं ॥५२॥ मी तंव अजित लोकीं तिहीं । त्या मज भक्तिप्रतापें पाहीं । जिंतोनियां ठायींच्याठायीं । भावबळें पाहीं स्ववश केलों ॥५३॥ यालागीं सर्व विजयांचे माथां । माझी भक्तीचि गा सर्वथा । ऐक पां तेही कथा । तुज मी तत्त्वतां सांगेन ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २० वा
न साधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म उद्धव । न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥ २० ॥
सांख्य जें कां नित्यानित्य । कर्म जें कां नित्यनैमित्य । अष्टांगयोग समस्त । नव्हती समर्थ मत्प्राप्तीं ॥५५॥ स्वाध्याय जें वेदाध्ययन । तप जें वातांबुपर्णाशन । त्याग जो संन्यासग्रहण । माझे भक्तीविण बापुडीं ॥५६॥ जैशी नाकेंवीण बरव । कां शिरेंवीण अवयव । भर्तारेंवीण अहेव । जाण पां तो सर्व विटंबू ॥५७॥ तैसें माझे भक्तीविण । सकळ साधनें बापुडीं जाण । मज पावावया समर्थपण । नाहीं आंगवण समस्तां ॥५८॥ तैशी नव्हे माझी भक्ती । चढती वाढवून माझी प्रीती । तत्काळ करी माझी प्राप्ती । नव्हे पंगिस्ती आणिकाची ॥५९॥ जेव्हां उपजली माझी भक्ती । तेव्हांच झाली माझी प्राप्ती । हें पुनःपुन्हां उद्धवाप्रती । हरिखें श्रीपती सांगत ॥२६०॥ रत्नाासवें जैशी दीप्ती । अरुणासवें जेवीं गभस्ती । तेवीं भक्तीपाशीं मी श्रीपती । असें निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥ ते भक्ति लागे ज्याच्या चित्तीं । तैं मी सांपडलों त्याच्या हातीं । आणिकां साधनांचे प्राप्ती । विनाभक्ती मी नातुडें ॥६२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २१ वा
भक्त्याहमेकया ग्राह्यः श्रद्धयाऽऽत्मा प्रियः सताम् । भक्तिः पुनाति मन्निष्ठा श्वपाकानपि संभवात् ॥ २१ ॥
इतर साधनें व्युत्पत्ती । दूरी सांडूनि परतीं । श्रद्धायुक्त माझी भक्ती । धरिल्या हातीं मी लाभें ॥६३॥ निर्विकल्प निःसंदेहो । सर्व भूतीं भगवद्भाीवो । हा भक्तीचा निजनिर्वाहो । भजनभावो या नांव ॥६४॥ होऊनि सर्वार्थी उदासू । माझ्या भजनाचा उल्हासू । न धरी मोक्षाचा अभिलाषू । एवढा विश्वासू मद्भंजनीं ॥६५॥ तेथें तरें कीं न तरें । हा विकल्पू कोठें उरे । माझेनि भजनें निर्धारे । कै पाठिमोरे विधिवाद ॥६६॥ एवढा विश्वासीं ज्याचा भावो । न धरी भक्तीवेगळा उपावो । आम्हां त्याचेनि जीवें जीवो । तो आत्मा पहा हो पैं माझा ॥६७॥ जो मी ज्ञानियांचा आत्मा । भक्तांचा प्रिय परमात्मा । शास्त्रीं प्रतिपादिती पुरुषोत्तमा । तो मी साउमा त्या धांवें ॥६८॥ मज आवडे अनन्य भक्ती । मी त्यांचा अंकित निश्चितीं । त्यांचेनि माझी त्रैलोकीं ख्याती । मज महंती त्यांचेनि ॥६९॥ त्यांचेनि मज खाणें जेवणें । त्यांचेनि मज लेणें नेसणें । त्यांचेनि जीवेंप्राणें । म्यां वर्तणें सर्वत्र ॥२७०॥ माझे गांठीं कांहीं नाहीं । भक्तीं सर्वस्वें वेंचूनि पाहीं । नाना उपचारउ पायीं । महत्त्व तिंहीं मज दिधलें ॥७१॥ मज अचक्षूसी दिधले डोळे । अश्रोत्रा श्रवण दिधले । मज अमुखा तिंहीं मुख केलें । त्यांचेनि बोलें मी बोलका ॥७२॥ मज त्यांचेनि गमनागमन । त्यांचेनि अवयव अळंकरण । त्यांचेनि मज नेमस्त स्थान । मज समर्थपण त्यांचेनि ॥७३॥ मज नामरूप तिंहीं करणें । मज पवित्रता त्यांचेनि गुणें । मज वैकुंठींचें ठाणें । भक्तीं अचळपणें दीधलें ॥७४॥ येथवरी निजभक्तांसी । मी वश्य झालों भक्तीपाशीं । यालागीं अहर्निशीं । मी भक्तांपाशीं तिष्ठतू ॥७५॥ मी अजन्मा त्यांचेनि जन्म धरीं । मी अकर्मा त्यांचेनि कर्म करीं । त्यांचेनि बोलें उद्धरीं । नाममात्रें महापापियां ॥७६॥ नारदवचनासाठीं । वाल्मीकि परम पापी सृष्टीं । म्यां वंद्य केला वैकुंठीं । नामपरिपाटीं पवित्रत्वें ॥७७॥ येथवरी भक्तीची सत्ता । मजवरी चाले तत्त्वतां । भक्तीवेगळा सर्वथा । मीं न यें हाता कोणाचे ॥७८॥ भक्तांच्या उपकारता । मी थोर दाटलों तत्त्वतां । नव्हेचि प्रत्युपकारता । आधीन सर्वथा यालागीं ॥७९॥ त्यालागीं व्हावया उतरायी । माझे गांठीं कांहींच नाहीं । लटकुफटकु दीधलें कांहीं । तें हळूचि पाहीं सांगेन ॥२८०॥ भक्त माझेनि सनाथ । माझेनि झाले ते कृतकृत्य । माझेनि आनंदें तें सदा तृप्त । वोसंडत निजबोधें ॥८१॥ माझेनि बळें जगजेठी । घायेंवीण छेदिती सृष्टी । माझेनि बळें त्यांचे दृष्टी । संमुख नुठी कळिकाळ ॥८२॥ माझेनि न माती लोकीं तिहीं । माझेनि ते देहीं विदेही । माझेनि बळें पाहीं । प्रळयकाळ तिंही प्राशिला ॥८३॥ माझेनि बळें जाण । विभांडिलें जन्ममरण । माझें करोनियां भजन । ब्रह्म सनातन ते झाले ॥८४॥ हेंही नाहीं म्यां दीधलें । भजनबळें तिंहीं नेलें । त्यांसीं माझें कांहीं न चले । सर्वस्व लुटिलें निजभक्तीं ॥८५॥ भक्तीं भजनभावबळें । अजिता मातें तिंहीं जिंकिलें । जिकोनि आपण्या वश्य केलें । माझें निजपद नेलें निजभक्तीं ॥८६॥ एवं माझ्या निजपदाची सत्ता । जरी आली भक्तांच्या हाता । तरी स्वामित्व ठेवूनि माझे माथां । माझे भक्तिपंथा विनटले ॥८७॥ ते माझे भक्तीची पवित्रता । आश्चर्य वाटेल तुज ऐकतां । संदेहो नाहीं मज सांगतां । ऐक तत्त्वतां तो महिमा ॥८८॥ सांडोनि दांभिक लौकिक । माझ्या भजनीं भावार्थें चोख । तो ज्ञाती जरी झाला श्वपाक । तरी आवश्यक मज पूज्य ॥८९॥ केवळ जीं अपवित्रें । रिसें आणि वानरें । म्यां पूजिलीं गौळ्यांची पोरें । ताकपिरें रानटें ॥२९०॥ जो जातीनें नीचत्वा नेला । परी भक्तिभावें उंचावला । तो मद्‌रूपता पावला । पूज्य झाला तिहीं लोकीं ॥९१॥ 'विप्रात् द्विषड्गुणयुता' । ये श्लोकींची हेचि कथा । जळो त्या द्विजाची पवित्रता । जो माझ्या भजनपथा विन्मुख ॥९२॥ त्याहूनि श्वपच गा वरिष्ठ । जो माझ्या भजनीं भजननिष्ठ । त्यातें वंदिती पुराणश्रेष्ठ । कविवरिष्ठ महाकवी ॥९३॥ विदुर दासीपुत्र तत्त्वतां । भावें पढिया भगवंता । भावो प्रमाण परमार्था । जात्यभिमानता सरेना ॥९४॥ मज पावावया साचोकारें । भावो सरे जाती सरे । यालागीं अवघ्यांचे धुरे । म्यां वनचरें उद्धरलीं ॥९५॥ पक्ष्यांमाजीं केवळ निंद्यू । जटायु उद्धरिला म्यां गीधू । अंत्यज उद्धरिला धर्मव्याधू । भाव शुद्धू मदर्थी ॥९६॥ भलता हो भलते जाती । ज्यासी माझी भावार्थें भक्ती । तोचि जाण पां पवित्रमूर्ती । माझी प्राप्ती मद्भ जनें ॥९७॥ सांडोनियां माझी भक्ती । नाना साधनें व्युत्पत्ती । करितां नव्हे माझी प्राप्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥९८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २२ वा
धर्मः सत्यदयोपेतो विद्या वा तपसान्विता । मद्भःक्त्यापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ २२ ॥
माझे भक्तीवीण कर्मधर्म । जाण पां तो केवळ भ्रम । चुकलें मत्प्राप्तीचें वर्म । तो धर्म अधर्म परिणमे ॥९९॥ माझे भक्तीवीण सत्यवादू । तो जाण पां जैसा गर्भांधू । प्रतिपदीं घडे प्रमादू । अधःपतनबाधू देखेना ॥३००॥ भक्तीवीण दयेची थोरी । जेवीं पुरुषेंवीण सुंदरी । ते विधवा सर्व धर्माबाहेरी । तैसी परी दयेची ॥१॥ माझे भक्तीवीण जे विद्या । ते केवळ जाण पां अविद्या । जेवीं वायस नेणती चांदा । तेवीं माझ्या निजबोधा नोळखती ॥२॥ चंदनभार वाहे खर । परी तो नेणे सुवासाचें सार । माझेनि भक्तीवीण विद्याशास्त्र । केवळ भारवाहक ॥३॥ माझे भक्तीवीण जें तप । शरीरशोषणादि अमूप । तें पूर्वादृष्टें भोगी पाप । नव्हे सद्‌रूप तपःक्रिया ॥४॥ माझे भक्तीवीण जें साधन । तें कोशकीटाच्या ऐसें जाण । आपण्या आपण बंधन । भक्तिहीन क्रिया ते ॥५॥ एवं माझे भक्तीवीण । जें केलें तें अप्रमाण । तें भक्तीचें शुद्ध लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २३ वा
कथं विना रोमहर्षं द्रवता चेतसा विना । विनानन्दाश्रुकलया शुध्येद् भक्त्या विनाऽऽशयः ॥ २३ ॥
आवडीं हरिकथा ऐकतां । नाना चरित्रें श्रवण करितां । माझी आत्मचर्चा हृदयीं धरितां । पालटू चित्ता तेणें होये ॥७॥ तेणेंचि उपजे माझी भक्ती । माझ्या भजनाच्या अतिप्रीतीं । आवडीं माझीं नामें गाती । रंगीं नाचती सद्भाअवें ॥८॥ पोटांतूनियां उल्हासतां । रंगीं गातां पैं नाचतां । अंतरीं द्रवो झाला चित्ता । ते अवस्था बाह्य दिसे ॥९॥ अंतरीं सुखाची झाली जोडी । बाह्य रोमांची उभिली गुढी । त्या स्वानुभवसुखाची गोडी । नयनीं रोकडी प्रवाहे ॥३१०॥ माझे भक्तीचिया आवडीं । अहं सोहं दोनी कुडीं । तुटली अभिमानाची बेडी । विषयगोडी निमाली ॥११॥ ते काळींचें हेंचि चिन्ह । पुलकांकित देहो जाण । नयनीं आनंदजीवन । हृदयीं परिपूर्ण स्वानंदू ॥१२॥ पुंजाळले दोनी नयन । सदा सर्वदा सुप्रसन्न । स्फुरेना देहाचे भान । भगवंतीं मन रंगलें ॥१३॥ ऐसी नुपजतां माझी भक्ती । कैंची होय विषयविरक्ती । विरक्तीवीण माझी प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥ माझी शुद्धभक्ती तत्त्वतां । साचार आली जयाचे हाता । ऐक त्याच्या चिन्हांची कथा । आणि पवित्रता तयाची ॥१५॥ माझे भक्तीसी जो लागला । तो तत्काळ पवित्र झाला । त्यानें त्रिलोक पुनीत केला । हें गर्जोनि बोलिला श्रीकृष्णू ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २४ वा
वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं । रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च । विलज्ज उद्गायति नृत्यते च । मद्भ क्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २४ ॥
अंगीं रोमांच रवरवित । स्वेदबिंदू डळमळित । चित्त चैतन्यें द्रवत । तेणें सद्गडदित पैं वाचा ॥१७॥ हर्ष वोसंडतां पोटीं । अर्धोन्मीलित होय दृष्टी । जीवशिवां पडली मिठी । ध्यानत्रिपुटी मावळली ॥१८॥ नयनीं अश्रूंचा पूर लोटी । उभंडू न संटेचि पोटीं । होत जीवभावाची तुटी । पडे सृष्टीं मूर्च्छित ॥१९॥ आक्रंदे थोर आक्रोशें । वारंवार रडतां दिसे । रडण्यामाजीं गदगदां हांसे । जेवीं लागलें पिसें ब्रह्मग्रहो ॥३२०॥ रडणें हांसणें न सांडी । त्याहीमाजीं नवल आवडी । अर्थावबोधें गाणें मांडी । निजात्मगोडीचेनि योगें ॥२१॥ विसरोनि माझें तुझें । सांडोनियां लोकलाजे । हरिखें प्रेमाचेनि भोजें । तेणें नाचिजे निःशंक ॥२२॥ गाणे नाचणें हांसणें । तो रडे कासयाकारणें । ऐक तींही लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥२३॥ माउलीवेगळें बाळक पडे । जननीं पाहतां कोठें नातुडे । भेटता ओरडूनि रडे । मिठी पडे सप्रेम ॥२४॥ जीव परमात्मा दोनी । चुकामुकी झाली भ्रमपट्टनीं । त्यांसी एकाकीं होतां मिळणी । रडे दीर्घस्वरें स्फुंदत ॥२५॥ बहुकाळें झाली भेटी । ऐक्यभावें पडली मिठी । तेणें उभंडू न संटे पोटीं । रुदन उठी सप्रेम ॥२६॥ देवो लाघवी नानापरी । मायावी नातुडें निर्धारीं । तो सांपडला घरींच्या घरीं । तेणें विस्मय करी टवकारें ॥२७॥ देव सदा जवळीच असे । त्यालागीं जन कैसे पिसे । पाहों जाती देशोदेशें । तें देखोनि हांसे गदगदां ॥२८॥ देव सर्वांसी अजितू । तो म्यां जिंकिला भगवंतू । धरोनि राखिला हृदयांतू । यालागीं नाचतू उल्हासें ॥२९॥ निवटूनि दुजयाची मातू । अंगें जीतिला भगवंतू । जंगीं झाला यशवंतू । यालागीं गातनाचतू उल्हासें ॥३३०॥ पाहतां दुसरें न दिसे मज । यालागीं धरूं विसरला लाज । जगीं झाला तो निर्लज्ज । निर्लज्जतेची वोज हे त्याची ॥३१॥ यापरी भक्तियुक्त । होऊनियां माझे भक्त । निजानंदें गातनाचत । तेणें केलें पुनीत लोकत्रय ॥३२॥ जयाचे देखतां चरण । जडजीवां उद्धरण । ज्याचे लागतां चरणरेण । पशु पाषाण उद्धरती ॥३३॥ कीर्तनाचेनि महाघोकें । नाशिलीं जगाचीं सर्व दुःखें । अवघें विश्वचि हरिखें । भरिलें महासुखें उचंबळत ॥३४॥ दर्शनें स्पर्शनें वचनें । एक तारिले कीर्तनें । एक तारिले नामस्मरणें । यापरी जग उद्धरणें उद्धवा ॥३५॥ अविद्यायुक्त जीव मलिन । त्यासी शुद्ध व्हावया जाण । माझी भक्तीचि प्रमाण । हेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥३६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २५ वा यथाग्निना हेम मलं जहाति । ध्मातं पुनः स्वं भजते च रूपम् । आत्मा च कर्मानुशयं विधूय । मद्भंक्तियोगेन भजत्यथो माम् ॥ २५ ॥
डांकमिळणी सुवर्ण । हीनकसें झालें मलिन । उदकें धुतांही जाण । निर्मळपण न ये त्या ॥३७॥ त्याच सुवर्णाचें तगट । अग्निमुखें देतां पुट । मळत्यागें होय चोखट । दिसे प्रकट पूर्वरूपें ॥३८॥ तेवीं अविद्याकामकर्मीं मलिन । त्याचे चित्तशुद्धीलागीं जाण । माझी भक्तीचि परम प्रमाण । मळक्षालन जीवाचें ॥३९॥ जंव जंव भक्तीचें पुट चढे । तंव तंव अविद्याबंध विघडे । मायेचें मूळचि खुडे । जीवू चढे निजपदा ॥३४०॥ तुटोनियां अविद्याबंधू । चिन्मात्रैक अतिविशुद्धू । जीव पावे अगाध बोधू । परमानंदू निजबोधें ॥४१॥ जीवासी अविद्येची प्राप्ती । ते ज्ञानास्तव होय निवृत्ती । तेथ कां पां लागली भक्ती । ऐशी आशंका चित्तीं जरी धरिसी ॥४२॥ तरी माझे भक्तीवीण ज्ञान । सर्वथा नुपजे जाण । तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥४३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २६ वा
यथा यथाऽऽत्मा परिमृज्यतेऽसौ । मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानैः । तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मं । चक्षुर्यथैवाञ्जनसम्प्रयुक्तम् ॥ २६ ॥
माझी प्रतिपाद्य स्वरूपता । नाना चरित्रें पवित्र कथा । तेथें श्रवणमननें चित्ता । प्रक्षाळितां कीर्तनें ॥४४॥ जंव जंव करी माझी भक्ती । तंव तंव अविद्यानिवृत्ती । तेणें माझे स्वरूपाची प्राप्ती । जे श्रुतिवेदांतीं अतर्क्य ॥४५॥ जें कां अतिसूक्ष्म निर्गुण । अलक्ष्य लक्षेना गहन । तेणें स्वरूपें होय संपन्न । जीव समाधान मद्भाजनें ॥४६॥ नयनीं सूदल्या अंजन । देखे पृथ्वीगर्भींचें निधान । तेवीं मद्भ्जनें लाहोनि ज्ञान । चैतन्यघन जीव होय ॥४७॥ उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । बहुत न लगे व्युत्पत्ती । जैसा भावो ज्याचे चित्तीं । तैशी प्राप्ती तो पावे ॥४८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २७ वा
विषयान् ध्यायतश्चित्तं विषयेषु विषज्जते । मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥ २७ ॥
जो करी विषयांचें ध्यान । तो होय विषयीं निमग्न । जो करी सदा माझें चिंतन । तो चैतन्यघन मीचि होय ॥४९॥ स्त्री गेली असतां माहेरीं । ध्यातांचि प्रकटे जिव्हारीं । हावभावकटाक्षेंवरी । सकाम करी पुरुषातें ॥३५०॥ नसते स्त्रियेचें ध्यान करितां । प्रकट दिसे यथार्थता । मी स्वतः सिद्ध हृदयीं असतां । सहजें मद्‌रूपता चिंतितां मज ॥५१॥ आवडीं माझें जें चिंतन । चित्त चिंता चिंतितेपण । विरोनि होय चैतन्यघन । मद्‌रूपपण या नांव ॥५२॥ माझे प्राप्तीलागीं जाण । हेंचि गा मुख्य लक्षण । माझें ध्यान माझें भजन । मद्‌रूपपण तेणें होय ॥५३॥ मजवेगळें जें जें ध्यान । तेंचि जीवासी दृढबंधन । यालागीं सांडूनि विषयांचें ध्यान । माझें चिंतन करावें ॥५४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २८ वा
तस्मादसदभिध्यानं यथा स्वप्नमनोरथम् । हित्वा मयि समाधत्स्व मनो मद्भा-वभावितम् ॥ २८ ॥
साचाच्यापरी दिसत । परिणामीं नाशवंत । त्यासीच बोलिजे असत । जें मिथ्याभूत आभासू ॥५५॥ तेवीं इहामुत्र कमनीये । जें अविचारितरमणीये । त्यालागीं प्राणी पाहें । नाना उपायें शिणताती ॥५६॥ कष्टीं सेवूनि साधन । साधिलें स्वर्गभोगस्थान । तेंही नश्वर गा जाण । जेवीं कां स्वप्नमनोरथ ॥५७॥ यालागीं विषयाचें ध्यान । सांडूनि करावें माझें भजन । माझिया भावना मन । सावधान राखावें ॥५८॥ सावधान करितां भजन । एकाग्र धरितां माझें ध्यान । तेथ अत्यंत जें बाधकपण । तें त्यागलक्षण हरि बोले ॥५९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
स्त्रीणां स्त्रीसङ्‌गिनां सङ्गं त्यक्त्वा दूरत आत्मवान् । क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेन्मामतन्द्रितः ॥ २९ ॥
जो मजलागीं आर्तभूत । तेणें सांडावी स्त्रीसंगाची मात । मी चिंतावा भगवंत । तेणें एकांत सेवावा ॥३६०॥ स्त्रियेच्याही परीस वोखटी । संगति स्त्रैणांची अतिखोटी । त्यांसी न व्हावी भेटीगोठी । न पहावे दिठीं दुरोनी ॥६१॥ साधकें कायवाचाचित्तीं । सांडूनि दोहींची संगती । परतोनि स्फुरेना स्फूर्ती । ऐशी दृढ स्थिती करावी ॥६२॥ केवळ एकांत जें विजन । प्रशस्त आणि पवित्रस्थान । तेथें घालोनियां आसन । माझें चिंतन करावें ॥६३॥ करोनि आळसाची बोळवण । धरूनि निजवृत्ति सावधान । त्यावरी करावें माझें ध्यान । एकाग्र मन राखूनी ॥६४॥ माझें विध्वंसोनि ध्यान । माझे प्राप्तीआड विघ्न । साधकांसी अतिबंधन । स्त्री आणि स्त्रैणसंगती ॥६५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
न तथास्य भवेत् क्लेशो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः । योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३० ॥
अविद्येच्या अनंतकोटी । जाण पां स्त्रीसंगाचे पोटीं । अधर्माचा भडका उठी । योषिता दृष्टीं देखतां ॥६६॥ जें महामोहाचें मेळवण । जें खवळल्या कामाचे इंधन । जें जीवाचें परम मोहन । अधःपतन ते योषिता ॥६७॥ जे मदनाचे तिखट बाण । जें मायेचें चक्र जाण । जें अंधतमाचें पूर्ण । भरितें तें जाण योषिता ॥६८॥ हो कां जीचिये संगतीं । आंधळी होय ज्ञानशक्ती । जे वाढवी नाना आसक्ती । जिचेनि विस्मृती निजस्वार्था ॥६९॥ जिचेनि संसार बहुवस । जिचेनि असोस गर्भवास । जिचेनि विषयविलास । जे वज्रपाश जीवाचा ॥३७०॥ जे अखंड सोशी दुःखशोक । जे सदा सोशी नरकवोक । ते माता अनाप्त करूनि देख । स्त्री आवश्यक आप्त होय ॥७१॥ जे मातृस्नेहातें तोडवी । जे बंधुस्नेहातें बिघडवी । जे सदा गोंवी हावभावीं । अधर्मअधटवीं जे पाडी ॥७२॥ जिचे कटाक्ष अतितिख । जिव्हारीं रुतले देख । जे जीवाची व्यामोहक । जिचें चढलें विख उतरेना ॥७३॥ एवढी बाधा जाण स्त्रीसंगती । जो वांछूं पाहे माझी प्राप्ती । तेणें सांडावी स्त्रियेची आसक्ती । हृदयीं प्रीती न राखावी ॥७४॥ स्त्री आठवतांचि चित्ता । उच्छेदी ज्ञानध्यान अवस्था । एवढी स्त्रीसंगबाधकता । त्याहूनि अधिकता स्त्रैणसंगें ॥७५॥ स्त्रीसंगाच्या मोहमदा । सुटका आहे यदाकदा । परी स्त्रैणसंगतीची बाधा । ते आपदा अनिवार ॥७६॥ चूडाला स्त्रियेचें संगतीं । तरला शिखिध्वज भूपती । नातरी मदालसेचे संगतीं । तरला नृपती कुवलयाश्चु ॥७७॥ हो कां लीलेनें करोनि भक्ती । प्रसन्न केली सरस्वती । तिचा उद्धरिला निजपती । हें बोलिलें ग्रंथीं वसिष्ठें ॥७८॥ यापरी स्त्रीसंगतीं । उद्धरले ऐकिजेती । परी स्त्रैणाचे संगतीं । उद्धारा गती असेना ॥७९॥ जो कां स्त्रियेचा अंकिला । जो स्त्रियेसी जीवें विकिला । जो स्त्रियेचा पोसणा झाला । तिचे बोलामाजीं वर्ते ॥३८०॥ जैशी कुलदेवता खेचरी । तैसें स्त्रियेसी पूज्य करी । मग तिचेचि सेवेवरी । नाना उपचारीं नाचत ॥८१॥ पाळिल्या श्वानाचे परिपाटीं । लाविल्या लागे सुहृदापाठीं । त्या हडकिलिया शेवटीं । कामथाळोरां पुसाटी घालूनि पडे ॥८२॥ धड गोड उत्तम पदार्था । आपण भोगीना सर्वथा । तें देऊन स्त्रियेच्या हाता । आपुली सत्ता निवर्तवी ॥८३॥ इसी जैं विरुद्ध वाटेल । तैं हें ब्रह्मांड पालथेल । इचा उल्लंघितां बोल । क्षीराब्धि सुकेल सुखाचा ॥८४॥ नाहीं देवोकुळदेवां पूजणें । मायबापांतें वंचणें । शेखीं गुरूतेंही ठकणें । परी सर्वस्व देणें स्त्रियेसी ॥८५॥ एवं माकड जैसें गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचे । ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीचें । तेथें सुख कैंचें साधका ॥८६॥ ज्याच्या ऐकतां स्त्रियेच्या गोठी । सज्ञानासही काम उठी । जो लावी योषितापाठीं । उठाउठी सकामत्वें ॥८७॥ ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीं । कैंची साधकां सुखप्राप्ती । तो घालील अधोगतीं । अंधतमाप्रती नेईल ॥८८॥ यालागीं स्त्रैणाची कथा । कानीं नायकावी वार्ता । त्याचा वाराही लागतां । तेथूनि सर्वथा पळावें ॥८९॥ त्याची न घ्यावी भेटी । त्यासी न करावी गोठी । तो न पहावा दिठीं । न लागावें पाठीं स्त्रैणाचिये ॥३९०॥ स्त्रैण पुढें वाटे जाय । त्याच्या मार्गीं मागू उरला राहे । तेही आपण चुकवावी भोये । येथवरी पाहें त्यागावा ॥९१॥ स्त्री आणि स्त्रैणाचे संगतीं । जैसी होय दुःख प्राप्ती । तैसे दुःख त्रिजगती । माजीं निश्चितीं असेना ॥९२॥ अत्यंत स्त्रीकामी वशता । ती नांव मुख्य स्त्रैणता । केवळ स्त्रियेची अधीनता । तो बाधू परमार्था अतिनिंद्यत्वें ॥९३॥ आपुले हृदयींची कामासक्ती । तेचि स्त्रीसंगाची दृढ प्राप्ती । तेथ उपजलिया विरक्ती । मग स्त्रियेची प्राप्ती कोण पुसे ॥९४॥ ऐसें हृदयींचे कणवे । उद्धवासी सांगीतले देवें । हें ऐकोनियां उद्धवें । विचारु जीवें आदरिला ॥९५॥ अनिवार उपजे विरक्ती । जेणें बाधीना विषयासक्ती । ऐशी जे ध्यानस्थिती । तेचि देवाप्रती पुसत ॥९६॥ जें लागलिया ध्यान । न दिसे स्त्रीपुरुषभान । जीवीं उपजे चित्समाधान । तैसें विधान पुसत ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
श्रीउद्धव उवाच । यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् । ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ॥ ३१ ॥
उद्धव म्हणे कमळनयना । मुमुक्षु करिती तुझिया ध्याना । त्या ध्यानाची ध्यानलक्षणा । जगज्जीवना मज सांगें ॥९८॥ तें सगुण कीं निर्गुण । कोण रूप कैसा वर्ण । तें अवघेंही संपूर्ण । कृपा करून मज सांगा ॥९९॥ जेथ रिघतां नुबगे मन । ज्याचें अत्यंत गोडपण । जें तुजही आवडतें जाण । तें मज ध्यान सांगावें ॥४००॥ ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । सांगावया उत्तम ध्यान । पूर्वपीठिका आसन । प्राणायामलक्षण सांगत ॥१॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
श्रीभगवानुवाच । सम आसन आसीनः समकायो यथासुखम् । हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षणः ॥ ३२ ॥
ऐक आसनाचें लक्षण । पाषाणीं व्याधि संभवे जाण । केवळ धरणीचें आसन । तें अति कठिण दुःखरूप ॥२॥ दारुकासनें निर्दय मन । कोरड्या काष्ठाऐसें होय जाण । तृणासनीं विकल्प गहन । जैसें कां तृण विचित्रांकुरें ॥३॥ वृक्षपल्लवांवरी आसन । तेणें चित्त सदा दोलायमान । जारण मारण स्तंभन । तेथ काळें आसन साधकां ॥४॥ ज्ञानोपलब्धि मृगाजिनीं । मोक्षसिद्धि व्याघ्रजिनीं । मोक्षादि सर्व सिद्धींची श्रेणी । श्वेतकंबलासनीं साधकां ॥५॥ भूमिका शुद्ध आणि समान । पाहोनि निरुपद्रव स्थान । तेथ रचावें आसन । सुलक्षण अनुकमें ॥६॥ कुश वस्त्र कंबलाजिन । इंहीं युक्त घालावें आसन । उंच नीच न व्हावें जाण । समसमान समभागें ॥७॥ उंच झालिया आसन डोले । नीचीं भूमिदोष आदळे । यालागीं समत्वें प्रांजळें । रचावें कोवळें मृदु आसन ॥८॥ तेथ शुद्ध मुद्रा वज्रासन । कां अंबुजासनही जाण । अथवा घालावें सहजासन । जे आसनीं मन सुखावे ॥९॥ तेणें मेरुदंड अवक्र शुद्ध । समकाया राखोनि प्रसिद्ध । मूळाधारादि तीनी बंध । अतिसुबद्ध पैं द्यावे ॥४१०॥ ऐसें आसन लागतां । आसनावरी स्वभावतां । करांबुजाची विकासता । उत्संगता शोभती ॥११॥ नाकाचें अग्न सांडूनि दूरी । दृष्टि ठेवावी नासिकाग्रीं । ते ठायी बैसे अग्निचक्रीं । योगगंभीरीं योग्यता ॥१२॥ ते अभ्यासीं निजनिश्चळें । योगाभ्यासे योगबळें । अर्धोन्मीलित होती डोळे । धारणामेळें ते काळीं ॥१३॥ भेदापासाव उठाउठी । उपरमतां अभेदीं दृष्टी । तिची नासाग्रीं दिसे मिठी । इतर दृष्टी न लक्षितां ॥१४॥ आसनजयो त्रिबंधप्राप्ती । दृष्टीची उपरमस्थिती । हे अकस्मात कोणे रीतीं । साधकाहातीं आतुडेल ॥१५॥ ऐसी आशंका धरिसी चित्तीं । त्याही अभ्यासाची स्थिती । उद्धवा मी तुजप्रती । यथानिगुती सांगेन ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः । विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥
अभ्यासाचें लक्षण । प्रथम प्राणामार्गशोधन । पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥ जिव्हा उपस्थ उपमर्दवे । ऐसा इंद्रियनेम जैं संभवे । त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥ प्राणशोधन तें तूं ऐक । पूरक कुंभक रेचक । सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥ इडेनें करावा प्राण पूर्ण । तो कुंभिनीनें राखावा जाण । मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥ कां पिंगलेनें करावा पूर्ण । तो तिनेंचि करावा रेचन । हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥ सर्वसंमत योगलक्षण । इडेनें प्राण करावा पूर्ण । तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥ हो कां पिंगलेनें पुरावा प्राण । तोही कुंभकें राखावा कुंभून । मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥ तेथ न करावी फाडाफोडी । न मांडावी ताडातोडी । सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥ येथ मांडलिया तांतडी । तैं प्राण पडेल अनाडीं । मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥ जेवीं मुंगी वळंघे पर्वता । ते चढे परी पडेना सर्वथा । तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥ तैसें ये योगाभ्यासीं जाण । न चले जाणीव शहाणपण । जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥ ते मुंगीच्या परी योगपंथा । जो शनैःशनैः अभ्यासतां । प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥ दृढ अभ्यास आल्या हाता । जैशी साधकाची मनोगतता । तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥ अभ्यासाच्या गडाडीं । प्राण खवळल्या कडाडी । तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥ येथ द्विविध माझें भजन । एक तें योगयुक्त निर्गुण । एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥ ऐक प्राणायामाचे भेद । सगर्भ अगर्भ द्विविध । सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३४ वा
हृद्यविच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं बिसोर्णवत् । प्राणेनोदीर्य तत्राथ पुनः संवेशयेत् स्वरम् ॥ ३४ ॥
वाचेसी नव्हतां गोचरू । दीर्घ प्रणवाचा उच्चारू । हृदयीं अनवच्छिन्न ओंकारू । अखंडाकारू उल्हासे ॥३३॥ घंटानादसदृश स्थितू । जैसा कमळमृणालसूक्ष्मतंतू । तैसा मूळादारभ्य ब्रह्मरंध्रांतू । प्राणायामयुक्तू प्रणवू भासे ॥३४॥ तेथ दीर्घ स्वरें उच्चारू । तेणें प्रणवू भासे अतिसपुरू । तो प्राणायामें करावा स्थिरू । अखंडाकारू स्वरयुक्त ॥३५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३५ वा
एवं प्रणवसंयुक्तं प्राणमेव समभ्यसेत् । दशकृत्वस्त्रिषवणं मासादर्वाग् जितानिलः ॥ ३५ ॥
स्वरवर्णमात्रातीत पर । प्रणव जो कां अगोचर । तो अभ्यासबळें नर । वृत्तिगोचर स्वयें करिती ॥३६॥ नवल उच्चाराचा चमत्कार । ऊर्घ्वमुख अखंडाकार । अभ्यासें प्रणवू करिती स्थिर । झणत्कार स्वरयुक्त ॥३७॥ ऐसा प्राणायामयुक्त प्रणवाभ्यास । त्रिकाळ करितां सांडूनि आळस । काळीं आवर्तनें दशदश । सावकाश करितां पैं ॥३८॥ तरी एक मास न लागतां । हा प्राणजयो आतडे हाता । जेवीं कां सती पतिव्रता । नुल्लंघी सर्वथा पतिवचन ॥३९॥ ये अभ्यासीं अतितत्पर । झालिया गा निरंतर । योगाभ्यासाचें सार । सहजेंचि नर पावती ॥४४०॥ ऐसा प्राणजयो आलिया हाता । दों प्रकारीं भजनावस्था । एकी सगुण आगमोक्ता । दुजी योगाभ्यासता निर्गुणत्वें ॥४१॥ परी दोहींचें समाधान । निर्गुणींच पावे जाण । त्या दोहींचें उपलक्षण । संक्षेपें श्रीकृष्ण सांगत ॥४२॥ अगा ओं हें स्मरों सरे । स्मरतां स्वरेंसीं प्राणू प्रणवीं भरे । मग प्रणवूचि तेव्हां स्फुरे । अखंडाकारें उल्हासतू ॥४३॥ जेथूनि अक्षरें उपजती । शब्द वदोनि जेथ सामावती । मग जे उरे जाण ती स्फूर्ती । प्रणवू निश्चितीं त्या नांव ॥४४॥ त्या प्रणवाचेनि आधारें । जिणोनियां साही चक्रें । तो प्रणवू सूनि धुरे । निजनिर्धारे चालिजे ॥४५॥ तेथ उल्हाट शक्तीचा लोट । वैराग्याचा नेटपाट । जिणोनि काकीमुखाची वाट । सवेगें त्रिकूट घेतलें ॥४६॥ तेव्हां अनुहताच्या घायीं । निशाण लागलें पाहीं । तंव पुढील जे योगभुयी । ते आपैती पाहीं हों सरली ॥४७॥ तेथें हरिखें अतिउद्धट । औटपीठ आणि गोल्हाट । तेही जिणोनियां वाट । घडघडाट चालिला ॥४८॥ मागील ठेली आठवण । झाली विकल्पाची बोळवण । सत्रावी वोळली जाण । स्वानंदजीवन जीवाचें ॥४९॥ ते सहस्त्रदळाचे पाट । वरूनि उतरले घडघडाट । स्वानंदजीवनानिकट । नीट वाट पैं आले ॥४५०॥ तें सेवितां संतोषें पाणी । निवली संतप्त अवनी । इंद्रियांची पुरली धणी । गुणांची त्रिवेणी बुडाली ॥५१॥ तंव भ्रमरगुंफेआंत । जीवशिवांचा एकांत । तेणें जीवपणाचा प्रांत । वृत्तीसी घात हों सरसा ॥५२॥ तेथ शिवशक्तिसंयोग । निजऐवक्यें झाला चांग । परमानंदें कोंदलें अंग । सुखाचा सुखभोग सुखरूप झाला ॥५३॥ तेव्हां हेतु मातु दृष्टांतू । खुंटली वेदवादाची मातू । झाला मीतूंपणाचा प्रांतू । एकला एकांतू एकपणें ॥५४॥ ते एकलेपणाचें एक । म्हणावया म्हणतें नाहीं देख । ऐसे योगबळें जे नेटक । माझें निजसुख पावले ॥५५॥ हे योगमार्गींची वाट । अतिअवघड परम कष्ट । थोर विघ्नाचा कडकडाट । प्राप्ति अवचट एकाद्या ॥५६॥ तैसा नव्हे माझा भक्तिपंथू । तेथ नाहीं विघ्नाची मातू । भक्तांसीही हाचि ठावो प्राप्तू । ऐक तेही मातू मी सांगेन ॥५७॥ मूळीं योग हा नाहीं स्पष्ट । म्हणाल कैंचें काढिलें कचाट । पदबंधाची चुकली वाट । वृथा वटवट न म्हणावी ॥५८॥ येच श्लोकीं देवो बोलिला । मासादर्वाक् प्राणजयो जाहला । यांतू ध्वनितें योग बोलिला । तो म्यां केला प्रकटार्थ ॥५९॥ जेथ प्राणापानजयो झाला । तेथ महायोगू हा भागा आला । हा योगू शास्त्रार्थ बोलिला । विशद केला आकुलागमीं ॥४६०॥ प्राणापानजयो झाला पहा हो । जैसा साधकाचा भावो । सगुणनिर्गुण उपावो । प्राप्ती ठावो सहजेंचि ॥६१॥ प्राणापानजयप्राप्ती । सगुण उपासनास्थिती । तद्द्वारा निर्गुणप्राप्ती । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥६२॥ कशासारिखें तुझें ध्यान । ऐसा उद्धवें केला प्रश्न । यालागीं सांगोनियां सगुण । सवेंचि निर्गुण संस्थापी ॥६३॥ मत्स्य साधावया बडिश जाण । चित्त साधावया मूर्ति सगुण । तेचि मूर्तीचें सगुण ध्यान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३६ वा
हृत्पुण्डरीकमन्तःस्थम् ऊर्ध्वनालमधोमुखम् । ध्यात्वोर्ध्वमुखमुन्निद्रमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ ३६ ॥
जैसें केळीचें कमळ । तैसें हृदयीं अष्टदळ । अधोमुख ऊर्ध्वनाळ । अतिकोमळ लसलसित ॥६५॥ धरोनि प्राणायामाचें बळ । ऊर्ध्वमुख हृदयकमळ । विकसित करावें अष्टदळ । ध्यानें प्रबळ ध्यातां पैं ॥६६॥ तेथ ऊर्ध्वमुख अधोनाळ । ध्याना आलिया हृदयकमळ । अतिउन्निद्र अष्टदळ । ध्यानीं अचंचळ स्थिरावल्या ॥६७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३७ वा
कर्णिकायां न्यसेत् सूर्य सोमाग्नीनुत्तरोत्तरम् । वह्निमध्ये स्मरेद् रूपं ममैतद् ध्यानमङ्गलम् ॥ ३७ ॥ कर्णिकेमाजीं चंद्रमंडळ । ध्यावें सोळा कळीं अविकळ । त्याहीमाजीं सूर्यमंडळ । अतिसोज्जळ बारा कळीं ॥६८॥ त्याहीमाजीं वन्हिमंडळ । दाही कळीं अतिजाज्वल्य । ते अग्निमंडळीं सुमंगल । ध्यावी सोज्ज्वळ मूर्ति माझी ॥६९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३८ व ३९ वा
समं प्रशान्तं सुमुखं दीर्घचारुचतुर्भुजम् । सुचारुसुन्दरग्रीवं सुकपोलं शुचिस्मितम् ॥ ३८ ॥
समानकर्णविन्यस्त स्फुरन् मकरकुण्डलम् । हेमाम्बरं घनश्यामं श्रीवत्सश्रीनिकेतनम् ॥ ३९ ॥
तेंचि माझें मूर्तीचें ध्यान । उद्धवा ऐक सावधान । आपुले मूर्तीचें आपण । ध्यान श्रीकृष्ण सांगत ॥४७०॥ अतिदीर्घ ना ठेंगणेपण । सम अवयव समान ठाण । सम सपोष अतिसंपूर्ण । मूर्ति सुलक्षण चिंतावी ॥७१॥ मूर्ति चिंतावी संमुख । प्रसन्नवदन अतिसुरेख । जिचें देखतांचि मुख । हृदयीं हरिख कोंदाटे ॥७२॥ जैशीं विशाळ कमळदळें । तैसे आकर्णान्त दोनी डोळे । भंवया रेखिल्या काजळें । तैशी रेखा उजळे धनुष्याकृती ॥७३॥ कपाळ मिरवत सांवळें । त्याहीवरी चंदन पिंवळें । माजीं कस्तूरीचीं दोनी अंगुळें । कुंकुममेळें अक्षता ॥७४॥ दीर्घ नासिक आणि कपाळें । लखलखित गंडस्थळें । मुख सुकुमार कोवळें । अधरप्रवाळें आरक्त ॥७५॥ श्यामचंद्राची सपोष कोर । तैशी चुबुका अतिसुंदर । मुख निमासुरें मनोहर । भक्तचकोरचंद्रमा ॥७६॥ जैसा हिरियाच्या ज्योती । कीं दाळिंबबीजांची दीप्ती । तैशी मुखामाजीं दंतपंक्ती । दशन झळकती बोलतां ॥७७॥ समानकर्ण दोनी सधर । स्फुरत कुंडलें मकराकार । ईषत् हास्य मनोहर । ग्रीवा सुंदर कंबु जैशी ॥७८॥ कंठींची त्रिवळी उभवणी । माजीं मिरवे कौस्तुभमणी । ते प्रकाशली दीप्ती कवण गुणीं । तेजें दिनमणी लोपला ॥७९॥ भुजंगाकार स्वभावो । चतुर्भुज आजानुबाहो । विशाळ वक्षःस्थळनिर्वाहो । श्रीवत्स पहा हो चिन्हित ॥४८०॥ श्रीवत्स श्रीनिकेतन । हृदयीं दोहीं भागीं जाण । त्रिवळीयुक्त उदर गहन । दामोदरचिन्ह त्या आलें ॥८१॥ विजू तळपे तैसा पिंवळा । लखलखित दिसे डोळां । तेवीं कसिला सोनसळा । तेणें घनसांवळा शोभत ॥८२॥ जैसें चांदिणें गगनामाझारीं । शुभ्रता बैसे श्यामतेवरी । तेवीं श्यामांगीं चंदनाची भुरी । तेणें श्रीहरी शोभत ॥८३॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४० व ४१ वा
शङ्खचक्रगदापद्म वनमालाविभूषितम् । नूपुरैर्विलसत्पादं कौस्तुभप्रभया युतम् ॥ ४० ॥
द्युमत्किरीटकटक कटिसूत्राङ्गदायुतम् । सर्वाङ्गसुन्दरं हृद्यं प्रसादसुमुखेक्षणम् । ॥ ४१ ॥
कौस्तुभासीं संलग्न गळा । आपाद रुळे वनमाळा । कटीं बाणली रत्नगमेखळा । किंकिणी जाळमाळासंयुक्त ॥८४॥ करकंकण बाहुअंगदें । शंखचक्रपद्मगदादि आयुधें । जडित मुद्रिका नाना छंदें । कराग्रीं विनोदें बाणल्या ॥८५॥ नाभि सखोल निर्मळ । जेथ ब्रह्मा झाला पोटींचें बाळ । जें लोकपद्माचें समूळ मूळ । तें नाभिकमळ हरीचें ॥८६॥ जैसे सचेतन मर्गजस्तंभ । तैसे घोंटींव साजिरे स्वयंभ । उभ्य चरणांची अभिनवशोभ । हरिअंगीं स्वयंभ शोभती ॥८७॥ ध्वज वज्र अंकुश देखा । यवांकित ऊर्ध्वरेखा । पद्मचक्रादि सामुद्रिका । चरण नेटका हरीचा ॥८८॥ त्रिकोण कांतीव इंद्रनीळीं । तैशीं साजिरीं घोटींव सांवळीं । पाउलें सुकुमारें कोंवळीं । आरक्त तळीं पदप्रभा ॥८९॥ पाउलावरी सांवळी प्रभा । तळवातळीं आरक्त शोभा । जेवीं संध्याराग मीनला नभा । तैशी शोभा हरिचरणीं ॥४९०॥ नभमंडळीं चंद्ररेखा । तैशी पादाग्रीं मांडणी नखा । पोटर्यां सुकुमार नेटका । जंघा सुरेखा जानुद्वय ॥९१॥ अतिशयें माजु साना । होता अभिमान पंचाननां । मध्य देखोनि जगज्जीवना । लाजोनि राना ते गेले ॥९२॥ अद्यापि ते झाले अरण्यवासी । लाजा मुख न दाविती कोणासी । पहावया हरिमध्यासी । लेप मेखलेसी ते झाले ॥९३॥ चरणीं नूपुरांचा गजर । वांकीअंदुवांचा झणत्कार । मस्तकीं कुटिलालकभार । सुमनीं कबर शोभती ॥९४॥ नानारत्नींट अतिगहन । मस्तकीं मुकुट देदीप्यमान । सर्वांगीं सुलक्षण । मूर्ति संपूर्ण हरीची ॥९५॥ जे मूर्तीची धरिल्या सोये । तहान भूक विसरोनि जाये । ध्यानीं आतुडल्या पाहें । सुखाचा होये सुदिन ॥९६॥ सर्वांगसुंदर श्यामवर्ण । ज्येष्ठ वरिष्ठ गंभीर गहन । सुमुख आणि सुप्रसन्न । मूर्तीचें ध्यान करावें ॥९७॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४२ व ४३ वा
सुकुमारमभिध्यायेत् सर्वाङ्गेषु मनो दधत् इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो मनसाऽऽकृष्य तन्मनः । बुद्ध्या सारथिना धीरः प्रणयेन्मयि सर्वतः ॥ ४२ ॥
तत्सर्वव्यापकं चित्तमाकृष्यैकत्र धारयेत् । नान्यानि चिन्तयेद् भूयः सुस्मितं भावयेन्मुखम् ॥ ४३ ॥
झणीं दृष्टीचा रुपेल न्याहारू । लागतां खुपेल चंद्रकरू । तैशी मूर्ति ध्यावी सुकुमारू । अतिअरुवारू ध्याननिष्ठा ॥९८॥ इंद्रियार्थीं अतिलोलुप । तें वैराग्यें आवरोनि चित्त । माझे ध्यानीं सुनिश्चित । बुद्धिमंत लाविती ॥९९॥ विषयीं आवरोनि मन । अखंड करितां माझें ध्यान । मद्‌रूपचि होय जाण । ऐसें चिंतन करावें ॥५००॥ चिंतनीं बिचकतां मन । सविवेक बुद्धिबळें जाण । निःशंक करितां माझें स्मरण । धारणेवीण ध्यान ठसावे ॥१॥ धारणा जरी तुटोनि जाये । ध्यासठसा न तुटत राहे । मन मूर्तीच्या ठायीं पाहें । जडलें ठाये सर्वांगीं ॥२॥ अंगप्रत्यंगीं ध्यानयुक्त । जडोनि ठेलें जें चित्त । तें आवरूनि समस्त । चिंतावें निश्चित हास्यस्वदन ॥३॥ सर्वही सांडोनियां जाण । सांगोपांग मूर्तिध्यान । चिंतावें गा हास्यवदन । स्वानंदघन हरीचें ॥४॥ अंग प्रत्यंग मूर्तिध्यान । पुढतीं न करावेंचि गा जाण । ध्यातां माझें हास्यवदन । तल्लीन मन करावें ॥५॥ उद्धवें केला होता प्रश्न । कशासारिखें तुझें ध्यान । तें सांगोनियां जाण । यदात्मलक्षण हरि बोले ॥६॥ ध्याना आलें जें हास्यवदन । त्यांतूनही सांडोनि वदन । केवळ हास्याचें करावें ध्यान । हास्यामाजीं मन घालूनी ॥७॥ त्याही हास्याचें सांडूनि ध्यान । हास्यामाजीं जो आनंदघन । तेथ प्रवेशवावें मन । अतिसावधान निजनिष्ठा ॥८॥ ते आनंदीं आनंदयुक्त । जाहलिया आपुलें चित्त । आनंदाची उपलब्धि तेथ । होय सुनिश्चित साधकां ॥९॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४४ वा
तत्र लब्धपदं चित्तमाकृष्य व्योम्नि धारयेत् । तच्च त्यक्त्वा मदारोहो न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ ४४ ॥
जाहलिया आनंदपद प्राप्त । चिदाकाशचि दिसे समस्त । चिदाकाशीं चित्त । अतिसावचित्त ठेवावें ॥५१०॥ तेव्हां चिदाकाश चित्त चिंतन । हेंही सांडूनि त्रिविध भेदध्यान । जो मी परमानंद परिपूर्ण । भेदशून्य चिदात्मा ॥११॥ तेथें वृत्ति करूनि निमग्न । सांडावें चिदाकाशाचेंही ज्ञान । तेव्हां ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । हेंही स्फुरण स्फुरेना ॥१२॥ एवं समाहितमतिर्मामेवात्मानमात्मनि । विचष्टे मयि सर्वात्मन् ज्योतिर्ज्योतिषि संयुतम् ॥ ४५ ॥ यापरी साधकांची निजवृत्ती । माझ्या स्वरूपीं मीनल्या स्वरूपस्थिती । तेव्हां मीपणाची स्फुरे जे स्फूर्ती । तेही अद्वैतीं विराली ॥१३॥ तेथें मीतूंपणाचा भास । यापरी निमाला निःशेष । माझें परमानंद निजसुख । अद्वैतें देख कोंदलें ॥१४॥ जेवीं ज्योतीसी मीनल्या ज्योती । दोहींची होय एकचि दीप्ति । तेवीं जीवचैतन्याची स्फूर्ती । अद्वैतसुखप्राप्ती समरसें ॥१५॥ कोटि स्नेहसूत्रें मांडिती । तेणें कोटि दीप नामाभिव्यक्ती । ते कोटि दीपीं एक दीप्ती । तेवीं जीव अद्वैतीं चिन्मात्र ॥१६॥ देहेंद्रियउूपाधिवशें । जीवासी भिन्नत्व आभासे । अद्वैतबोध समरसें । जीवू प्रवेशे स्वरूपीं ॥१७॥ तेव्हां एक परमसुख । हेंही म्हणतें नाहीं देख । एकाकी एकलें एक । सुखेंसीं निजसुख कोंदलें ॥१८॥ जेवीं साखरे साखर चाखित । कीं उदकीं उदक स्नान करित । हो कां घृत रिघालें घृताआंत । सुनिश्चित सुवासा ॥१९॥ यापरी माझी ध्यानस्थिती । साधकां जाहली परमप्राप्ती । तेचि उपसंहारें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥५२०॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ४५ वा
ध्यानेनेत्थं सुतीव्रेण युञ्जतो योगिनो मनः । संयास्यत्याशु निर्वाणं द्रव्य ज्ञानक्रियाभ्रमः ॥ ४६ ॥
इति श्रीमद्भा गवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ यापरी तीव्र ध्यानस्थिती । समाधिपर्यंत माझी प्राप्ती । साधकासी होय शीघ्रगती । यथानिगुती ध्यान करितां ॥२१॥ हें माझें ध्यान उत्तमोत्तम । सर्वदा ठसावलें जैं निःसीम । तैं अधिभूत अधिदैव अध्यात्म । हा त्रिविध भ्रम उरों नेदी ॥२२॥ विषयी विषयो विषयसंभ्रम । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञानोपक्रम । कर्म कर्ता क्रियाभ्रम । यांचें रूपनाम उरों नेदी ॥२३॥ तेथ ध्येय ध्याता ध्यान । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । मन मंता आणि मनन । यांचें समूळ भान उच्छेदी ॥२४॥ देवो देवी देवता । भज्य भजन भजता । लक्ष्य लक्षण लक्षिता । हेही कथा नुरेचि ॥२५॥ तेथ योग्यतेशीं महायोगू । समाधिसुखाचा सुखभोगू । जीवशिवांचा निजसंयोगू । हाही उपयोगू उडाला ॥२६॥ तेथें बोध कैंचा कैंची बोधकता । कैंची बद्धता आणि मुक्तता । ब्रह्मनाम हेही वार्ता । जाण सर्वथा बुडाली ॥२७॥ सत् चित् आणि आनंद । या नांवाचा जो प्रवाद । तो मज मायावी संबंध । ऐक तोही विषद विभाग ॥२८॥ असंताचे व्यावृत्तीं । 'संत' मातें म्हणती श्रुती । करितां जडाची समाप्ती । 'चिन्मात्र' म्हणती मजलागीं ॥२९॥ तोडितां दुःखाचा संबंधू । मातें म्हणती 'परमानंदू' । एवं सच्चिदानंदप्रवादू । हा विपरीत बोधू विद्येचा ॥५३०॥ जेथ असंतचि नाहीं । तेथ संत म्हणणें घडे कायी । समूळ अज्ञानचि जेव्हां नाहीं । तेव्हां चिन्मात्र हेंही म्हणे कोण ॥३१॥ जेव्हां दुःखाचा लेशू नाहीं । तेव्हां सुख म्हणावें कोणे ठायीं । यालागीं नामरूप मज पाहीं । ठेवितां ठायीं तुकेना ॥३२॥ समूळ उडे त्रिपुटीचें भान । या नांव गा तीव्र ध्यान । माझें करूनियां भजन । निजसमाधान पावले ॥३३॥ एवं माझेनि ध्यानप्रकारें । संसार उडे चमत्कारें । माझें केवळ स्वरूपचि उरे । निजनिर्धारें उद्धवा ॥३४॥ ते स्वरूपीं सुख ना दुःख । नाहीं संतासंताचे लेख । ज्ञानाज्ञानाची अटक । ते ठायीं देख असेना ॥३५॥ तेथ नाम रूप गुण । नाहीं मीतूंपणाची खूण । विद्याअविद्याभान । आनंदघन निजरूप ॥३६॥ भक्तिसुखाचे हेलावे । नानाउपायगौरवें । उद्धवालागीं देवें । निजानुभवें दीधले ॥३७॥ ठसावल्या माझी भक्ती । सकळ सिद्धींची होय प्राप्ती । संदेह नाहीं ये अर्थीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥३८॥ भजनपंथें निरंतर । दोहोनि भक्तिसुखक्षीर । त्याचेंही मंथोनिया सार । उद्धवासी श्रीवर देता झाला ॥३९॥ तो हा चौदावा अध्यावो । स्वमुखें बोलिला देवो । भक्तीसी मी वश्य पहा हो । येर उपावो तो गौण ॥५४०॥ सकळ योगांचें योगगव्हर । वेदान्त निजभांडार । सकळ सिद्धींचें परम सार । भक्ति साचार हरीची ॥४१॥ निजभाग्याची परम जोडी । महासुखाची आवडी गाढी । सकळ गोडियांची गोडी । भक्ति रोकडी हरीची ॥४२॥ भावें करितां भगवद्भ।जन । श्वपच जाहले पावन । जेणें भक्तीशीं विकलें मन । त्याआधीन सदा देवो ॥४३॥ उपेक्षूनियां निजमुक्ती । एका जनार्दनीं पढिये भक्ती । त्याचेनि प्रसादें भगवत्प्राप्ती । जाहली अहोराती खेळणें ॥४४॥ तो जरी भगवत्प्राप्ती नेघे । तरी ते दाटूनि घर रिघे । ऐसे गुरुभक्तीचेनि योगें । देवो सर्वांगें भूलला ॥४५॥ भगवत्प्राप्ती पाहिजे ज्यासी । तेणें न विसंबावें मद्भ४क्तीसीं । अखंड स्मरे जो हरिनामासी । देवो त्यापाशीं तिष्ठत ॥४६॥ सकळ भजनाचे शिरीं । रामनाम दों अक्षरीं । सदा गर्जे ज्याची वैखरी । धन्य चराचरीं तो एक ॥४७॥ एका जनार्दना शरण । इतुकें करितां नामस्मरण । पाठिमोरें होय जन्ममरण । महासिद्धी आंगण वोळंगती ॥५४८॥
इति श्रीभागावते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां श्रीकृष्णोद्धवसंवादे भक्तिरहस्यावधारणयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥१४॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥४६॥ ओव्या ॥५४८॥
|
हे साहित्य भारतात तयार झालेले असून ते आता प्रताधिकार मुक्त झाले आहे. भारतीय प्रताधिकार कायदा १९५७ नुसार भारतीय साहित्यिकाच्या मृत्युनंतर ६० वर्षांनी त्याचे साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. त्यानुसार १ जानेवारी १९५६ पूर्वीचे अशा लेखकांचे सर्व साहित्य प्रताधिकारमुक्त होते. | 
|
[[]]