नव्हती. तेव्हां अशा लोकांना आपला धंदा सुधारण्याकरितां भांडवल कोठून आणावयाचें हा जर्मनीमध्यें मोठा प्रश्न होता. व तो प्रश्न या सहकारी पतपेढ्यांनीं सोडविला. तेव्हां आतां या पेढ्यांचे तत्व काय हें प्रथमतः पाहूं.
या पेढ्यांची पद्धति शोधून काढण्याचा मान ज्या दोघां जर्मन गृहस्थांना दिला पाहिजे त्यांचीं नांवे रफेसिन व स्काट्सडेलीच हीं होत. दोघेही कांहीं काळपर्यंत जर्मन सरकारचे नोकर होते. दोघांनाही शेतकऱ्यांची व कामदारांची दैन्यावस्था प्रत्यक्ष अवलोकनानें कळलेली होती. दोघांनाही या गरीब लोकांबद्वल अत्यंत दया येत असे व दोघांनींही शेतक-यांची व कामक-यांची हो दैन्यावस्था घालाविण्याकरितां सर्व आयुष्यभर श्रम केले व त्यांच्या श्रमाचें फळ म्हणजे सहकारी पतपेढ्या होत. या पेढ्यांचे दोन वर्ग आहेत व हे दोन वर्ग या दोघां गृहस्थांनी निरनिराळे शोधून काढले व अस्तित्वांत आणले असें ह्मटलें तरी चालेल. दोन्ही प्रकारच्या पेढ्यांची एकंदर सामान्य व्यवस्था सारखीच असे. मात्र एका यें सभासदांवर पेढ्यांची अमर्यादित जबाबदारी असते; परंतु भांडवलाचे भाग नसतात; दुसऱ्यांत भांडवलाचे भाग असतात; परंतु त्यांच्यावरील जबाबदारी मर्यादित असते.
जर्मनीमध्यें १८४८ च्या सुमारास महर्घता झाली होती. त्यामध्यें तर शेतकऱ्यांची दैन्यावस्था फारच झाली. त्यानंतर रफेसिननें आपली सरकारी नोकरी सोडून १८४९ मध्यें त्यानें पहिली पेढी काढली व तेव्हांपासून मरेपर्यंत ह्मणजे सुमारें चाळीस वर्षें त्यानें आपलें सर्व सामर्थ्य सहकारी पतपेढ्या काढण्यांत व त्यांच्या तत्वाचा लोकांमध्यें प्रसार करण्यांत व त्यांचे फायदे लोकांच्या मनांत भरविण्यांत खर्च केलें. स्काट्सडेलीचनेंही तोच क्रम आरंभिला.एकानें खेडेगांवांतील शेतकऱ्यांकडे विशेष लक्ष देऊन त्यांच्यामध्यें अशा पेढ्या काढण्याचा उपक्रम केला.म्हणून लौकिकदृष्ट्या खेड्यांतील व शहरांतील पेढ्या असे दोन वर्ग करतात. परंतु खरोखर यांमधील सामान्य तत्व एकच असल्यामुळें आपण येथें त्या दोहोंचे एकत्रच परंतु विस्तरः विवेचन करूं.
सहकारी पतपेढ्यांमधील कोणतें तत्व नवीन असून त्याचा इतका
पान:Arth shastrachi multatve cropped.pdf/246
हे पान प्रमाणित केलेले आहे.
[२३६]