शेख महंमदबाबा श्रीगोंदेकर कृत योगसंग्राम
प्रसंग पहिला
ॐ नमोजी श्रीअव्यक्तरामा । परात्पर तूं मेघःशामा । ब्रह्मादिकां न कळे महिमा । अविनाश म्हणोनियां ॥१॥
वोंवियां साक्षें निज कल्पतरु । कोटि मयंकांहूनि प्रकाश थोरु । तेथें वेदशास्त्रांचा विचारु । पावो न शके ॥२॥
वोरस मन वाचे अगोचर । ज्याचें प्रेम त्यासी साक्षात्कार । येरा टकमक विचार । सर्गुरुविण ॥३॥
‘ॐ’कार मूळ रचना प्रबंध । जो वेदशास्त्राचा आधारकंद । तेथूनि गुण साहाकारिला त्रिविध । शून्याकार पर-वस्तु ॥४॥
ॐकाराहूनि ‘अ’कार उद्भोवोनी । स्तवन केलें बोबडिया वचनीं । तें ऐकावें संतश्रोतेजनीं । भाव धरोनियां ॥५॥
ॐकार सत्य क्षर अक्षर । पाहे पां अर्ध मातृकेचा पसर । तेथूनि वोळखा हें चराचर । साहाकारिलें पैं ॥६॥
वोंविली विवेकरत्नांची माळ । चर्चितां वाढेल पाल्हाळ । सकळ तोडोनियां विव्हळ । हरिसी स्तविलें ॥७॥
ॐ नमोजी परम दीनोद्धारणा । मज लावावें कृपेचिया स्तना । मग तो द्रव पैं पान्हा । परावाचेचा ॥८॥
मग तें परेच्यानी वचन । तीव्र होय तूयेंचें कथन । तेव्हां हरिनाम स्मरण । हृदयीं सिद्ध वसे ॥९॥
ॐ राहिलिया माघार । ‘न’ आरंभिला तो अवधारा । संतीं चित्त द्यावें या उत्तरा । शेख महंमद म्हणे ॥१०॥
‘न’ अक्षरीं नवलाव जाणा । पातलों सरस्वतीच्या स्तवना । चित्त द्यावें किंकराच्या वचना । लडिवाळ म्हणवूनियां ॥११॥ नवलाव धरूनियां ज्ञानी । नमिली मूळ माया विरोचिनी । विज्ञानसिंधूची मांडणी । रचिती जाली ॥१२॥ नमिली ती पवित्र कृपा शक्ति । जी करी ईश्र्वराची प्रेमभक्ति । सोऽहं प्रेम लावी निगुती । बोधी बोधाचें पैं ॥१३॥ नमिली अवो कृपे साजणी । नित्य तुवां वसावें माझ्या वदनीं । मग मी प्रवततेंन अनुसंधानीं । स्वानुभवालागी ॥१४॥ नमिली अवो कृपे वेल्हाळे । मज द्यावे अमृताचे गराळे । मग शब्द उमटती सोंवळे । शुद्ध ब्रह्मानंदे ॥१५॥ नरासुरांची प्रसवणी । तरी तूं आदिशक्ति भवानी । अखंड ईश्र्वराचें ध्यानीं । प्रकाश असें तुझा ॥१६॥ नाम रूप ठसा तुजपासुनी । जैसे वडवानळें द्रवलें पाणी । नाहीं तरी निराकार निरशुन्यीं । ईश्र्वर होता ॥१७॥ नमन करितां रसाळ वैखरी । नाना परी उमटे हेरी । तों तों कृपा प्रतिपाळ करी । धृति पान्हा घाली ॥१८॥ न कळे म्हणवूनि सरस्वति । नमस्कारुनि मागतो मति । मग ते बोलिली विशाळ शक्ति । ते परियेसा पैं ॥१९॥ नवल बोलियली कृपा वचनीं । तुज मी प्रसन्न मुळापासूनी । एकविध होऊनियां विज्ञानीं । स्तवी सद्गुरु ॥२०॥ राहिलो मागें ‘ॐ’कार ‘न’कार । पुढें आरंभिला तो ‘म’ कार । सद्गुरु वर्णावयाचा विचार । परिसा संत हो ॥२१॥ सद्गुरु नाम गुणातीत । ‘रु’ म्हणिजे रूपाविरहित । म्हणोनि शेख महंमद मात । वर्णिते जाले ॥२२॥ वर्णना कर जोडुनी । सद्भाव धरूनियां मनीं । प्रेम दुणावलं तत्त्व धरुनी । बोधी बोधाचें परियेसा ॥२३॥ ‘म’ मार्गे मार्ग दाविला मज । यालागीं वंदिला सद्गुरुराज । संतीं निरोपिलें ब्रह्मबीज । श्रवणीं माझे ॥२४॥ महद माया निरसिली जेणें । दाविलें निराभास ठेवणें । मग तीं लोपली दर्शनें । द्वैतपणाचीं ॥२५॥ जैसें सन्मुख पाहातं दर्पण । सन्मुख देखिजे आपण । तैसें सद्गुरु पाहाणेपण । पाठ पोट नाहीं ॥२६॥ आतां माझें नमन जीं सद्गुरु । करावा पतितांचा अंगिकारु । तुम्ही महा वरिष्ठ दिगंबरु । दीन तारक दुजे ॥२७॥ मानापमानावेगळे केलें । शिष्यत्व लोपवूनि गुरुत्व दीधलें। परि म्यां पाहिजे जतन केलें । कृपेनें तुमचिये ॥२८॥ मायबापांचा अठवितां उपकार । त्यांनी हा वाढविला संसार । परि भवमोचकाचा विचार । नेणतीच कांहीं ॥२९॥ ममता धरूनियां विस्तार । केला लक्ष चौर्यांशी कारभार । तितुके ठायीं विषय विष अपार । मज भोवणें लागलें ॥३०॥ ‘म’ अक्षर केवळ जाणा । त्यांत वर्णिला सद्गुरुराणा । पुढें योगेश्र्वरांच्या स्तवना । आरंभ केला ॥३१॥ मग सद्गुरु म्हणे शेख महंमद । तुंवा माता पिता वंदिजे शुद्ध । हा ऐके पां माझा शब्द । सगुण सुता ॥३२॥
मातृपितृ वंदन
मायबापें प्रतिपाळिलें तुज । महा सायासें आरंभिलें काज । सायासीं केली शरीराची वोज । नव मास जठरीं ॥३३॥ सद्गुरु बोले दृष्टांत उत्तर । पाहे पां पुडलीक सत्त्वधीर । मायबापाची सेवा करी साचार । सद्भाव धरूनियां ॥३४॥ पूर्वीं लोहदंड क्षेत्र पंढरी । होती महाविष्णूची नगरी । तेथें पुंडलीक राज्य करी । सत्त्वधीरपणें ॥३५॥ ऐकोनि भक्तीचा निर्धार । कौतुक पहाती ईश्र्वर । वरुनी घातली भीमेची धार । सत्त्व पहावया ॥३६॥ दुभाग झाले असे भीमातीर । द्वारकेहूनि आले शारङ्गधर । उभे ठाकले पुंडलिकासमोर । चरित्र पहावया ॥३७॥ पितृसेवा करी पुंडलीकरावो । उजवा धरोनि हृदयीं पावो । वाम करें वीट टाकिली बैसा वो । स्वामी महा श्रीपति ॥३८॥ पुंडलीक म्हणे श्रीरंग । पित्याचा होईल निद्रा भंग । म्हणवूनि न घडेचि प्रसंग । बोलावयालागीं ॥३९॥ पुंडलिकें विनविलें विश्र्वनायका । भाक मागितली सांगेन टीका । तुम्ही माझें गांवीहूनि जाऊं नका । सेवा घेतल्याविण ॥४०॥ विठ्ठलें विटेचा आदर घेतला । अठ्ठाविस युगें तो उभा ठाकला । परी व्रत भंग नाहीं केला । पुंडलिकें पित्याचा ॥४१॥ पुत्रभावें करी मायबापाची भक्ति । सत्य लाधेल त्या सायोज्यता मुक्ति । स्त्रीसहि भ्रताराविण भक्ति । असेचि ना ॥४२॥ ऐसी सांगोनि निबंध वार्ता । निवांत केला शेख महंमद श्रोता । आतां भावें वंदी माता पिता । सद्गुरु म्हणत असे ॥४३॥
‘सि’ कार
नमस्कारिला तो माता पिता । ज्याचेनि जोडिला सद्गुरु दाता । तेव्हां आत्मज्ञानें कथा वार्ता । चर्चित जालों ते अवधारा ॥४४॥ मग नमस्कारिला मातापिता । तिहीं आशिर्वाद दिधला पुरता । जयवंत होई सूरिजनसुता । सद्गुरुचरणीं ॥४५॥ आतां इतुका घेऊनियां ‘ना-भी’ कार । पुढें नमीन ते योगेश्र्वर । मग त्यांचे कृपेचे अंकुर । फुटती मज दीनाला ॥४६॥ ‘म’ अक्षर मागें सरल्याउपर । पुन्हां ‘सि’ आरंभिली साचार । वर्णावया साधकेश्र्वर । आरंभ केला आतां ॥४७॥ शीघ्र सिद्धांत ते साधक । ज्याच्यानें तरे हा विश्र्वलोक । भावभक्तीचा होय अभिषेक । चरणीं जयाचे ॥४८॥ सीमा त्याची थोर असे जाणा । कथितां नयेचि या वदना । ते खांब या त्रिभुवना । धीर मेरु जैसे ॥४९॥ ‘सि’ न जेथें कांही न उमटे । दर्शन जालिया भवबंधन तुटे । सेवा घडल्या त्रिगुण फाटे । शीघ्र हेळमात्रें ॥५०॥ सिंधु तुका न येचि अवधारा । बहु थोर परी उदकें असे खारा । रवि शशि नव लक्ष तारा । तेहि फेरे खाती ॥५१॥ ‘श्री’कारी ॐ नमोजी नारायण । ‘या अल्ला’ म्हणती यवन । यावेगळें अनेक स्तवन । साही दर्शनांची ॥५२॥ ‘सि’ शिरोनि शून्यीं मीनमार्गें । घेतलीं सिद्धसाधुसंतांचीं अंगें । रुसल्याविण समजाविली भिंगें । विपरितांचीं सुपरितें ॥५३॥ यालागीं स्वयें शरण आलों तुम्हांस । बोले शेख महंमद उदास । कृपा करूनियां सेवकास । ग्रंथासि आज्ञा द्यावी ॥५४॥
‘ध’ कार
मग अभिवादती ते साधकेश्र्वर । तुंवा पुर्वीच पूजिला ईश्र्वर । म्हणोनि फुटती अंकुर । सोंवळे हृदयी तुझे ॥५५॥ मग ॠषीस केल नमस्कार । पुढें आरंभिला तो ‘ध’ कार । माघार सांडिला ‘सि’ कार । अक्षरबंधेसी ॥५६॥ ‘ध’ कारीं नमिले ते श्रोते । आणि महा कुशल वक्ते । यावेगळे ते बावळे नेणते । नमस्कारिले ॥५७॥ शाहाण्णव कुळींचें कवीश्र्वर । आणिक निज भक्त उदार । तितुकियांस माझा नमस्कार । साष्टांगें पैं ॥५८॥ नमस्कार करूनियां वचन । बोले शेख महंमद विज्ञापन । लडिवाळ असे तुमचें दीन । आशिर्वादावें ॥५९॥
लेखनप्रशस्ति
धर्मनिष्ठ पुण्यार्थी भले । आत्मत्वें सत्संगतीं निवाले । मनुष्यदेहीं देवपणें मिरविले । त्यांस माझा नमस्कार ॥६०॥
धरुनी परमार्थ प्रबोध करिती । अष्टहि अंगें बाणली श्रद्धा शांति । आसनीं भोजनीं शयनी मती । परमेश्र्वरीं शुची ॥६१॥
साही दर्शनांचे साधक । यावेगळे सम विषम लोक । नमस्कारूनि मागितली भीक । ब्रह्मविद्येची ॥६२॥
मातें भिक्षा दिधली सद्गुरूनें । मग हें
सद्गुरूची आज्ञा-लेखन उथळ असत्य नसावें
त्रिभुवन दिसें ठेंगणें । लक्ष चौर्यांशींचें भ्रमणें दृष्टि भासे ॥६३॥
आतां सद्गुरु बोलिले निज गुह्य । ब्रह्मविद्या निरोपिली तुज । तुंवा लीन व्हावें सहज । अनुवाद देखोनियां ॥६४॥
पाहे जे जे आनुवादा पातले । थितें कर्मजंजाळा गुंतले । ते न होती सद्गुरुचे अंकिले । बरळती बाष्कळ ॥६५॥
सरज्या अंकुश डफावरी लावून । हाटोंहाट उमगती भांडण । जैसें पिसाळलें श्र्वान । किंवोन झडा घालित असे ॥६६॥
दांडाईत डफगण्याची एकचि मती । दाटून खवळून कळी करिती । परी ते नेणती ब्रह्मस्थिती । स्वयें अनुभवें ॥६७॥
दृष्टांत डांकुलता हिंसा करी । शब्दज्ञानें ठकी नरनारी । तैसी कीर्तनाची भरउभरी । किरवें वधूनियां ॥६८॥
जैसे थोडें क्षीर डेरां ताविलें । उतों आल्या बहुतसें देखिलें । तैसें शब्दज्ञात्यांस जालें । भीतरी रितें राहिलेंसें ॥६९॥
रितां कुंभ मस्तकीं घेतला । तो पवनें वाजत नदीस गेला । जळ भरिल्या धरिला अबोला । तैसें बोधाचें चिन्ह ॥७०॥
थोडें जळ कुंभ शीरावरी । चालतां हिंदोळा हिंदोळ करी । तैसें अघोर्यासी बोलतां विचारी । कष्टी होईजेल ॥७१॥
जो व्याधिग्रस्त तिडकाळू केला देवें । त्यास जरी आपण भेटिजे स्वभावें । तरी शीघ्र पीडा भरेल वोळखावें । ठायींचेंचि भल्यांनी ॥७२॥
लेखन सखोल उद्बोधक व अनुभवी असावें
क्षेम देतां बुके फरासास । लाविल्याविण सुगंध लागे अंगास । तैसें आळविलें पाहिजे गुणवंतांस । लक्षण वोळखोनियां ॥७३॥ पवित्र पवित्रासी भेटतेवेळे । होती प्रेमसुखाचे सोहोळे । त्यासी देखोनि चांडाळ तळमळे । अभाग्यपणें ॥७४॥ साधूस जाल्या साधूचें दर्शन । बीजरत्नें द्रवती मुखामधुन । तेणें पुनित होय त्रिभुवन । चांडाळ देखील ॥७५॥ ज्यासी पडेल गुरुत्व ठावें । तेणें मौन्य धरूनियां राहावें । गंभीरत्वें आचरण आचरावें । या जनांमध्यें ॥७६॥ केळीजवळी लाविल्या बोरी । वारियानें हालवितां सर्वांग चिरी । तैसी या जनाची संगती बरी नव्हे । साधुजनांलागी ॥७७॥ नेणतेपणें अविद्या उपधि । जाणतपणें होय वेवादी । म्हणऊनि हे दोन्ही पण छेदी । सज्ञानपणें ॥७८॥ नेणतपण खैराचा शूळ । जाणतपण चंदनाचा केवळ । टोचितां फुटतां न लगे वेळ । जाणीव नेणीस तैसी असे ॥७९॥ खैर जळोनि होय निमग्न । झिजल्या श्रीखंड होय केवळ चंदन । तैसे गळित जाल्या साधुसज्जन । शीतळ मिरविती जनांभीतरी ॥८०॥ हें सद्गुरुनें सांगितलें उपलक्षण । पुन्हांहि सांगती कुशळपण । तें ऐकावें विवेकीं विवरोन । ज्ञान विज्ञान गोडी ॥८१॥ पाहे रुचि जाणे रुचिलागुन । तेथें मनाचें होय अमनपण । तें विकारारहित बरर्वपण । पंचमा वागवितील ॥८२॥ त्या पंचमा सांगेन वेगळाल्या । ज्या या सर्वत्रातें प्रसवल्या । नांवें नातलग होऊनि पिशुना जाल्या । ज्याच्या त्यामध्यें ॥८३॥ सद्गुरु म्हणे शेख महंमद । आणिक एक ऐके पां शब्द । प्रारब्ध संचित क्रिया वेवाद । ज्याच्यानि गुणें ॥८४॥
पंचमा-कृपा, चैतन्या, महदा, अविद्या, निद्रा
कृपा चैतन्या महदा शक्ति । अविद्या निद्रा उघडी प्रचीति । त्या दोघीजणी प्रसिद्ध भांडती । जनांत निर्लज्जपणें ॥८५॥
वेगळालीं लक्षणें सांगेन नांवें । तीं अंतरीं वोळखोनि निवांत राहावें । द्वैती अद्वैत पडेल ठावें । केल्याविण जालें ॥८६॥
कृपेसंगें जो असे अवतरला । तो स्वतः सिद्ध साधकेश्र्वर जाला । पवित्रपणें ईश्र्वरास आवडला । स्वयाति म्हणोनियां ॥८७॥
तो मूळ वंश ईश्र्वराचा । प्रेमें घोष करी हरिनामाचा । कांटाळा वाटेल इतर गोष्टींचा । दुर्गम म्हणोनियां ॥८८॥
चैत्न्यासवें जो अवतरला । तो पाखांड अनुवादा पातला । निमालियां देवतांसी आवडला । भूतपणें असे ॥८९॥
तो ब्रह्मराक्षस अवधारा । छळितां न म्हणे भला बुरा । मढें स्मशानीं धरूनि थारा । झडपणी करित असे ॥९०॥
जे जे वासना धरूनि निमाले । ते पुन्हां तैसेच पावले । यालागीं न करणें बरळे । मन कल्पनेचें ॥९१॥
महदेसंगें जो अवतरला । तो असुरक्षेत्रीं असे जाला । ईश्र्वरभजनीं कंटाळला । अखंड उग्र असे ॥९२॥
बाष्कळ कारभारी हेतु मोठी । ऐके न पवित्रांच्या गोष्टी । वावगीच करी तोंडपिटी । हागवण जैसी ॥९३॥
अविद्येसंगे जो अवतरला । तो महा प्रचंड हिंसक जाला । कंटाळा न ये त्या दृष्टाला । विश्र्वासघात करितां ॥९४॥
अष्ट अंगीं क्रियानष्ट दोषी । जेथें जाय तेथें चांडाळ अपेशी । धिगू जालें आवडे ना जनासी । फटमर म्हणती ॥९५॥
ऐसी ही चहूं शक्तीचीं लक्षणें । वेगळालीं सांगितलीं सद्गुरूनें । आणिकहि गुह्यार्थ पुसणें । तोहि पुसे बापा ॥९६॥
हा ऐकोनि भेदाकार । मग शेख महंमद पुसे उत्तर । तें सांगावें जी दीनोद्धार । दया करूनियां ॥९७॥
प्रसंगसमाप्ति
घडिक भला घडिक फुंदे अनाचारें । हें सांग स्वामी कवणिया विचारें । सद्गुरु म्हणती ऐक उत्तरें । विश्र्वास धरूनियां ॥९८॥
तुमच्या ज्ञानविवेकाची गोडी । ते मज कळे ना मति असे थोडी । पिता घांस चाऊनियां आवडी । बालकामुखीं घालितसे ॥९९॥
तैसे निज विवेकाचे घांस । तुम्ही आवडी घालावे मुखास । तेणें प्रेमबोध उल्हास । होईल मातें ॥१००॥
सत्वर प्रसंग पहिला संपला । पुन्हां भावें दुसरा आरंभिला । सावध व्हावें अनुभवाला शेख महंमद म्हणे ॥१०१॥
प्रसंग दुसरा - पंच महाभूतें-शक्तिश्री
पंच महाभूतें-शक्ति ॐ अर्ध दीर्घ नासिका सद्गुरु। अग्र चरणीं तीर्थ गोदानीरु। तेहतीस कोटि देवतांचा भारु । दास्यत्व करी ॥१॥
या चहूं शक्तींची भेसळणी जाण । येरयेरांत मिश्रितपण । म्हणोनि अष्टधा लक्षण । संकल्प विकल्पें ॥२॥
पंच महाभूतें सबळ सगुण । त्यांचे हे पंचविस गुण विकारण । त्यामाजी शक्ती घेती अवतरण । कल्पनेसंगें ॥३॥ पंच महदूभूतांचें लक्षण । कवणकवणापासूनि निर्माण । कैसे जोडले पंचविस गुण । स्थूलकारीं मन ॥४॥ हें सांगावें जी सद्गुरुबाबा । तत्त्वीं कैसा शक्तींचा मेळावा । भंगल्या कोणतीचा कोण बोलावा । होय स्वामिया ॥५॥ अहिक्य इच्छा धरूनी ईश्र्वरें । नृपासनीं होता उदार धीरें । घाम आला थेंबाकार एकसरें । त्या नांव जोहार ठेविले ॥६॥ तो जहूंर रातला सोऽहं घोषें । स्तवी सहस्त्र हजार वर्षें । ईश्र्वर म्हणजे मज प्रकट केलें कैसे । म्हणऊनि रोखें पाहिलें ॥७॥ तो जहूंर गळोनि जाला पाणी । फेंस जमावला त्याचिये धरणीं । धूम्र जाला नभाची मांडणी । शेंडा खोड ना दिसे ॥८॥ ऐसें इच्छूनि वायु आकाश । वायूपोटीं तेजाचा प्रकाश । तेजापोटीं आपतेज पृथ्वीचा स्पर्श । तळीं शेष स्थापला ॥९॥ शेषावरी सप्त पाताळ भुवन । सप्त सागर पृथ्वी बैसली घेऊन । अंडें तैसें शोभे मद्भुवन । दृष्टांत दृष्टीं ॥१०॥ उत्तर दक्षिण पूर्व पश्र्चिम । आग्नेय नैॠत्य वायव्य ईशान सम । या अष्टहि दिशा तमाम । रविशशि भ्रमयंती ॥११॥ पळें व तिस घटकांचा नेम । शुद्ध प्रशुद्ध राम विराम । या चहूं प्रहरांत मेघःश्याम । सेवादान मागे ॥१२॥ एका राहाट चातीचें (चक्राचे) आणीवरी । एकचि तंतु कांतनारी । तिरीख मोजूनियां पुंजे करी । चिवट म्हणोनि मिरवी ॥१३॥ चिवट तंतु सुताचा गुंडाळा । आडवा उभा विणला परकळा । तैसा पांचा शक्तींचा एकवळा । महद्भूतें देखिला ॥१४॥ शक्ती पांच महद्भूतें जाण । ऐसी जाली ईश्र्वरापासून । खेळ आरंभावयालागून ।इच्छा इच्छियेली ॥१५॥
नर-पद्मिनी लक्षण
नरा-पद्मिनीचें अवतरण । ते कृपा प्रसवली जाण । तेथें अविद्या अवलक्षण । कदा न संचरे ॥१६॥ नरा पद्मिनीचा एक बोध । तेथें कदा न घडे वादवेवाद । घरा आलया सुख पावती सिद्ध । भाव देखोनियां ॥१७॥ पद्मिनी करी नराची सेवा । तंव नर स्मरे अव्यक्त देवा । तेथें कदा न पडेचि हेवा । द्वैताचा परियेसा ॥१८॥ पद्मिनी नराचें एक लक्षण । त्यापासूनि घडे ना अवगुण । पतिव्रता धर्म सगुण । त्या दोहींचा असे ॥१९॥ कृपेसंगें साधूचा अवतार । तो हृदयीं वागवी ईश्र्वर । कदां पडों नेंदी विसर । सोऽहं बोधाचा पैं ॥२०॥
साधू लक्षण
तो साधु भजनीं निराशें भजे । म्हणे हे विश्र्वलोक मजचि साजे । ते तारावे गा ईश्र्वरा वोजें । यालागीं ग्रंथ करी ॥२१॥ कृपा धरूनी अवतरे जे स्थूळ । तें बत्तीस लक्षणीं केवळ । अपवित्र नष्ट देहढाळ । उमटेच ना तेथें ॥२२॥ तो पुण्यात्मा असे पवित्र । हृदयीं निज नामाचा गजर । जिकडे जाय तिकडे सारंगधर । मागें पुढें डुल्लतसे ॥२३॥ साधु फिरे सहज समाधाना । ते ईश्र्वरासी पावली प्रदक्षिणा । शयन करी तो नमस्कार जाणा । श्र्वासोश्र्वास जप त्याचा ॥२४॥ शेख महंमद म्हणे सद्गुरु भूषण । स्वामी बोलिले जें वचन । तेणें निवालें माझें अंतःकरण । अष्टहि भावें ॥२५॥
पवित्रापोटीं पवित्र हा सिद्धांत
असत्य पवित्राचें पोटी पवित्र । हें तंव तुम्ही बोलिलेती उत्तर। त्यांत आडताळा देखिला जाहिर । तो परियेसा पैं ॥२६॥ पाप न करावें ही भल्यांचीं उत्तरें । प्रत्यक्ष शिंदळकी केली पाराशरें । तेथें व्यास कवणिया विचारें । अवतरले स्वामी ॥२७॥ आणिक दासीचे पोटी विदुर । अशुभापासूनि शुभ पवित्र । प्रत्यक्ष चोखामेळा महार । नामघोष करी ॥२८॥ हिरण्यकश्यप महा दुष्ट सृष्टीं । करूं नेदी हरिनामाच्या गोष्टी । नित्य देवांदानवांसी खटपटी । दावा धरूनियां ॥२९॥
हिरण्यकश्यप-प्रल्हाद
कटकामाजी पिटवी धांडोरा । म्हणे कोणी आठवूं नका ईश्र्वरा । हिरण्यकश्यप हरिभक्तां दरारा । म्हणवित असे ॥३०॥
कोणी चोरोनियां हरिभजन करी । त्याचा उमगूनि शिरच्छेद करी । ऐसा अति नष्ट दुराचारी । पापपणें फुंदत असे ॥३१॥
प्रल्हाद निज भक्त उदार धीरें । प्रेमघोषें डुल्ले नामगजरें । तो हिरण्यकश्यपास कवण्या विचारें । जाला असें तें सांगा ॥३२॥
हिरण्यकश्यपें हिरण्यकश्यपे नानापरिचीं विदानें । रचविली त्या प्रल्हादाकारणें । कयाधूनें विष घातलें निष्ठुरपणें । हिरण्यकश्यपाच्या धाकें ॥३३॥
अग्निदहनीं घातला प्रल्हाद । पर्जन्यवेषें द्रवला गोविंद । हस्तिखालीं लोटला हांसे गदगद । नामघोषें गर्जून ॥३४॥
मग प्रल्हाद रोविला क्षितीं । तीरातुबकांचे भडिमार करिती । जवळ जाऊनियां भोंसकती । प्रल्हाद आनंदमय ॥३५॥
प्रल्हाद बत्तिस लक्षणीं पुतळा । महा सुंदर गोजिरा कोंवळा । सिंधूत लोटला एक वेळा । हरि मच्छरूपें अवतरला ॥३६॥
हातीं टाळ चिपळ्या घागरिया चरणीं । प्रल्हाद घोष करी नगरभुवनीं । तें हिरण्यकश्यपें ऐकोनि कानी । धरा धरा म्हणतसे ॥३७॥
मग धरोनी आणिले प्रल्हादाप्रती । हिरण्यकश्यप म्हणे सांग तुझा सारथ्ज्ञी । येरें दावूं आरंभिली प्रचीति । खांबाकडें पाहिलें ॥३८॥
हिरण्यकश्यपें खांबावरी घातली गदा । मग बाहेर नरसिंह निघाला सुधा । सायंकाळी नखें विदारिलें गोविंदा । जांधेवरी घेऊनियां ॥३९॥
हिरण्यकश्यपाच्या काढूनि अंत्रमाळा । नरसिंह घातल्या आपुल्या गळां । प्रल्हादासारिखा आणिक पुतळा ।
हृदयीं पाहे हिरण्यकश्यपाचे ॥४०॥
ऐसा दृष्टाचे पोटीं सृष्ट निपजला । तेणें बेताळिसां मोक्ष मागितला । हें कवणिया गुणें सद्गुरु बोला शेख महंमद म्हणे ॥४१॥
प्रल्हादाची जन्मकथा
तेव्हां सद्गुरु उदार बोलते जाले । तुवां मागें दुष्ट सुष्ट पुसिलें । या प्रल्हादान्यायें पाहिजे वोळखिले । सेव सांगतो जालो ॥४२॥ ऐक कोणे एकें अवसरीं । इंद्र क्रोधायमान जाला हिरण्यकश्यपावरी । धरोनी आणिली त्याची स्त्री । दूत पाठवूनियां ॥४३॥ धरोनि आणिली हिरण्यकश्यपाची राणी । तेथें कथा करितां नारदमुनि । ते तिने ऐकिलें श्रवणीं । सहजें सहज ॥४४॥ गरोदर होती ते वेल्हाळा । नामश्रवण ऐकिलें गर्भगोळां । प्रसूत जालियां प्रल्हाद बाळा । नाम ठेविलें असे ॥४५॥ कथा विसर्जून बोलती नारद । हे स्त्री धाडा नाहीं तरी लागले बाध । मग ते धाडिली शीघ्र सिद्ध । हिरण्यकश्यपाजवळी ॥४६॥ प्रल्हाद बोलता चालता जाला । पंडितांपाशी पढों घातला । तेणें ॐ धरूनि ‘म’कार सांडिला । नामघोषी नाचे ॥४७॥ ऐसा हरिनामाचा महिमा थोर । तीर्थांव्रतांसी न कळे पार । ते निज सांडूनियां गव्हार । अनेक भ्रमतील ॥४८॥ स्वामी आणिक एक पुसतों वचनीं । तुम्ही सांगावें मजलागुनी । बोलिले ते चहूं खाणींची मांडणी । तयांत सज्जन असती ॥४९॥ कवण ते सज्जन तुज कळलें । तें तूं मज सांग पां वहिले । आतां ऐके सद्गुरु बोले । शेख महंमदास ॥५०॥
गुरूची शिष्यास संवेदना-
दृष्टांत चावटी करूनियां पुससी । तूं बहु निःसंग जालासी । सांग कवणें चिथावलासी । सत्शिष्या सगुणा ॥५१॥
स्वामी चिथावलों तुमच्या कृपादृष्टीं । म्हणोनि जाली आगमेसी भेटी । आणि दुजा कोण असे सृष्टीं । चिथाविता मजला ॥५२॥
मह तुम्हांवाचूनि नेणें दुसरा जैसी कन्या ध्यातसे माहेरा । आणि वत्स हुंबरें धेनुक्षीरा । तैसा मी तुम्हांप्रती ॥५३॥
जैसें कोरड्या काष्टाचें बाहुलें । खांब सूत्रानें बोलुन बोलाविलें । तैसें तुम्ही मला चेतविलें । आपुल्या सामर्थ्ये ॥५४॥
नाना नग घडे मोडे भूषण सोनारा । तैसें भूषण दिधलें दातारा । कवित्व रस बंदिस्त अक्षरां । तुझीं तूंचि बैसविसी ॥५५॥
भूषण म्हणजे दुःखाचें कारण
बंदिस्त अक्षरां तुझीं तूंचि बैसविसी ॥५५॥
सुतार नाचवी भूषण घोड्याचें । तैसें मज गुरूनें केले साचें । परि चालकपण असे तुमचें मी अहं मिथ्या असें ॥५६॥
स्वामी जें जें द्याल भूषण । तेणें सत्य र्होल माझा अपमान । पहा द्रोणागिरीलागून । कैसें जाले असें ॥५७॥
भूषण सकळ विंझळाचा सांठा । धरूनी द्रोणागिरी म्हणवी मोठा । शक्ति लागतां लक्ष्मण बरवंटा । हनुमंते उपडिला ॥५८॥
तेज भूषण दिधलें रवि शशि । ते भ्रमण करिती दिननिशीं । भूषण कस्तुरी दिधली मृगासी । तो सायासें वधियेला ॥५९॥
यालागीं जनीं भूषणांचा डांगोरा । तो जाणिजे कर्मखोडा बेडा । भावभक्तीचा बोध निवाडा । होऊं नेदी कांहीं ॥६०॥
या नाशिवंत शरीराचीं भूषणें । तीं महा दुःखाचीं कारणें । परी ते उंच लाधेच ना ठाणे । नीर मधुर मधुर जैसें ॥६१॥
ध्रुवाहूनि उंच पद तुमचें सद्गुरु। ते मज लाधावें जी विघ्नहरु । लोकत्रयीं मानितील जाहीरु । मग ईश्र्वर जैसा अविनाश ॥६२॥
शिष्यानुसंधान-दृष्टांत
जैसा चंद्र द्रवे चकोर वदनीं । तैसें तुम्ही केलें मजलागुनी । आतां कां दूर धरितां दाटोनी । सेवकालागीं स्वामिया ॥६३॥
आठवला शब्द तुम्हांसी ना पुसों । तरी कवणासी मी विश्र्वासों । तरी काय परदेशीपणीं असों । सांगावें स्वामी मज ॥६४॥
मातेनें बाळकासी हेडावलें । तें अंगसेंगेंचि लगटलें । तैसें मज अनुसंधान लागलें । तुमच्या चरणांचें ॥६५॥
जेवितां मांजर हेडावलें । तें ठायां भोंवतेंच भोंवों लागले । तैसें माझे चित्त गुंतलें । तुमच्या ध्यानीं ॥६६॥
महंमद निष्ठुरपणाची टीका । सांगतों तें स्वामी ऐका । मांजरी पीडली असे भुका । तरी पिलें भक्षण करी ॥६७॥
दांतीं पिलें धरूनि मांजरी पळे । अंतरीं कांहीं घात ना कळवळे । तैसें निष्ठुरीं ममतेचे सोहोळे । तुमचे मजलागी ॥६८॥
नदीधारे नीट मीन चढे । मागें अंडियांचें सांकडें पडे । परतोनि पहातां मच्छ धडफुडे । होऊनि मागें लागती ॥६९॥
ऐसा असे तुमचा अनुसंधानी । म्हणोनि पर्वतलों निज नयनीं । ज्ञानविज्ञानत्वाची मांडणी । दिसे भासे लक्षण ॥७०॥
ज्ञानविज्ञान मांडणी
मग सद्गुरु बोलते जाले मात । ती तंव पहात होतों तुझें चित्त । हृदयीं आलंगिलें त्वरित । काय पुसरणार तें पूस ॥७१॥ या चहूं शक्तींचीं मांडणी । तुम्ही सांगितली जी कृपावचनी । आणिक एक आठवलें ज्ञानीं । पुसावयालागीं ॥७२॥ मनुष्यांमध्यें सिद्ध सुधारणा । धेनूंमध्यें कपिला पवित्र जाणा । कस्तुर्या मृग अखंडपणा । कवणे गति स्वामी ॥७३॥ गरुड ऐरावत वासुकी नाग । शहामृग अरबी वाघ । हीन यातीस ऐका पैं दीर्घ । जवादि पुरतकाळीं ॥७४॥ अंडज खाणीमध्यें राजहंस । त्यांस मोत्याचा असे स्फुरस । हनुमंतासहि नित्य निज ध्याय । कवण्या गुणें ॥७५॥ रावा देखा रामनाम पावला । हुमा पक्षी पवित्र जन्मला । मयूर ईश्र्वरासी आवडला । कवणियास गुणें ॥७६॥ उद्भिज खाणीं वनस्थळीं । त्यामाजी तो चंदन परिमळी । वाळा वेळा पुष्पें नव्हाळी । कवणेपरी असे ॥७७॥ तुळसी बेल आघाडा । उत्तम औषधि पवित्र झाडा । अमृतफळ तांदुळ निवाडा । भक्ष पूजेलागीं ॥७८॥ खारिक खोबरें अग्रचंदन । यावेगळें आणिक पवित्रपण । चहूं खाणी वर्णिता महिमान । व्युत्पत्ती वाढेल ग्रंथीं ॥७९॥ आतां स्वेदज खाणीं माझारीं । हिरे माणिकें रत्नें नानापरी । अनेक ठीक ढऊळ परोपरी । साहाकारिलें असें ॥८०॥ पांच परिस पाषाण प्रतिमा । या वेगळ्या अनेक याति महिमा । हें सांग पां कवणियां कामा । सुफळ वचनें ॥८१॥ सद्गुरु म्हणती बरवी दृष्टि केली । तुवां साखरेची साल काढिली । माझी चिंता समाधान पावली । चर्चितां गुह्य गुण ॥८२॥
ज्ञान विज्ञान मांडणी
लक्षण आतां तूं ऐके हो श्रोता । वोळखे शब्दांची व्यवस्था । कोठें फांको देऊं नको चित्ता । अंतर उल्हासें ॥८३॥ शिष्यां ऐसेंच होतें माझ्या मनीं । जे तुवां पुसावी ज्ञानविज्ञानाची मांडणी । सर्व मेदिनींत असे पाणी । खोदल्याविण न लागे ॥८४॥ मेदिनीसारिखा सद्गुरु दाता । कुदळीसारिखा सवें शिष्य खोदिता । तेथें निज नीराची पूर्णता । उचंबळे हृदयीं ॥८५॥ या चहूं शक्तीच्या चार खाणी । त्यामाजी सगुण अवतरे कूपाराणी । तिहीं खाणींवरी एके वचनी । सांवली कृपेची ॥८६॥ स्वप्न सुषुप्ति तुरिया जाण । जागृति सावध करी निजलेपण । हें तंव कृपेचें लक्षण । परियेसी बापा ॥८७॥ जागृति आणि तुरियापण । हे तंव कृपेचें महिमान । तिहीं शक्तींवरी अवलोकन । मोह पान्हा घाली ॥८८॥ जो मोहाचा येतसे उमाळा । तो जाणिजे कृपेचा कळवळा । पहा चराचरी वेळोवेळां । कुरवाळित असे ॥८९॥ राग हा अविद्येचा असे जाणें । मोहें धांवें ते कृपें ठाणें । हांसे वाटै ते महदेचे कारणें । अनेक अनेक भासे ॥९०॥ शक्ति चैतन्या चेतना करी । महदा ते जाणिजे कारभारी । अविद्या निजवितसे अघोरी ।निद्रेच्या अंगसंगें ॥९१॥
निद्राशक्ति
वोळखे निद्राशक्ति महाकाळी । या तिही शक्तींवरी जयेची धुमाळी । सुषुप्तींत गोजिरी होऊनि छळी । लिंगदेहसंगे ॥९२॥
निद्राशक्ति महा प्रचंड जाणा । तियेचा धाक साही दर्शनां । अनेक चराचर स्थापुनी भ्रमणा । अकळ लोपी ॥९३॥
सांगतों निद्रा शक्तीचें घर । त्रिकुटातळीचें असें विवर । तेथूनि लढती किन्नर । मदन चैतन्याचे ॥९४॥
ज्यास असे कृपाशक्तीचा पान्हा । त्यास निद्रा लागे ना सत्य जाणा । अखंड उन्मयी मैदाना । प्रेमें डुल्लतसे ॥९५॥
ते सदा सावधपणें निजेले । आपण आपणातें विसरले । मरणास मारूनियां मेले । शूरत्व साजे तया ॥९६॥
ते जनासी दिसती वेडे बावळे । अंतरीं भोगिती ब्रह्मसुखाचे सोहोळे । जन विजन त्यासी न्याहाळे । परमात्मा जैसा ॥९७॥
ते सर्व भोगूनियां अभोक्ते । विटाळी असोनि विटाळा नेणते । जैसें दर्पणावरी श्र्वान मुतें । भास अतीतपणें ॥९८॥
निद्रा मुरोनि उन्मनि प्रकाश । स्वरूपीं लय लागे सावकाश । ब्रह्मानंदें प्रेमबोध उल्हास । तें पूस पैं शिष्या मज ॥९९॥
हें इतुकें ऐकोनि गुह्य गुज । शेख महंमद म्हणजे गुरुराज । स्वामी निज कळा सांगावी मज । जीव निद्रा पळेसी ॥१००॥
प्रसंग समाप्त
जीव निद्रा पळोन जाय तत्त्वतां । प्रेमें लागे उन्मनी अवस्था । तें मज सांगावें जीं प्रेम महंता । गुह्य मायबापा ॥१०१॥
आतां ऐक पां एकांतीचा उद्गार । बोले सद्गुरु होऊनि उदार । प्रकट न करावें जनाभितर । संत कोपतील तूंतें ॥१०२॥
प्रसंग पहिल्यापासूनि दुसरा । समाप्त आरंभिला तिसरा । सावध अनुभवी अनुसरा । शेख महंमद म्हणे ॥१०३॥
सद्गुरु म्हणजे शेख महंमदास । तिसरे प्रसंगीं होऊनियां उदास । काय पुसणार तें मज पूस । ‘ना-भी’कार दिधला ॥१०४॥