८३६ बृहद्योगवासिष्ठसार. प्राणस्पद प्रतिबद्ध होतो. सूक्ष्म हृदयाकाशात चित्ताला स्थिर केले असता मात्मसाक्षात्कार होऊन प्राणस्पद निरुद्ध होतो. बा साधो, या सृष्टीत भूताचे हृदय दोन प्रकारचे आहे. एक हेय (त्याज्य) व दुसरें उपादेय (ग्राह्य).शरीराच्या एकाभागी उराच्या आत अस- लेले हे मर्यादित हृदय हेय आहे व ज्ञानमात्र हृदय उपादेय आहे. तें भात व बाहेरही आहे. अथवा तें नि.सग अमत्यामुळे आत नाहीं व बाहेरही नाही. तेच मुख्य हृदय असून त्याच्या आत हे सर्व त्रिभुवन साठविलेले आहे. तोच सर्व पदार्थाचा आरमा व सर्व सपत्तीचा कोश आहे. वस्तुतः सवित् हेच सर्व प्राण्याचे हृदय आहे. उरात अमलेला एक जड मामाचा तुकडा नव्हे यास्तव सर्व वामना सीइन मवित्-रूप शद्ध हृदयात चित्ताला बलात्काराने नियुक्त केले असता प्राणस्पद निरुद्ध होतो. अनेक अनुभवी गुरुनी सागितलेल्या या व अमल्याच दुमयाही उपायानी प्राणनिरोव करावा, पण हटयोगाने न्याला वश करण्याचा प्रयान करू नये हनु हनु अन्यामानेच पूर्वोक्त युक्ती भाग्यवानान्या ससार- भगाम कारण होतात. अमामाने दृढ व चराग्याने चिहिन झाटलाच वासनाशून्य प्राणायाम सफल होतो. एवढ्यासाठीच योगशास्त्रात भ्रमन्यादि निरनिराळ्या स्थानी धारणंचा अभ्यास करावयास मागितले आहे. अभ्या. साने प्राण शात होतो. अभ्यासानेच पुरुष आत्माराम, वीतशोक (शोक- शन्य ) व अत.मुग्य होतो. यास्तव तू अभ्यास कर. अभ्यासाने प्राणाचा परिस्पद क्षीण झाला असता मन शात हात व निर्वाण अवशिष्ट रहात. वासनावेष्टित मन हाच जन्म व वासनागन्य मन हाच मोक्ष होय. प्राण- स्पद हेच मनाचे रूप आहे व त्यापामृन ममारभ्रम होता. यास्तव तोच शात झाला म्हणजे मसारवर आपोआप उतरतो. विकल्पाश गेला की ते पावन पद अवशिष्ट रहाते. त्याचे वाणीने वर्णन व मनाने सकल्प करता येत नाही त्या निर्गुणाला दृष्टान कशाचा देणार. कारण त्यावाचून सर्व विनाशि, कल्पित व मगुण आहे. अत करणात चिच्चद्रिका उदय पावली की दृश्यामध्ये गुप्त असलेले तत्व व्यक्त दिसू लागते. त्या कल्पतरू पासून असख्य रसाळ संसार-फळे नित्य उदय व क्षय पावत असतात. ते तत्त्व म्हणजे सर्व मर्यादाची परा काष्ठा आहे. त्याचा आश्रय करून जो रहातो तो स्थिरचित्त पुरुष जीवन्मुक्त होतो. रामा, मुक्तचित्त पुरुषोत्तम
