५३४ बृहद्योगवासिष्ठसार. ते सत्याचा विचार करण्यास योग्य होते. संकल्पानी ज्याचे आक्रमण केलेले नाही अशा चित्तामध्येच सत्य प्रतिभा उठते. मलिन वस्त्रावर जसा दसरा चागला रंग चढत नाही त्याप्रमाणे अद्वैत-आत्मज्ञान कलुषित चित्तात स्थिर होत नाही. श्रीराम-गुरुवर्य, वासनानुरूप जगभ्रम होतो असे आपण सागित- लेत, पण शुक्राचा तो प्रथम जन्म होता. त्यामुळे त्याला स्वर्ग, अप्सरा, जन्म-मरणपरंपरा इत्यादिकाचा पूर्वी अनुभवच आलेला नव्हता. तेव्हा त्याच्या चित्तात त्याच्याविषयींच्या वासना असणेही संभवत नाही. मग वामनाबीज नसताना त्याचा आरोप कसा शाला ? श्रीवसिष्ठ--रामा, पिता व शास्त्र याच्या उपदेशावरून शुक्राला जशा प्रकारच्या उत्पत्तिविनाशादिशील जगाचा व ऐहिक-पारलौकिक भावाचा बोध झाला होता व आईबापाच्या शोणितशुक्रापासून झालेल्या शरीरातील पंच ज्ञानेद्रियान्या योगाने त्याला जशा प्रकारचे जग प्रत्यक्ष दिसत होते तशाच प्रकारचे सस्कार त्याच्या चित्तात, मोराच्या अंड्यातील मोराप्रमाणे, स्थित होते, व त्यापासून वीजाकुर-न्यायाने स्वर्गादिकाचा आरोप झाला. जीव ज्या वासनेने बद्ध असतो तेच तो आत पहातो. स्वमातील कल्पित स्वशरीराचाच याला दृष्टात आहे व हे जग दीर्घ स्वप्न आहे. ज्या- प्रमाणे सैन्यातील लोक दिवसां आपले सर्व सैन्य पाहून व रात्री त्याच्या वासनेने वासित होऊन निजले असता त्यातील प्रत्येक जण आपापल्या दृष्टीने निरनिराळे सैन्य पहातो पण तं वस्तुतः एकच असते त्याप्रमाणे प्रत्येक जीव आपापल्या वासनेप्रमाणे एकाच जगाला निरनिराळे पहातो. श्रीराम-पण गुरुवर्य, असे मानल्यावर प्रत्येक पुरुष व त्याचा ससार दुसन्याला दिसणार नाही. कारण स्वप्नातील पुरुष व त्याचा संसार दुस- याला दिसत असतो, असा कोटेंहि अनुभव येत नाही. मग गुरु व शिष्य याचा सबंध, उपदेश, शास्त्ररचना इत्यादि कसे होणार ? बरें प्रत्येक पुरुष व त्याचा ससार दुसऱ्याला दिसतो म्हणून ह्मणाचे तर सवाना साधारण असणारा हा संसार एकेकाच्या ज्ञानाने बाधित होणार नाही. मिळून दोन्हीकडून मोक्ष होणे अशक्य. तेव्हां या अडचणींतून कसे पार पडावयाचे, तें सागा.
