२७२ बृहद्योगवासिष्ठसार. पक्षास निरोध करिते. ब्रह्माच्या ठिकाणी सर्व विकल्प 'सभवतात. पण नुसत्या जगाविषयी ते सत्य आहे, की असत्य आहे, की सत्यासत्यरूप आहे याचा निर्णय करिता येत नाही. ब्रह्म आकाश, द्रव्य-गुणादि पदार्थाचे परमाणु इत्यादि सर्व लहान-मोठ्या वस्तूत ( अगदी अतर्भागी ) राहू शकते. पण जग तसे राहू शकत नाही. जेथे जेथे जीवसज्ञक अणु- चिद्रूप असते तेथे तेथे जगाचे अस्तित्व भासते. ( वासना ही एक मोठी चमत्कारिक शाक्त आहे. तिच्या बलाने आत्म्याचे ठायीं अनात्म्याचा कसा अध्यास होतो याविषयी देवी एक दृष्टान देते-) पूर्वी अग्नि नसलेला उपासक मी अग्नि आहे, अशी दीर्घकाल उपासना करून भावना-बलाने अग्निरूप होतो व त्यावेळी त्याला आपल्या उष्णतेचा साक्षात्कार होतो त्याचप्रमाणे आत्मा दृढ व दीर्घ अभ्यासामुळे स्वत.च्या शुद्धचैतन्यावर जगाचा आरोप करितो व त्याच्या अनात्मरूपाचा व जाड्य, दु ख इत्यादि दोपाचा अनुभव घेतो सूर्योदय होऊन घगत किरणे पडली असतः त्यातन जसे अनेक त्रसरेणु फिरत असलेले दिसतात त्याप्रमाणे परमाकाशात हे ब्रह्माडरूपी त्रसरेणुच फिरत आहेत, असे त जाण. वायूमध्ये जसा वास व स्पद रहातो अथवा आका- शात शून्यत्व रहाते त्याप्रमाणे परात्पर तत्त्वामध्ये, ज्याने आपला स्थूलभाव सोडिला आहे, असे जग रहाते. आविर्भाव-तिरोभाव, ग्रहण-त्याग, स्थूल-सूक्ष्म, चर-अचर, इत्यादि अशाप्रकारचे हे सर्व काल्पत भाव अवयवरहित ब्रह्माचे काल्पत भाग जाहेत, असे समज. पण साकार जगाचे निराकारत्व समजून देण्याकरिता त्याची कल्पना केलेली असून वस्तुतः ते स्वात्मभूत ब्रह्माहून अनन्य, ( अभिन्न, नि- राळे नसलेले ) आहेत, हेही तुला विसरता कामा नये जगाच्या सावयवत्वाप्रमाणे निरवयवत्वही मिथ्या आहे येणेप्रमाणे ब्रह्माच्या ठायी अनन्य होऊन राहिलेले जग, विश्व असे त्या(ब्रह्मा)चे नाव व सर्व, पूर्ण इत्यादि त्याचा अर्थ या दोहोनीही रहित नसते. (ह्मणजे ज्ञानानतर ब्रह्मरूप झालेल्या जगासच विश्व हे नाव बरोबर लागू पडते. ) असें जर आहे तर या भासणाऱ्या सावयव जगाची वाट काय करावयाची? ते असें का भासतें: ह्मणून विचारशील तर सागते. लीले, जरी ते भासले तरी रज्जुसर्पभ्रमाप्रमाणे, ते सत्य आहे की, असत्य आहे, याचा
