________________
वनस्पतिविचार. [प्रकरण wwww wwwwwwwwwwwww mar केवळ बीज नसून बीज असलेले फळ आहे. बाजस असणारा गर्भ मात्र बीज आहे. बीजामध्ये स्त्रीकेसराम (Stigma) खूण असत नाही, पण फळामध्ये ती नेहमी असते. मक्यावरील खरखरीत खूण ह्याच प्रकारची आहे. खजूरः-ह्या बीजावर तांबूस रंगाचे फोल असून मध्ये सरळ चीर असते. वरच्या बाजूस मध्यभागी लहान आडवी चीर असून थोडा खोलगटा अढळतो. ह्या खोलगट जागेत ह्याचे बीजछिद्र असते. बीजांतील अन्न कठीण व टणक मसून बीज उगवण्यास पुष्कळ दिवस लागतात. कधी कधी दोन तीन महिनेही लागतात. कुंड्यांत बी पेरिले असतां उगवण्यासंबंधी चमत्कार पाहण्यास अधिक बरें, त्या खोलगट जागेतून एक लांब दांडा बाहेर पडतो. त्या दांडयाचे अग्र फुगट असते. काही दिवसांनी त्या फुगट अग्रांतून दोन वाढते कोंब निघतात. पैकी एक कोंब वर जातो व त्यावर पाने येतात; म्हणन त्यास प्रथम खोड म्हणतात व दुसग खाली जमीनीत घुसतो म्हणून त्यास आदि. मूळ म्हणतात. मक्याप्रमाणे येथील मुळे तंतूमय होतात. खरोखर त्या खोलगट जागेत प्रथम गर्भ संकुचित असतो. खाली जाणाऱ्या दांड्यांतून गर्भाचे दोन्ही कोंब खाली जातात व पुढे खोड वर वाढते व मुळे जमिनीत शिरतात. ___ वरील सर्व उदाहरणांत अशा प्रकारची स्थिति आढळत नाही; पण येथे मात्र दोन्ही कोंब आपली मूळे जागा सोडून दुसरे ठिकाणी आल्यावर वाढू लागतात, मक्याप्रमाणे हा गर्भ मगजवेष्टित ( Albuminous ) असतो. खजूर एकदल धान्यवर्गापैकी आहे; बीजांतील अन्न इतरांप्रमाणे उगवत्यास्थितीत उपयोगी पडते. दोन्ही कोंब बाहेर पडल्यावर बीज तपासून पाहावे. त्यांतील पूर्वीचा कठीणपणा जाऊन त्यांत पोकळी बनते. ह्या सर्व बीजांत एक अगर दोन डाळिंबी असतात. गर्माचे कोंब दोन असून एक जमिनीत शिरतो, व दुसरा बाहेर हवेमध्ये वाढतो. डाळिंबीमध्ये अगर गर्भासभोवती अन्नाचा साठा असतो. हा सांठा प्रत्येक बीजांत थोडा बहुत असतो. बीज उगवू लागले असता त्यास बाहेरून अन्न मिळविण्याची सोय नसते, म्हणून ही सोय परमेश्वराने केली आहे. ह्या अन्नाचा फायदा घेऊन गर्भाच दोन्ही कोंब वाढतात. हे अन्न स्वतंत्र स्थितीस पोहोचेपर्यंत पुरते. बीज ही स्थिती बालतरूंची निद्रितावस्था म्हणण्यास हरकत नाही व त्याच जनन म्हणजे निद्रा संपून जागतावस्था प्राप्त होणे हे होय. बीज हा बालरापा
