________________
१२६ - वनस्पतिविचार. [प्रकरण wwwwwwwwwwwwwwwwwwwww - वनस्पतीची पचनक्रिया नेहमी बहुतकरून पेश्यंतर होत असते. क्वचित् कचित् प्रसंगी ही क्रिया पेशीबाह्य घडते, म्हणजे अन्नशोषण करण्याचे पूर्वी त्यावर पाचक आम्लाचा परिणाम होऊन पचनक्रिया बहुतेक बाहेर घडते नंतर पचन क्रियेनें उत्पन्न केलेले पदार्थ शरीरात शोषिले जातात. आळंब्या वर्गात बहुतेक अन्नशोषणक्रिया बाह्य होऊन नंतर ते अन्न शोषिले जाते. पेश्यंतर होणारे पचन पुष्कळ अंशी क्षुद्रप्राण्याच्या पचनासारखे असते. वनस्पतिशरीरांतील सजीव तत्त्व असल्या पचनक्रियेस चालून देते, त्यामुळे पचनक्रिया सेंद्रिय पदार्थावर होऊन त्या पदार्थांमध्ये असणारी गुप्त शक्ति व्यक्त होऊन वनस्पतीचे इतर व्यवहार चालू राहतात. सात्त्विक सेंद्रिय पदार्थांवर तसेंच नायट्रोजनयुक्त सेंद्रिय पदार्थांवर पचनक्रिया करणारे पाचक रस वेगवेगळे असतात. ह्या रसापासून संकीर्ण पदार्थ साधे होऊन पचविण्यास योग्य होतात. संकीर्ण वस्तू साधी होणे व साधी वस्तू संकीर्ण होणे, म्हणजे ' वस्तूविघात' व ' वस्तुघटना । ही दोन्ही काय सजीव तत्त्वाच्या चपलतेवर अवलंबून असतात; व जेथें घटना होते, त्याबरोबरच दुसरीकडे अन्य वस्तूंची विघटना असावयाचीच, व ही दोन्ही कार्ये बरोबरच होत असतात. पाचकरस विशेषेकरून अंधारांत अथवा मंद उजेडांत आपलें पचन काम झपाट्याने चालवितो. अती कडक उन्हांत त्याची पचनक्रिया मंदावते. जेथे जेथें पोषक अन्नांचा सांठा असतो, त्याठिकाणी असल्या रसाचे अस्तित्व असते. जर तेथे तयार रस नसेल तर विशिष्ट पिंडांची योजना असते. हेतू एवढाच की, ज्यावेळेस जरूरी असेल, त्यावेळेस ताबडतोब पाचक रसाचा उपयोग होऊन पचनक्रिया पूर्ण व्हावी. बीजें, कंद, पाने, किंवा मुळ्या ह्यांमध्ये रसाची योजना असते. ह्यांमध्ये सांठविलेले सेंद्रिय पदार्थ लवकर पचविले जाऊन त्याचा उपयोग शरीरसंवर्धनाकडे होत असतो. मांसाहारी वनस्पतीमध्ये पाचकरस बाहेरचे अंगास येऊन आपलें भक्ष्याचे पचन करून त्यांतील पौष्टिक पदार्थ आंतील अंगास द्रव्यस्थितीत आणण्याची व्यवस्था होते, मक्याचे दाण्यांत गर्भ व पौष्टिक अन्न ह्यांचे दरम्यान बीजदलाचा विशिष्ट पडदा (Scutellum ) असतो. ह्या पडद्यास बीजदल (Coty Ledon ) असे संबोधितात. मका किंवा त्यासारखी इतर बीजे ह्यांमध्ये
